قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن داۋىرلەۋ ماسەلەسى – وتاندىق ادەبيەتتانۋشى عالىمداردىڭ اتقارىپ كەلگەن جانە اتقارىپ جاتقان شارۋاسى. ادەبيەتتانۋشى عالىم مامانداردىڭ زەرتتەپ، ەكشەپ سۇرىپتاعان ادەبيەت تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدارى ادەبيەت تەورياسىمەن سالماقتانىپ، بىلىمگەرلەرگە ۇسىنىلادى. ارينە، مۇندا ۋاقىت، ءداۋىردىڭ عالامدىق اۋانى مەن ساياسي، يدەولوگيالىق، تاريحي فاكتورلاردىڭ اسەرى بولاتىنى انىق. قازان توڭكەرىسىنەن بەرگى ادەبيەت قازىرگى قازاق ادەبيەتى دەپ اتالادى. ءوز كەزەگىندە قازىرگى ءداۋىر ادەبيەتى دە ءتۇرلى كەزەڭدەرگە، مەكتەپتەرگە بولىنەدى. وسى داۋىرگە جاتاتىن «حالىق اقىندارى» اتالاتىن ەرەكشە داۋىرلىك مەكتەپ بار. ءجۇز جاساعان قارت جىراۋ جامبىل باستاعان بۇل مەكتەپتىڭ وكىلدەرىن ءداستۇرلى فولكلور مەن جازبا ادەبيەتتىڭ ارا جىگىن جالعاستىرۋشىلار دەۋگە بولادى. جامبىل مەن وزگە بارشا حالىق اقىندارىنىڭ تۋىندىلارى – ەكى ءداۋىردىڭ كۋاسى. ياعني، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن ادەتتە پاتشالىق رەسەي جانە سوۆەتتەر وداعى كەزەڭىندەگى دەپ قاراستىرامىز.

جىر الىبى جامبىل ومىرىندەگى ۇلىس وزگەرىس جىلدارى

قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن رەسەي پاتشالىعىنىڭ بيلىگىن قولعا العان كوممۋنيستەر كەڭەستەر وداعى اتتى جاڭا مەملەكەتتى قۇرىپ نىعايتۋعا كىرىستى. حالىق-بۇقارانى كوممۋنيستىك مۇراتتار جولىنداعى ءتۇرلى ناۋقاندار مەن وزگەرىستەرگە جاپپاي جۇمىلدىرۋ ءۇشىن ولار شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ قوعامداعى ىقپالى مەن الەۋەتىن پايدالانۋعا كىرىستى. جانە بۇل جولدا از تابىسقا جەتكەن جوق. اقىندار مەن جازۋشىلار، سۋرەتشىلەر مەن مۇسىنشىلەردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن بارىنشا پايدالانۋ كوزدەلدى. 1925 جىلى 10 ماۋسىمدا قازاق پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوتسياتسياسى (قازااپ) قۇرىلۋى وسى كەشەندى شارانىڭ قازاقستانداعى جۇزەگە اسىرىلۋ ۇلگىسى ەدى. شىعارماشىلىق الەمىندە قاشان دا كوزقاراستار ايىرماشىلىعى، يدەيالار قايشىلىعى بار. كوممۋنيستىك بيلىك تۇسىندا شەتەلگە شىعىپ كەتكەن شىعارماشىلىق يەلەرىن قايتارۋعا ءمان بەرلدى. 1932 جىلى ورىستىڭ كورنەكتى جازۋشىسى ماكسيم گوركي سوۆەت وداعىنا ورالدى. بۇل كەزەڭدە سوۆەتتىك ادەبيەتتىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىلىس جاساۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەدى.

سوۆەت بيلىگى بۇل ماڭىزدى ءىس-شارانى كەشىكتىرگەن جوق. 1934 جىلى 17 تامىز بەن 1 قىركۇيەك ارالىعىندا ماسكەۋدە سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزى وتەدى. 590 دەلەگات قاتىسقان بۇل جيىندا سوتسياليستىك رەاليزم – سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ۇستاناتىن بىردەن ءبىر باعىتى دەپ بەلگىلەندى. سوۆەت ەلىندە كوممۋنيستىك قوعام ورناتۋ، سوۆەتتىك ادامداردى كوممۋنيستىك مۇراتتار جولىنا تاربيەلەۋ، سوتسياليستىك ينتەرناتسيوناليزم مەن پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋ قاتارلى باستى ۇستانىمدار ناقتىلاندى.

