رەداكتسيادان: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قۇقىلى. ماقالا سپيكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ الماتى اتاۋىنا قاتىستى ويلارى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى. دەسە دە، پىكىر الۋاندىعى ءۇشىن اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كەزەكتى سۇحباتىن Abai.kz وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

اتالۋى كەرەمەت قالا ەدى...

ولجاس سۇلەيمەنوۆ: قالا، ءبىلىم جانە تاليباندار تۋرالى

وسىدان ءبىر اي بۇرىن، سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلعانىنا وتىز جىل تولۋىنا وراي، «ۆەچەرني Almaty» گازەتىندە بەلگىلى قازاقستاندىق جازۋشى، اقىن، عالىم جانە قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن سۇحبات جاريالانعان ەدى. ونى كوپتەگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى كوشىرىپ باستى. جاريالانىمداعى ولجاس ومارۇلىنىڭ «الماتى قالاسىنىڭ اتاۋىن الما-اتاعا اۋىستىرۋ قاجەت» دەگەن تۇجىرىمى قوعامدا ءبىراز دۇربەلەڭ تۋعىزدى. بۇل يدەيانىڭ قارسىلاستارى الەۋمەتتىك جەلىلەردى قولدانۋشىلار اراسىندا ساۋالناما ۇيىمداستىردى. ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ولجاس ومارۇلىنىڭ ۇسىنىسىنا قولداۋ بىلدىرگەن.

وسىعان وراي، ءبىز ولجاس ومارۇلى سۇلەيمەنوۆكە جولىعىپ، اڭگىمەنى وتانداستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى ءۇشىن تىم اۋىر تيەتىن ساۋالدان باستاۋدى ءجون كوردىك.

– ولجاس ومارۇلى، ءسىز سوڭعى جىلدا­رى ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ اتاۋىنا قاتىستى ءجيى اڭگىمە قوزعاپ ءجۇرسىز. وڭتۇستىك مەگا­پوليستى الماتى نەمەسە الما-اتا دەپ اتاۋ ماسەلەسى قوعامدا ءاردايىم بەلگىلى ءبىر پىكىرتالاس تۋعىزاتىنى ءسوزسىز. الايدا، ءسىزدىڭ سوڭعى تۇجىرىمىڭىز ينتەرنەت-كەڭىستىكتى «جارىپ» جىبەرگەندەي اسەر ال­دىق. مۇمكىن بۇل وسىدان تۋرا ءجۇز جىل بۇرىن ۆەرنىي قالاسىن الما-اتا قالا­سى دەپ قايتا اتاۋ تۋرالى جارلىققا قول قويىلعانىنا بايلانىستى دا شىعار. وراز جاندوسوۆ قالا اتىن وزگەرتۋ تۋرا­لى جارلىققا قول قويار كەزدە، مەنىڭ ءبى­لۋىمشە، بىرنەشە اتاۋلاردىڭ نۇسقالارى بولعان كورىنەدى. ول ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە سول نۇسقالاردىڭ اراسىنان ناعىز قازاق­شا اتاۋ بولادى دەپ تەك «الما-اتا» نۇس­قاسىن تاڭداعانىن ايتىپتى دەسەدى، ءويت­كەنى بۇل اتاۋدى دىبىستالۋى بويىنشا قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن قازاقشا ەڭ ادەمى اتاۋ دەگەن ەكەن. سوندا بۇل ەكەۋىنىڭ قايسىسى قازاقى ماقامعا جاقىن بولعا­نى؟ الماتى مەن الما-اتا اتاۋلارىنا قانداي سيپاتتاما بەرەر ەدىڭىز؟

– الما-اتا – تازا قازاقشا اتاۋ. الما­نىڭ اتاسى، الما جانە اتا – الەمدەگى ەڭ كونە الما. مۇنى ءبىزدىڭ عالىمدار دالەلدەپ تە قويعان. سيۆەرس الماسى – جەر بەتىندەگى ەڭ ەجەلگى زامان الماسى. جاھاندا ودان باسقا جابايى ءونىم جوق، سوندىقتان الما-اتا اتاۋىنىڭ قازاقى توركىنىنە ەشكىم داۋ ايتا المايدى. ۇلكەن ەسكى الما، اتالار الماسى، المالاردىڭ اتاسى. مىنە، وسى ارقىلى ءبىز بارشا الەمگە وسىناۋ ىنجىلدىك جەمىستىڭ جالعىز وتانى – الما-اتا ەكەنىن ءمالىم­دەيمىز. ادام-اتا مەن حاۋا-انانى ەسكە ءتۇسىرىڭىز.

