بەيبىت قويشىباەۆ. مەملەكەتتىك سىيلىقتى نە ءۇشىن، كىمدەرگە جانە قالاي بەرگەن ءجون؟
ماعان ەلىمىزدەگى (ادەبيەت سالاسىندا) مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ ءتارتىبى، دۇرىسىندا، قولدانىستاعى ءىس-داعدىسى ۇنامايدى. بايقايمىن، وعان تالايدىڭ ىشتەي نارازىلىعى بار. سوندىقتان، مۇنى ورتاعا سالار ۋاقىت جەتكەن سياقتى. شىنداپ كەلگەندە، قازىرگى ايتپاعىم بۇدان ون جىلدان استام ىلگەرىدە «ادەبي قور جارشىسى» گازەتىنىڭ 1996 جىلعى 4-سانىندا، «كوزقاراس» ايدارى استىنداعى ويماقتاي عانا جەردە «مەملەكەتتىك سىيلىق حاقىندا» دەگەن تاقىرىپپەن كوتەرىلگەن-ءدى.
«اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتان دامەلەنۋى ابدەن تابيعي قۇبىلىس، - دەلىنگەن ەدى وندا. - سىيلىق كىمگە تيمەك؟
1) مەملەكەتتىك سىيلىق مەملەكەت مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن، تاۋەلسىز ەل ازاماتىن تاربيەلەۋگە ۇلەس قوسا الاتىن، كوركەمدىك تۇرعىدان ەلەۋلى جەتىستىگى بار شىعارماعا بەرىلۋگە ءتيىس;
2) تازا ونەر مۇلتىكسىزدىگىن كوزدەگەن تۋىندىعا سىيلىقتى مەملەكەت ەمەس، قوعامدىق ۇيىمدار بەرگەنى ماقۇل.
ءبىزدىڭ تاجىريبە.
1) بۇل شارتتارعا بيلىكتەگىلەر دە، ولار قۇرعان كوميسسيا دا ءمان بەرمەيدى;
2) جازىلماعان كەزەك بار;
3) ۇمىتكەردىڭ جەكە باسىنىڭ، سۇيەۋشىسىنىڭ ىقپالىنا جىعىلۋشىلىق باسىم.
نە ىستەۋ كەرەك؟
ماعان ەلىمىزدەگى (ادەبيەت سالاسىندا) مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ ءتارتىبى، دۇرىسىندا، قولدانىستاعى ءىس-داعدىسى ۇنامايدى. بايقايمىن، وعان تالايدىڭ ىشتەي نارازىلىعى بار. سوندىقتان، مۇنى ورتاعا سالار ۋاقىت جەتكەن سياقتى. شىنداپ كەلگەندە، قازىرگى ايتپاعىم بۇدان ون جىلدان استام ىلگەرىدە «ادەبي قور جارشىسى» گازەتىنىڭ 1996 جىلعى 4-سانىندا، «كوزقاراس» ايدارى استىنداعى ويماقتاي عانا جەردە «مەملەكەتتىك سىيلىق حاقىندا» دەگەن تاقىرىپپەن كوتەرىلگەن-ءدى.
«اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتان دامەلەنۋى ابدەن تابيعي قۇبىلىس، - دەلىنگەن ەدى وندا. - سىيلىق كىمگە تيمەك؟
1) مەملەكەتتىك سىيلىق مەملەكەت مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن، تاۋەلسىز ەل ازاماتىن تاربيەلەۋگە ۇلەس قوسا الاتىن، كوركەمدىك تۇرعىدان ەلەۋلى جەتىستىگى بار شىعارماعا بەرىلۋگە ءتيىس;
2) تازا ونەر مۇلتىكسىزدىگىن كوزدەگەن تۋىندىعا سىيلىقتى مەملەكەت ەمەس، قوعامدىق ۇيىمدار بەرگەنى ماقۇل.
ءبىزدىڭ تاجىريبە.
1) بۇل شارتتارعا بيلىكتەگىلەر دە، ولار قۇرعان كوميسسيا دا ءمان بەرمەيدى;
2) جازىلماعان كەزەك بار;
3) ۇمىتكەردىڭ جەكە باسىنىڭ، سۇيەۋشىسىنىڭ ىقپالىنا جىعىلۋشىلىق باسىم.
نە ىستەۋ كەرەك؟
1) سىيلىق جونىندەگى كوميسسيانىڭ تالقىلاۋىنا جاريالىلىق قاجەت;
2) كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ داۋىسى دايەگىمەن تياناقتالىپ، اشىق بەرىلۋى ءلازىم;
3) كوميسسيانىڭ اينالدىرعان بەس-ون مۇشەسىنىڭ جاسىرىن داۋىس بەرۋىن ءپرينتسيپتى تۇردە ماقۇلداماۋ كەرەك، جاسىرىن داۋىس ەكىجۇزدىلىككە اپارادى».