اتالعان سەزدە كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى ۇلتتىق ادەبيەتتەردى دامىتۋ جانە ولاردىڭ ورىس مادەنيەتىمەن ءوزارا ىقپالداستىقتى ارتتىرۋ بولاتىن. بۇل ماڭىزدى ماسەلەگە باس كوسەم ۆ.ي.ءستاليننىڭ ءوزى ارالاسىپ، پارمەن بەرگەننەن كەيىن ۇلتتىق اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارى ورىس تىلىنە، ورىس قالامگەرلەرىنىڭ تۋىندىلارى وزگە ۇلتتار تىلىنە اۋدارىلا باستاعان. ءار ۇلتتان شىققان حالىق اقىندارىن دارىپتەۋ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاپ، باستىرۋ ءىسى جولعا قويىلعان. داعىستاندىق ايگىلى اشۋگ سۇلەيمەن ستالسكيدى (سۇلەيمەن عاسانبەكوۆ) پرولەتارياتتىڭ باس جازۋشىسى ماكسيم گوركيدىڭ ءوزى «حح عاسىردىڭ گومەرى» دەپ باعالاۋى – از ۇلتتاردان شىققان حالىق يمپروۆيزاتورلارىنا دەگەن زور نازار ەدى. بۇل نازار اۋدارۋدان قازاق حالىق اقىندارى دا تىس قالعان جوق. جامبىل شىعارماشىلىعىنىڭ وداقتىق دەڭگەيدە تانىلا باستاعان تۇسى وسى.

بۇعان قاراپ، ارينە، جامبىل شىعارماشىلىعى 1930 جىلداردان كەيىن باستالدى دەگەن ۇعىم تۋمايدى. جامبىل – جاستايىنان ولەڭ-سوزگە بەيىم بولىپ وسكەن، ءوز ءداۋىرىنىڭ ايگىلى اقىندارى ءسۇيىمباي مەن مايكوتتەن باتا العان ونەر يەسى. سونىمەن قاتار ول اقىندىقپەن قاتار تەرمە-داستاندار ورىنداۋشى جىرشىلىقتى قاتار الىپ جۇرگەن سۋىرىپسالما ءارى وراسان ەسكە ساقتاۋ قابىلەتىنە يە شىعارماشىلىق يەسى. جامبىلدىڭ ەرەكشە ءبىر قىرى – قىرعىزدىڭ ۇلى ەپوسى «ماناستى» جىرلاۋى. جامبىلدىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ءابدىلدا تاجىباەۆ سۇلتانعالي سادىربايۇلى، ت.ب. زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنەن ءبىز جامبىلدىڭ وتكەن عاسىردىڭ باس-اياعىندا ەلگە تانىمال اقىن-جىرشىلار قاتارىندا بولعانى تۋرالى دەرەكتەردى تابامىز.

جىر الىبى جامبىلدىڭ داۋىرلەرمەن استاسقان ءبىر عاسىرعا جۋىق جاساعان ءومىر جولىن جامبىلتانۋشى عالىمدار بىرنەشە كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىراتىنىن بىلەمىز. بۇل – اقىننىڭ وتىزعا دەيىنگى شاعى، وتىزدان جەتپىسكە دەيىنگى كەزەڭ جانە جەتپىس جاستان ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىنگى جىلدار. بۇل – جامبىل شىعارماشىلىعىنىڭ ءوسۋ، ەسەيۋ جىلدارى. جامبىلدىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرناماسىنىڭ ەڭ جارقىن كەزەڭى، ەرەكشە سەرپىنگە يە بولعان تۇسى – وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستالادى. جامبىلدىڭ ايتىستارى مەن ولەڭدەرى ەل اۋزىنان جانە ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا جيناقتالىپ، باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كوردى، وقۋلىقتارعا ەنگىزىلدى، شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناقتارى ازىرلەنىپ شىعارىلا باستادى.