مەن نيۋ-يورك قالاسىن «ۇلكەن الما» دەپ اتايتىنىن بىلەمىن، بىراق سول نيۋ-يورككە قاراعاندا مۇنداي اتاۋعا ءبىزدىڭ قالا­نىڭ قۇقىعى كوبىرەك قوي. مەن ول قالادا بولدىم جانە بىردە-ءبىر الما اعاشىن كور­مەدىم. بىراق ولار وزدەرىن سولاي اتايدى. ءبىز قالا اتاۋىنىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى دە­گەن سىيلىقتان نەگە باس تارتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان الما-اتادان باسقاشا اتاۋدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس.

الماتى اتاۋى ماعان ۇنامايدى، نەگە؟ بىرىنشىدەن، «تى» – سىن ەسىم جۇرناعى – قى­تايشا، ال «لى» جۇرناعى – جالپىتۇركىلىك. المالى دەپ – الما جەمىسى كوپ وسەتىن جەردى اتاعان. جەرگىلىكتى تۇرعىندار سولاي اتايتىن بولعان. ال «تى» – جوڭعارلار مەن قالماقتار قىتايدان اكەلگەن جۇرناق.

ماسەلەن، بىزدە مويىنتى ستانساسى بار، ول مويىنلى بولۋى كەرەك ەدى. مەن ءدال وسىنداي تاعى بىرنەشە گەوگرافيالىق نۇكتە­لەردى اتاي الامىن. بۇل ماڭىزدى ەمەس، ۇساق-تۇيەك اتاۋلار. ءبىر عانا وسىنداي ءىرى ەلدىمە­كەن بار. ول – قاراعاندى. قاراعان، مەن بۇل تۋرالى ارنايى اينالىسقانمىن، جىلقىلار جاقسى كورەتىن ءشوپ. وسى ءشوپ وسەتىن جەردى سوندىقتان دا قاراعاندى دەپ اتاپ كەتكەن. الايدا، قازاقشا قاراعاندى دەپ تە ايتا بەرمەيدى، كاراگاندا دەپ اتاۋ قالىپتاسىپ كەتكەن. وعان سەبەپ، كەز كەلگەن اتاۋ سوڭىندا­عى «ى» دىبىسى سول اتاۋدىڭ تونۋسىن تومەن­دەتىپ جىبەرەدى. سوندىقتان دا بولار، زاما­ناۋي الەم تىلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە «ى» دىبىسى جوق. بۇل ءوزى ءبىر ەرەكشە كومەيدەن شىعاتىن جارتىلاي داۋىستى دىبىس. ادەتتە، تىلدىك تۇرعىدان ارتتا قالعان حالىقتار «ى» دىبىسى بار جانە «ى» دىبىسىنا تولى ءسوز­دەردى قولدانادى. بۇل تۋرالى ءتىل ءبىلىمى وقۋلىقتارىنىڭ بىرىندە: «ى» دىبىسى كوبى­نەسە تەك دامۋ جاعىنان ارتتا قالعان تىلدەر­دە قولدانىلادى» دەپ كورسەتىلگەن. مەن مۇنى شامامەن جيىرما بەس جاسىمدا جا­دىمدا ساقتاپ قالعانمىن.

اتاۋىندا «ى» دىبىسى ايتىلاتىن ءبىر سۇلۋ قالا بار، ول – باكى. بۇل ازەربايجان تىلىندە، ال بارلىق باسقا تىلدەردە ونى – باكۋ دەپ اتايدى. تاۋەلسىز حالىق ءوز تاڭداۋىن وسىلايشا جاساپ قويعان، ولار قالانىڭ ازەر­بايجانشا اتالۋىن جالپىعا بىردەي جانە الەم بويىنشا قولدانىسقا ەنگىزەيىك دەپ تالاپ ەتپەيدى.

ال قازىر «الماتى» اتاۋىنىڭ جاقتاۋ­شىلارى بولسا باكيندىكتەر باس تارتقان جولمەن ءجۇرۋدى تالاپ ەتەدى. ولار ايتىلۋى قيىنداۋ بۇل اتاۋمەن ءوز رەسپۋبليكاسى مەن ءوز قالاسىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىنىن تۇسىنگەن. باكۋ اتاۋى وتە جاقسى ايتىلادى، ءارى دىبىس­تالۋى دا كەرەمەت جانە اركىم وپ-وڭاي ايتا الادى. ال باكى ءسوزىن ازەربايجاندىقتار­دىڭ وزدەرىنىڭ ىشىندە ەكىنىڭ ءبىرى ەركىن ايتا المايدى. الماتى اتاۋى دا سول سياقتى.