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى بەسجىلدىعى ىشىندە جاريا بولعان، سودان بەرى ون ءبىر جىلداي ۋاقىت وتسە دە ەسكىرە قويماعان وسىناۋ وزەكتى دە پروبلەمالى كوزقاراس استىنا مەن بۇگىن دە قول قويامىن. بۇعان، مەنىڭ ويىمشا، باسقا دا - ادەبيەت سالاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ سەكىلدى مەملەكەت تاراپىنان جانە مەملەكەت اتىنان جۇزەگە اسىرىلاتىن ماڭىزدى ءىس-شاراعا بەيتاراپ قاراۋدى ءجون كورمەيتىن تالاي ازاماتتىڭ قول قويارى انىق. ماعان سولاي كورىنەدى. سەبەبى، جوعارىداعى ساراڭ سوزدەرمەن تۇيىندەلگەن تۇجىرىمدامالار ءالى كۇنگى زارۋلىگىن جويعان جوق. سوندىقتان دا بۇعان قۇزىرلى ورىنداردىڭ، جۇرتشىلىقتىڭ مۇقيات نازار اۋدارعانى ءجون بولار ەدى.
ويتكەنى، ادەبيەت - ادەبيەت ءۇشىن عانا جاسالمايدى. ەگەر ونى ومىردەن ءبولىپ الىپ قارار بولساڭ - مانىنەن ايرىلادى. ال ادەبي اعىمدار مەن ەستەتيكالىق كونتسەپتسيالاردىڭ شەت-شەكارالارى ايقىندالاتىن ايماق - ءومىر شىندىعى مەن ونەردىڭ ارا قاتىناسىندا جاتىر. بۇل رەتتە ەستە ۇستايتىن ءجايت سول، شىن سۋرەتكەر ومىردەن قارابايىر كوشىرمە جاساۋدى قاناعات تۇتپايدى، ول بىزگە تىرشىلىكتەگى اقيقاتتىڭ وزىنەن دە وتكىر، قىزىق، تولىققاندى ءومىر سۋرەتىن جاڭعىرتىپ جاساپ بەرۋگە ۇمتىلادى. شىندىق ءۇشىن جۇمىس ىستەۋدى جانە ونى - شىندىقتى - ەشتەڭەگە اۋىستىرۋعا بولمايتىن يگىلىك رەتىندە قورعاۋدى ناعىز شىعارماشىل تۇلعا ءوزىنىڭ باستى پارىزى دەپ بىلەدى..
سوزبەن كەلىستى كەستە توقي الاتىن، بىراق ونەردى ونەر ءۇشىن عانا ءسۇيىپ، وعان ويىن رەتىندە قارايتىن كەيبىر سۋرەتكەرلەردىڭ ومىردەن ەلەۋسىز الشاقتاۋى ىقتيمال. ادەبيەتتى تانۋ مەن باعالاي بىلۋدەگى باستى ولشەم وسى جەردە - قوعامدىق جانە ەستەتيكالىق ماسەلەلەر اراسىنداعى ورگانيكالىق بايلانىستى ءجىتى اجىراتا بىلۋدە جاتىر عوي دەپ ويلايمىن..
ءبىزدى ۇلى يدەيالار تولعاندىرىپ، العا ۇمتىلدىرادى. ال يدەيالاردىڭ جەڭۋى ياكي جەڭىلىس تابۋى ادامداردىڭ كۇش-جىگەرىنە تىكەلەي تاۋەلدى بولماق. بۇگىنگى كۇندە ادال بولۋ دا قيىنداپ بارادى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، اقيقاتقا اقتارىلا، اق جۇرەكتەن، جارقىن جۇزبەن قاراۋ ارقىلى ۇرپاق سۇيسىنەر شىعارما جاساپ قالۋىڭ عاجاپ ەمەس. تەك مۇنداي كوزقاراستى بيلىك بۋىندارى تاراپىنان ادىلدىكپەن ىنتالاندىرا ءبىلۋ شارت.
شىندىقتىڭ بۋىرقانعان كۇشىن كوركەمسوزبەن تانىتۋ ارقىلى ادەبيەت حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنە الادى. قاۋقارسىز قۇر ويلاسۋ ەمەس، ارەكەتكە شاقىراتىن، تەكتى جىگەر بىلدىرەتىن ادەبيەت - شىن ادەبيەت. وسىنداي ادەبيەت جاساۋعا ۇلەس قوسىپ ءجۇرمىن دەپ ەسەپتەيتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتان دامەلەنۋى - ابدەن تابيعي قۇبىلىس.