جامبىل جانە حالىق اقىندارى

جامبىل شىعارماشىلىعىنان وزگە، قازاقستاننىڭ ءار وڭىرلەرىندەگى حالىق اقىندارىنا دا كەڭىنەن نازار اۋدارىلدى. ولاردىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارى جەرگىلىكتى جانە ورتالىق باسىلىمداردا جارىق كورىپ جاتتى. ءار اۋدان، وبلىستاردا جەرگىلىكتى حالىق اقىندارىنىڭ جيىندارى، اسىرەسە ايتىستار وتكىزىلىپ، ولاردىڭ ۇزدىك شىققانى ەل استاناسى الماتىعا جولداما الاتىن ەدى. سوۆەتتىك پروپوگاندا اقىندار ايتىسىنىڭ يدەولوگيالىق الەۋەتىنە زور ءماىن بەردى. بۇل جونىندە اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مىناداي پىكىرىن كەلتىرە كەتكەن ءجون بولماق: «اقىندار ايتىس ۇستىندە كولحوز بەن سوۆحوز اۋدان مەن وبلىس، رەسپۋبليكا كولەمىمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، وداقتىق شاقىرۋ-ۇراندارعا ءۇن قوسىپ، پارتيا، كەڭەس باسشىلىعىن ماداقتاپ كوتەرە جىرلاۋدى دا قاجەتتىلىك سانادى. وسىنداي قوعامدىق، ساياسي مۇددەنى جوعارى قويۋ تالابىن ۇستانعان ايتىس اقىندارى بۇرىننان قالىپتاسقان جەڭۋ، جەڭىلۋ ءداستۇرىن دە باستى شارت دەپ ۇستانبادى، كوبىنەسە، سوتسياليستىك قۇرىلىستاعى ەڭبەك تابىستارىن ماقتان تۇتىپ، سول جولداعى كەدەرگى بولار كەمشىلىكتەردى سىن سارابىنا سالۋعا ايرىقشا كۇش جۇمسادى». ءيا، حالىق اقىندارى بۇل ۇدەدەن شىعا ءبىلدى جانە قالاي بولعاندا دا سول كەزەڭدە حالىق اقىندارىنا لايىقتى ءمان بەرىلىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىق مارتەبەسى اسقاقتاعان كەزەڭ بولدى.

جامبىل جاباەۆ باستاعان حالىق اقىندارىنىڭ ۇلكەن توبى ساناتىنا كىرەتىن، سول كەزەڭدە رەسپۋبليكالىق ايتىستارعا قاتىسىپ جۇرگەن بەلگىلى شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ اتى-ءجونىن ءتىزىپ جازا كەتۋدى ءجون كوردىك. جاستايىنان ايتىس ونەرىنە ماشىقتانعان، حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنىڭ سوڭىن الا ايتىس ونەرىنە اتسالىسقان، جامبىل ۇردىسىندەگى حالىق اقىندارىنا نۇرپەيىس بايعانين، ومار شيپين، كەنەن ازىرباەۆ، جاقسىباي جانتوبەتوۆ، قاليحان التىنباەۆ، ەستاي بەركىمبايۇلى، ءسايادىل كەرىمبەكوۆ، بولمان قوجابايۇلى، ايمانكۇل تاجىباەۆا، قايىپ اينابەكوۆ، كوشەن ەلەۋوۆ، ماياسارى جاپاقوۆ، نۇرلىبەك بايمۇراتوۆ، نۇرحان احمەتبەكوۆ، ساتتىعۇل جانعابىلۇلى، ۇمبەتالى كارىباەۆ، ءسات ەسەنباەۆ، تولەۋ كوبدىكوۆ، عابدىمان يگەنسارتوۆ، دوسكەي الىمباەۆ، نارتاي بەكەجانوۆ، شاشۋباي قوشقارباەۆ، قازانعاپ بايبولوۆ، ورىنباي تايمانوۆ، الىبەك بايكەنوۆ، قالقا جاپسارباەۆ، يمانجان جىلقايداروۆ، ەسداۋلەت قاندەكوۆ، راحمەت مازقوجاەۆ، ءابدىلدا جۇرگەنباەۆ، قۇلجاباي تولەۋوۆ، ومىرزاق قارعاباەۆ ت.ب. جاتقىزۋعا بولادى. بۇل ءتىزىمدى ءالى دە تولىقتىرۋعا بولادى جانە ولاردىڭ كوبىنىڭ ايتىس اقىندىعىنان وزگە جازبا اقىندىعى، جىرشىلىعى، تەرمەشىلىگى، سىرنايشىلىعى ت.ب. ونەرلەرى بار تۋما تالانتتار. ءبىز وسى اقىندار قاتارىنا جاتاتىن كوكشەتاۋلىق مولداحمەت تىربيۇلى، شاكەن وتىزبايۇلى، قاليا جۇباندىقۇلى شىعارماشىلىعى جانە ولاردىڭ جامبىل جىراۋمەن رۋحاني-شىعارماشىلىق بايلانىسى تۋرالى شولۋ جاسايتىن بولامىز.