مەن ۇدايى ءوزىمدى «الماتىنەتس» ەمەس، «الماتينەتسپىن» دەپ تانىستىرامىن، «الما­تى» دەپ اۋىلدى اتاۋعا بولادى، ال ەكى ميل­ليوندىق قالا ءۇشىن امبەباپ، جالپىادامزات­تىق اتاۋ كەرەك. ءارى ول ءتورت اشىق داۋىستى دىبىستارى بار، قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن، ايتىلۋى دا ادەمى اتاۋ بولعانى ءجون. ورتا ازيا قالالارىنىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ اتاۋىندا جالپىالەمدىك ءتورت اشىق داۋىستى دىبىس جوق. اشحاباد پەن سامارقاندتى الايىق، كوڭىلگە قونىمدى، سۇيكىمدى ەستىلەتىن اتاۋ­لار. ال الما-اتا اتاۋى بۇلاردان دا ءۇي­لەسىمدى، الدەقايدا ۇتىمدى، كەرەمەت ەستى­لەدى. ءتىپتى، پىكىرتالاستىرۋعا دا كەلمەيدى.

– ولجاس ومارۇلى، قالانىڭ اتاۋى تۋرالى داۋ تەك ەتيمولوگيالىق تۇرعىدا عانا بولىپ وتىرعان جوق قوي. الماتى اتاۋى 1993 جىلعى قر كونستيتۋتسياسىن­دا جازىلعان. قوعامدىق تالقىلاۋ بولعان جوق، ماسەلەنىڭ ءمان-ءمانىسىن ەشكىم ەشكىم­نەن سۇرامادى دا. ياعني بۇل اتاۋدىڭ ليگي­تيمدى ەمەستىگى جايلى كۇمان ءالى كۇنگە دەيىن بار. 2019 جىلى سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە، پرەزيدەنتپەن جەكە سويلەسكەن كەزىڭىزدە، وسى ماسەلە قوزعالعانىن تىلگە تيەك ەتتىڭىز. ول كىسى بۇل ماسەلەنى حالىق شەشۋى كەرەك دەپ ايتتى دەدىڭىز. قالانىڭ اتىن وزگەرتۋ ءۇشىن قازىر نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

– كەيدە حالىقپەن اقىلداسپاستان، قالا­لاردىڭ اتاۋىن بەس مينۋتتىڭ ىشىندە-اق ءوز­گەرتە سالاتىن ساتتەر بولادى. ال ءبىز بۇگىن مۇنى، ەڭ الدىمەن، قازاقستاندىقتارمەن، الماتىلىقتارمەن، كوپشىلىكپەن اقىلداسىپ كورگىمىز كەلەدى. ەگەر پرەزيدەنت حالىقتى تىڭداسا – ارينە، تىڭداۋى كەرەك – ول كوپشىلىكتىڭ پىكىرىن ەستيتىنى ءسوزسىز جانە ەگەر جارلىققا قول قويۋ كەرەك بولسا، قولىن دا قويادى دەپ ويلايمىن.

مەنىڭ پىكىرىمشە، الماتى قالاسى اتاۋى­نىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىنا وراي، شاھار­دىڭ بۇرىنعى اتاۋىنا قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىز 1991 جىلى بارلىق جاڭا اتاۋلاردان باس تارتىپ، ەسكى اتاۋلارعا قايتا ورالعان ەدىك قوي. بۇل جاعدايدا دا تۋرا ءجۇز جىل بۇرىن پايدا بولعان ەسكى «الما-اتا» اتاۋىنا ورا­لايىق.

– ولجاس ومارۇلى، بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىن تولعاندىرىپ وتىرعان ءبىر تاقىرىپتى اينالىپ وتۋگە بولماس. قر پرەزيدەنتى كۇنى كەشە عانا ءوزى قاتىسقان ۇقشۇ-نىڭ وتكەن كەزدەسۋى ايا­سىندا قابىلدانعان بارلىق باستامالار­دى قولدادى. تاليبان تاراپىنان بىزگە قاۋىپ بار ما جانە وعان قالاي قارسى تۇرۋ­عا بولادى؟

– بىلىممەن قارسى تۇرۋ كەرەك. ءبىز بالا­لىق شاقتان، مەكتەپتەن، ۋنيۆەرسيتەتتەن عىلىمي ءبىلىمنىڭ بار ەكەنىن، سونداي-اق، ءدىني ءبىلىمنىڭ بار ەكەنىن ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. بۇل ەكەۋى ارقاشان ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەستىكتە داميدى، بالكىم ءبىر-بىرىمەن ءوزارا ىقپالداس­تىقتا بولۋى دا مۇمكىن، كىم بىلەدى؟ تالقى­لاپ كورسەك قايتەدى. ەڭ باستىسى – ولاردى جالعىز قالدىرۋعا بولمايدى. وكىنىشكە قا­راي، بۇگىندە ءبىز مۇنىڭ ءبارىن عىلىمي تۇرعى­دا نەگىزدەۋگە قۇلىقسىزبىز.