تەك سونداي قالامگەرلەر ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ لايىقتى باعاسىن، ياعني مەملەكەتتىك سىيلىقتى ءوز ۋاقىتىندا الىپ ءجۇر مە؟ مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن سىيلىعىڭىز كىمدەرگە ءتيىپ ءجۇر جانە كىمدەرگە تيمەك؟
ماسەلە، مىنە، وسىندا. مۇنىڭ ءمان-جايى جوعارىدا كەلتىرىلگەن كوزقاراستا مازمۇندالعان. وعان ۇستەمەلەپ ايتارىمىز - تاجىريبەگە قاراعاندا، كەي جاعدايدا سىيلىق تاعدىرى قيلى پەندەشىلىك، استىرتىن-ۇيىمداستىرۋشىلىق جولمەن شەشىلىپ جاتادى. ۇمىتكەردىڭ جەكە باسىنىڭ، سۇيەۋشىسىنىڭ ىقپالىنا جىعىلۋشىلىق باسىم، ياعني كوميسسيا جۇرگىزگەن «ساراپقا» شىعارما ەمەس، اۆتور الىنادى.
بۇل ماسەلەنى ءادىل شەشۋ داڭعىلىنا تۇسۋگە بولا ما؟ بولسا كەرەك. ەندەشە ول ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟
كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ۇستانعان ولشەمدەرى، كوزقاراسى، شىعارماعا قويعان باعاسى جۇرتشىلىقتان جاسىرىلمايتىن بولسىن. ءاربىر داۋىس بەرۋشى تاڭداۋىنىڭ سەبەبىن تياناقتاپ، داۋىسىن اشىق بەرسىن. سوندا ولاردىڭ كوركەم ادەبيەت جەتىستىگى رەتىندە العا تارتىلعان تۋىندىنى باعالاۋ كريتەريلەرى كوپشىلىك تالعامىمەن دە سالعاستىرىلادى. ال داۋىستى جاسىرىن بەرۋ - ەكىجۇزدىلىككە اپارادى، ءارى ونىڭ ادەبيەتكە دە، ەستەتيكالىق تاربيەگە دە ەش پايداسى جوق.
وعان قوسا، ايرىقشا باسىمدىق تانىتىلۋى ءتيىس شارت رەتىندە، ادەبيەت سالاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرۋ جونىندەگى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ بىلىكتى دە ءادىل شەشىم شىعارۋىنا سەپتەسەر شارا ەسەبىندە ۇستەمەلەي ايتارىمىز تومەندەگىدەي...
ۇمىتكەر شىعارمالاردى العاشقى سۇرىپتاۋ كەزىنەن باستاپ، كوميسسيا ولاردىڭ وتانشىلدىق سەزىمدى، ازاماتتىق پوزيتسيانى قاراستىرۋىن باستى تالاپ رەتىندە تانۋى كەرەك. ىرىكتەلىپ الىنعان شىعارمالارعا ءار كوميسسيا مۇشەسىنىڭ جازباشا پىكىر جانە باعا بەرۋى ءلازىم. قانداي سەبەپتەرمەن سىيلىققا لايىق كورەتىنىن نەمەسە سىيلىق بەرمەگەن ءجون دەپ سانايتىنىن كوميسسياعا دالەلدى تۇردە جازىپ تاپسىرۋ مىندەتتى بولۋعا ءتيىس. ماجىلىستە ورىن العان تالقىلاۋلار دا، داۋىس بەرۋ ۇدەرىسى دە اشىق جۇرگىزىلگەنى دۇرىس.
ايتپەسە، ءسوز بەن ءىس الشاقتاپ كەتەدى: كوپىرمە ماداق ءسوز بەن قۇپيا داۋىس بەرۋ ءوزارا قابىسپاي، كەرەعار، مۇلدەم وزگەشە كەلىپ، كوزبوياۋشىلىق ورىن الادى. ءسويتىپ، سىيلىققا لايىقتى شىعارمانى انىقتاۋدا ادىلدىك بولمايدى.
قىسقاسى، ەڭ باستىسى - كوميسسيانىڭ جۇمىسىن جاريالى جۇرگىزۋ ورىندى. مۇنداي ءتارتىپ بۇگىنگى كۇندەگى كوررۋپتسيامەن كۇرەس جۇرگىزۋ ۇرانىمەن دە جاقسى ۇيلەسەدى، سىيلىق ۇلەستىرۋدەگى كەلەڭسىز سىبايلاستىققا جول قالدىرمايدى.
P.S.
2007 جىلى اقپاننىڭ 6-سى كۇنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىن اۆتور وقىرمان قاۋىمنىڭ تالقىسىنا سالىپ، كوپشىلىكتەن دايەكتى پىكىر بىلگىسى كەلگەندىكتەن www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا قايىرا ۇسىنىپ وتىر.