كوكشە ءوڭىرى قاي زاماندا دا اۋزىمەن قۇس تىستەگەن ءدۇلدۇل اقىندارعا كەندە بولماعان. بەرتاعىنىڭ بالاسى ورىنباي اقىن، قارسىلاس بولعان اقىننىڭ ءبارىن سوزبەن تۇساعان تەزەكباي اقىن سياقتى جۇيرىكتەردىڭ دابىسى قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇكپىرىنە بەلگىلى بولعان. ءبىز ماقالامىزعا جامبىل جاباەۆ باستاعان حالىق اقىندارى مەكتەبىنىڭ كوكشەتاۋلىق بەلگىلى وكىلدەرى قاليا جۇباندىقۇلى، امىرە سۇلتانمۇراتۇلى، مولداحمەت تىربيۇلى، شاكەن وتىزبايۇلى شىعارماشىلىعىن وزەك ەتەتىن بولامىز.

قارىمدى قاليا اقىن

قاليا جۇباندىقۇلى – قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى، ايتىسكەر، ءانشى، تەرمەشى، شەجىرەشى. قاليا جۇباندىقۇلى 1872 جىلى بۇرىنعى اقمولا وبلىسى كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ قوتىركول بولىسى، قىزىلاعاش اۋلىندا (قازىرگى وبلىسى بۋراباي اۋدانى ابىلايحان اۋىلى) دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى جۇباندىق قاراپايىم شارۋا ادام بولىپتى. اقىننىڭ ون جاسىندا اكەسى دۇنيە سالىپ، قاليا جۇمىسقا ەرتە ارالاسادى. مال باعادى، شاحتاعا ءتۇسىپ كەن قازادى. ەرجەتە كەلە توي-جيىنداردا دومبىرامەن ءان سالىپ، اقىندىعىمەن اتى شىعا باستايدى. قاليا اقىننىڭ دا ءومىر جولىن سوۆەتتىك داۋىرگە دەيىن جانە كەيىن دەپ ەكى ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. سوۆەت وكىمەتى جەڭگەننەن كەيىن قاليا اقىننىڭ دا پارتيالىق ۇگىت-ناسيحاتتارعا ارالاسقانى ونىڭ ولەڭدەرىنەن اڭعارىلادى. وتىزىنشى جىلداردان قولعا الىنا باستاعان وبلىستىق، ايماقتىق اقىندار ايتىسىنا قاتىسا باستايدى. قازاقستاننىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنە قوسقان كوپ جىلدىق ەڭبەگى ءۇشىن 1939 جىلدىڭ 19 قاراشاسىندا قاليا جۇباندىقۇلىنا «قازاق سسر-ءنىڭ حالىق اقىنى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلەدى.

قاليا جۇباندىقۇلى الماتىعا بارعان ساپارىندا جامبىل جاباەۆپەن كەزدەسىپ، ديدارلاسقان. ونىڭ ءومىرىن ونەگە تۇتىپ، وزىنە ومىرلىك ۇستاز ساناعان. تەك قاليا عانا ەمەس، جامبىل جاباەۆتىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعى سول كەزدەگى ءومىر سۇرگەن بارشا حالىق اقىندارىنا ۇلگى-ونەگە بولدى دەۋگە بولادى. جامبىلدىڭ ونەگەلىك داڭقى اۋەلەگەن تۇس – ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى.