دىندەردىڭ قالاي پايدا بولعانىن مەك­تەپتەن باستاپ وقىتقان ءجون. ايعا، كۇنگە تابىنۋشىلىق قالاي باستالعانىن، ودان كەيىن نە بولعانىن سول كەزدەن-اق وقىتۋ كە­رەك. بالالار مۇنداي اڭگىمەلەردىڭ بارلىعىن زەردەلەۋى ءتيىس، سوندا ولار قازىرگى كەزدەگى بارلىق دىندەر قالاي پايدا بولعانىن ءتۇسى­نەتىن بولادى.

تايپالاردىڭ ءدىندارلارى قانداي دا ءبىر بەلگىلەردى – كرەستى، جارتى ايدى ءتۇسىندىرۋى ناتيجەسىندە دىندەر پايدا بولادى. اڭىزدار ارقىلى تاربيەلەۋ دە دۇرىس، بۇل دا تاربيە قۇرالى. بۇل باعىتتا كوپتەگەن جاقسى باع­دارلار بار. مەن قىرىپ-جويۋعا شاقىراتىن بىردە-ءبىر ءدىندى ەستىمەپپىن. ءبارى دە بەيبىت جانە جاقسى ءومىر سۇرەيىك دەيدى. الايدا، قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن ادامدار ءبىر-ءبىرىن قىرىپ-جويادى. بۇل تولىق ساۋاتسىزدىق پەن ناداندىقتان تۋىندايتىن قۇبىلىس دەر ەدىم.

مۇسىلماندار وزدەرىنىڭ ءدىنىن ەڭ ادام­گەرشىلىكتى، ەڭ تولەرانتتى ءدىن دەيدى. مەن تاريحتى قاراپ شىقتىم، ەڭ تولەرانتتى جانە دىنگە ءتوزىمدى تۇلعا – باتۋ حان بولدى، ول حريستياندىقپەن كۇرەسپەگەن، شىركەۋلەرگە التىن كۇمبەزدەر سالۋعا رۇقسات بەرگەن. ال حريستياندار سول ۋاقىتتا بارلىق ەجەلگى گرەك ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ كوزىن جويعان، ويتكەنى، ولاردى پۇتقا تابىنۋشىلار دەپ پايىمداعان. مۇسىلماندار دا وزدەرىنىڭ ىلىمدەرىن تاراتقان كەزدە سولاي ىستەدى. ءاربىر ءدىن الەمدە جەكە-دارا ۇستەمدىك ورناتقىسى كەلەدى، سول ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسقا ءتۇسىپ، ءبىر-ءبىرىن قىرىپ-جويادى. تاليبان – بۇدان بۇرىندارى بولعان ورتتەردىڭ جاڭعى­رىعى. مەملەكەتتەر ولارمەن ءدىني تۇرعىدان كەلىسىم جاساي المايدى، ولاردىڭ سەنىمدەرىن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس، ولارمەن تەك قارۋ-جا­راقتىڭ كۇشىمەن «سويلەسۋ» كەرەك. ولار ءبىر نارسەنى انىق بىلەدى – وزدەرىنەن باسقالار­دىڭ ءبارى بوتەن دىندەگى ادامدار، ولاردى قىرىپ-جويۋ كەرەك. بالا كەزدەن وسىنداي تاربيە الادى.

سوندىقتان ەلىمىزدىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەت تۇر. مەملەكەتتەر دايىن. تاليباندى ءوز اۋماعىندا جەڭۋ مۇمكىن ەمەس – وندا تاۋ­لار بار. امەريكالىقتار ۆەتنامدى دجۋنگلي ءۇشىن جەڭە الماعان بولاتىن. تاۋلى جەرلەردە، دجۋنگليدە كۇرەس تىم ۇزاققا سو­زىلادى. دالالى جەردە ارقاشان جەڭىسكە جەتۋ وڭاي.

سوندىقتان بىزدەر، دالالىقتار، وسى ەرە­جەنى بىلگەنىمىز ءجون جانە اينالامىزعا وتە مۇقيات قاراۋىمىز قاجەت. ءدىن ماسەلەلەرىندە دە، وزىندىك مىنەز-قۇلىق ماسەلەلەرىندە دە، تاۋەلسىزدىك، مونوۇلتتىق، كوپتىلدىلىك ماسە­لەلەرىندە دە اباي بولعانىمىز ءجون. جازىق جەردە تۇراتىن ادامدار وتە ساق بولۋى كەرەك.

ميحايل بۋرەنكوۆ 

Abai.kz