...لەنينگرادتىق ورەنىم!
ماقتانىشىم سەن ەدىڭ!
نەۆا وزەنىن سۇيكىمدى!
بۇلاعىمداي كورەمىن.
جاۋدا قالىپ لەنينگراد،
جارالعان جوق كونگەلى! –
جاساعامىن ءومىردى
جاۋ بىتكەندى جەڭگەلى، - دەيتىن، جاۋ قورشاۋىنداعى قالانىڭ حالقىن ەرلىك رۋحقا ۇندەگەن ايگىلى تولعاۋ جىردىڭ اسەر-قۋاتى عالامات بولعانى تۋرالى ەستەلىكتەر قانشاما! جامبىلدىڭ جىرىنا ءۇن قوسقان حالىق اقىندارى دا ءوز ولەڭدەرى ارقىلى مايدان مەن تىلداعى ەلگە ولەڭىمەن كۇش-قايرات بەرۋگە ۇمتىلدى. قاليا اقىننىڭ مىنا ءبىر جىرى دا وسى ۇردىستەن تۋعانى انىق:

ءبىز – اقيىق، جاۋ – تورعاي،
تۇياقپەنەن ىلەمىز.
جەلكەسىنەن ءفاشيستىڭ،
شوق ءتۇسىرىپ مىنەرمىز.
فاشيستەردىڭ ۇستىنە،
جەڭىس تۋىن تىگەرمىز.

جامبىلمەن الماتىدا جولىعىپ، سۇحباتتاسقاننان كەيىن قاليا اقىن بىلاي دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەكەن: «مەنىڭ كارىلىكتە العان اتاعىم باقىتتى اتاق، حالىق تۋعىزدى، پارتيا تۋعىزدى مەن قازاقستاننىڭ جۇرەگى الماتىنى كوردىم. مەنىڭ جولىم حالىقتاس تالانتتى پوەزياسىن تۋعىزعان جامبىلدىڭ جولى، ۇلگىنى جامبىلدان الامىن».

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، قاليا جۇباندىقۇلى حالىق اقىندارى كوشىن باستاۋشى جامبىل جاباەۆپەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت كەزدەسكەن. سونىڭ ىشىندە العاش 1937 جىلى الماتىدا وتكەن حالىق اقىندارىنىڭ رەسپۋبليكالىق سلەتىنە بارعاندا تانىسادى. سوندا الپىس بەستەگى قاليا اقىن جامبىل جىراۋعا جىرمەنەن بىلاي دەپ سالەمدەسكەن ەكەن:

جىرمەنەن دۋمان قىلعان جۇرگەن جەرىن،
ارمىسىڭ، اقيىعىم، ارداگەرىم.
قارت جامبىل، ءوزىڭىزدى ىزدەپ كەلىپ،
الدىڭىزعا ءيىلىپ سالەم بەردىم.
جىردىڭ سەن اعىپ جاتقان بۇلاعىسىڭ،
جۇيتكىگەن ءتىلدىڭ جۇيرىك پىراعىسىڭ.
جولىڭدى قۋعان ءىنى، جاسى كىشى،
ونەرىن قاليانىڭ كورىڭىزشى،
اقىنىم ورىندالسىن تالابىڭ دەپ،
قول جايىپ باتاڭىزدى بەرىڭىزشى.

توقسان ءبىر جاسقا شىعىپ وتىرعان قارت جىراۋ جامبىل سوندا كوكشەتاۋدان جەتكەن قاليا اقىننىڭ وزىنە ارناعان ءىلتيپاتتى جىرىن تىڭداعان سوڭ بىلاي دەپ باتالى جىرىن ارناعان ەكەن:

جەرىڭدى جۇرگەن بازار عىپ،
جۇرت كوڭىلىن اشىپ ءجۇر.
وتكىر سوزبەن دۇشپانعا،
ازۋىڭدى باسىپ ءجۇر.
كۇشەنشەكتىك دەگەننەن،
ءاردايىم اۋلاق قاشىپ ءجۇر.
كوكشەتاۋدىڭ قالياسى،
تەزەكبايدىڭ جيەنى
تەڭ قۇربىڭنان اسىپ ءجۇر.

بۇل باتا بەرۋدەن ءبىز جامبىلدىڭ قازاق دالاسىنىڭ ءار وڭىرىندەگى حالىق اقىندارى تۋرالى ۇلكەن ماعلۇماتتى بولعانىن اڭعارامىز. قاليا اقىننىڭ تۋعان ناعاشىسى تەزەكباي شوقتىبايۇلى ءوز زامانىنىڭ ايگىلى ايتىسكەر اقىنى بولىپتى. قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تايىنشا اۋدانى جەرىندە 1827 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1912 جىلى سوندا دۇنيەدەن وتكەن تەزەكباي اقىن ارقاعا اتاعى جايىلعان شوجە، بالتا، كەمپىرباي ت.ب. اقىنداردى جەڭگەن ەكەن. مۇنداي اقىننىڭ داڭقىنا جەتىسۋداعى جامبىل دا قانىق بولسا كەرەك. قاليا اقىن بۇدان كەيىن دە جامبىل جاباەۆپەن بىرنەشە رەت كەزدەسسە كەرەك. 1945 جىلى جامبىل جىراۋ ومىردەن وتكەندە قاليا جۇباندىقۇلى وعان بىلاي دەپ جىر ارنايدى:

ۋا، جاكە، اتىڭ شىققان قانداي ەدىڭ،
اعارىپ اتقان بەينە، تاڭداي ەدىڭ.
اسىل ءسوز، ۇشقىر قيال، تىلگە شەشەن،
قازاقتىڭ اقىنىنىڭ ماڭدايى ەدىڭ.
ءسوزدى سەن شارشى توپتا باستاپ ەدىڭ،
ولەڭدى تۇيدەگىمەن تاستاپ ەدىڭ.
جەرىڭدى جۇرگەن ءدايىم بازار قىلىپ،
ايتىسساڭ، مۇدىرەم دەپ ساسپاپ ەدىڭ...

جامبىل داستۇرىندەگى كوكشەلىك حالىق اقىنى قاليا جۇباندىقۇلى – ءوز وڭىرىندەگى ايتىسكەر ارىپتەستەرى مولداحمەت تىربيۇلى، شاكەن وتىزبايۇلى قاتارلى جەرلەستەرىمەن بىرگە ايتىس ساحناسىنىڭ كورىگىن قىزدىرادى. ءبىر قىزىعى، سول كەزەڭدەردە ايتىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ جاس شاماسى كەمىندە ەلۋدى ەڭسەرگەن ادامدار بولعانىن كورەمىز. بۇعان مۇمكىن، قارت اقىن جامبىلدىڭ توقساندا تۇعىرىنان تايماعان قالپى دا ىقپال ەتكەن بولار. كوكشەتاۋلىق حالىق اقىنى قاليا جۇباندىقۇلى 1950 جىلى 6 ناۋرىزدا 78 جاسىندا ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن مەكەنى قىزىلاعاشتا (قازىرگى ابىلاي حان) ومىردەن وتەدى.

امىرە اقىن سۇلتانمۇراتۇلى

كوكشەتاۋ وڭىرىنەن شىققان حالىق اقىندارىنىڭ ءبىرى – امىرە سۇلتانمۇراتۇلى. ءوز داۋىرىندە تەك كوكشەتاۋ عانا ەمەس، ارقانىڭ كوپ اۋماعىنا تانىلعان اقىن بولعان. امىرە سۇلتانمۇراتۇلى ءوزىنىڭ جەرلەس، تۇرعىلاستارى مولداحمەت تىربيۇلى، قاليا جۇباندىقۇلى، شاكەن وتىزبايۇلى قاتارلى اقىندارمەن ۇزەڭگىلەس ءجۇرىپ ونەر جارىستىرادى. امىرە سۇلتانمۇراتۇلى 1870 جىلى ايىرتاۋ ءوڭىرىنىڭ قامىساقتى وزەنى بويىندا دۇنيەگە كەلەدى. بۇل جەر قازىردە قانتاي-بىرلەستىك اۋىلى اتالادى. اقىننىڭ اكەسى سۇلتانمۇرات قۇداسۇلى – اتاقتى ءانشى، اقان سەرىنىڭ جولىن قۋىپ، قاسىنا ەرگەن سەنىمدى سەرىگىنىڭ ءبىرى بولادى. ول جاستايىنان اكەسىنە ەرە ءجۇرىپ، سال-سەرىلەردىڭ ونەرىن تاماشالاپ وسەدى. كوكشەتاۋ مەن ۇلىتاۋ ارالىعىنداعى ەلدەردە اقىندىعىمەن تانىلىپ، ايگىلى ساردار امانگەلدى يمانوۆتىڭ شاپاعاتىن كورەدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ەل ىشىندەگى ءتۇرلى ساياسي ناۋقاندار جايىندا كوپتەگەن ولەڭدەر مەن داستاندار شىعارادى. الماتىعا ەكى داپتەر شىعارماسىن جولداعانىمەن، دەرەكسىز كەتەدى.

سۇلتانمۇرات امىرەۇلى 1934 جىلى جوعالعان ەڭبەكتەرىن ىزدەستىرۋگە الماتىعا كەلەدى. جولداعان ادامداردىڭ قولىنان «بىلمەس» دەگەن پوەماسىن تاۋىپ الادى. سول جىلى جامبىل شىعارماشىلىعىنىڭ 75 جىلدىق تويى ءوتىپ، اتالعان ءىس-شاراعا قاتىسادى جانە وسى جىلى قازاقستان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ءى سەزىنە قاتىسادى. حالىق اقىندارى نۇرپەيىس بايعانين، كەنەن ازىرباەۆ، نۇرحان احمەتبەكوۆ، نۇرلىبەك بايمۇراتوۆ جانە باسقالارىمەن جۇزدەسىپ، سۇحباتتاسادى. اتالعان سەزد قۇرمەتىنە وتكىزىلگەن اقىندار ايتىسىنا قاتىسىپ، جۇلدەگەر اتانادى.

امىرە سۇلتانمۇراتۇلى 1937-جىلى وتكەن قازاقستان اقىندارىنىڭ ءىى سلەتىنە دە قاتىسادى. بۇل جايىندا ۇرپاقتارى قۇراستىرعان كىتاپقا ەنگىزىلگەن ەستەلىكتە اقىن بىلاي دەپ جازعان ەكەن: «...سول جەردە قاراعاندى وبلىسىنا قاراعان 30 ادام كەلدى. سلەتكە باراتىن ەكى وبلىستان 60 ادام بولدىق. ەكى وبلىستا مەنەن باسقا اقىن جوق بولىپ، 200 تەڭگە پرەميا الدىم. ەكى كۇن تىنىقتىرىپ، ءۇشىنشى كۇنى كلۋبقا حالىقتى جيناپ، كوپ حالىقپەن بىرگە وتىرعاندا، قۇرىلعان شىمىلدىقتى اشىپ جىبەرگەندە قانشا ازاماتتاردىڭ ورتاسىندا ءبىر اقساقال وتىر ەكەن. بىلگەندەر جامبىل دەگەن اقساقال وسى ەكەندىگىن ايتتى. ءسويتىپ-ءۇيتىپ وتىرعاندا ءىى وبلىستىق سلەتكە شاقىرعان ادامدار تەگىس كەلدىڭىزدەر مە؟ - دەدى. «كەلدىك» - دەپ شۋلاستى. ونىڭ ارتىنان «سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان ايىرتاۋ اۋدانىنداعى حالىق اقىنى امىرە سۇلتانمۇراتۇلى بار ما؟» - دەدى. «بارمىن»، - دەدىم. «بار بولساڭ، بەرى كەلىڭىز» - دەدى. وزىمنەن ءوزىم ۇيالدىم، حالىققا بەتىمنىڭ تەرىسى سويىلىپ تۇسكەن اۋرۋدان، دارمەنىم ازىراق تالتىرەكتەپ بارا جاتقانىمدا كۇلگەندەر دە بولدى. مەنى اپارىپ جامبىل اقساقالدىڭ جانىنا وتىرعىزدى. الدىمەن كەزەكتى ماعان بەردى». وسىلايشا العاشقى كەزەكتە ءوز ونەرىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك العان كوكشەتاۋلىق اقىن امىرە سۇلتانمۇراتۇلى قارت جامبىلدىڭ جانىنا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جازعان ولەڭىن وقىپ بەرەدى:

كەم ۇلت بولعان قازاق ەك،
قىلا الماس ەندى ەشكىم جەم.
پايداسى باسقا بولمادى-اۋ،
بۇرىنعى وتكەن ءومىردىڭ.
ءبىلىمىم جاستان جاي كەتكەن،
بارماقتى شايناپ كەمىردىم.
ونەرگە تەڭدىك كۇن تۋىپ،
جاسارىپ قايتا سەمىردىم.
جاساسىن باسشى كوسەمدەر،
بولات قۇيسا پارتيا،
ەسكىنى بۇكتەپ، جەمىردىڭ.

اتالعان جيىنعا قاتىسقان اقىندارعا بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتار بەرىلگەنگە ۇقسايدى. سۇلتانمۇرات اقىننىڭ وقىعان ولەڭى ستالين جانە پارتيا تۋرالى بولىپتى. جامبىل باستاعان ساراپشىلار ولەڭدى جاقسى، ال ورىنداۋشىلىق سارىنى كەمشىندەۋ دەپ باعالايدى. بۇعان قاراپ ءبىز ولەڭدى بەلگىلى ءبىر ماقاممەن، اۋەنمەن وقۋ كەرەك دەگەن تالاپ بولعان بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايمىز.

امىرە سۇلتانمۇراتۇلى 1939 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءىى سەزىنە قاتىسادى. اۋداننان جاساقتالعان وزاتتار قۇرامىنا ەنىپ، سوۆەت وداعىنىڭ استاناسى ماسكەۋ قالاسىنا بارىپ كەلەدى. سوعىستىڭ قىزىپ جاتقان ۋاقىتىندا حالىق اقىندارى تىلداعى ەلدى ارالاپ، وزدەرىنىڭ وتتى جىرلارىمەن ولاردى جىگەرلەندىرىپ، ءازىل-سىقاق ولەڭدەرىمەن جۇرتتى كۇلدىرىپ، جادىراتۋعا تىرىسقان. مايدانعا اتتانىپ بارا جاتقان جاۋىنگەرلەرگە قايرات بەرەرلىكتەي جىر ارناپ شىعارىپ سالاتىن بولعان.

اتاڭنان باتا ال، بالام،
الشايىپ اتقا ءمىن، بالام.
اق ساقالىم جەلبىرەپ
ارتىڭنان قاراپ مەن قالام، - دەپ جامبىل اقىن جىرلاعانىنداي، امىرە اقىن دا وسى سارىندا كوپتەگەن جىرلار جازادى. امىرە اقىن 1945 جىلى جامبىلدىڭ 100 جىلدىق تويىنا الماتىعا ارنايى شاقىرىلادى. حالىق اقىنى امىرە سۇلتانمۇراتۇلى 1950 جىلى تۋعان ولكەسى ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ قانتاي-بىرلەستىك اۋلىندا ومىردەن وتكەن.

ءانشى اقىن مولداحمەت تىربيۇلى

كوكشە وڭىرىنەن تۋىپ شىققان حالىق اقىندارىنىڭ ءبىرى – مولداحمەت تىربيۇلى. ول – سۋىرىپسالما ايتىسكەر، ارقالى ءانشى، ۇكىلى ىبىرايدىڭ شىعارمالارىن اماناتتاپ ساقتاپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزۋشى. مولداحمەت تىربيۇلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ شال اقىن اۋدانى جەرىندە 1881 جىلى ومىرگە كەلەدى. مولداحمەت تىربيۇلىنىڭ حالىقتىق داستۇردەگى توكپە اقىنداردىڭ ءبىرى بولعاندىعى ونىڭ «باقىتقا حالقى كەنەلگەن» اتتى تولعاۋ جىرىنان تانىلعانداي:

اقىن دەپ نەسىن ايتايىن،
توپ كورگەندە قوزباسا.
تۇپتەپ تارتىپ ىشتەگى،
ولەڭمەن سىندى قوزعاسا.
جىرشىدان قانداي قاسيەت،
جۇرت تىڭدار عىپ سوزباسا، - دەيدى اقىن. مولداحمەت تىربيۇلى دا جامبىل جاباەۆپەن كەزىگىپ، قارت جىراۋدىڭ الدىندا ايتىسقا تۇسكەن اقىنداردىڭ ءبىرى. بۇل تۋراسىندا اقىننىڭ نەمەرە ءىنىسى، قر حالىق جازۋشىسى كاكىمبەك سالىقتىڭ مىنا ءبىر ەستەلىگىنەن اڭعارامىز: «اكەمىزدىڭ اعاسى، حالىق اقىنى مولداحمەت تىربيەۆ 1942 جىلدان ايتىسقا ءتۇسىپ جۇرگەن كەزدەرىندە جامبىلمەن كەزدەسكەنىن قانداي جىر ەتسە، قانىش ساتباەۆتىڭ ۇيىندە بولىپ، ءبىر توپ اقىندار عالىمعا تاڭعالعانىن ايتقاندا، جاس بالا بىزدەردىڭ باسىمىزدى سان الۋان ارمان-قيال بيلەپ الاتىن». مولداحمەت اقىننىڭ ايتىستارى تولىقتاي ساقتالماعان. قازىرگى قولدا بارى قوستانايلىق بەلگىلى اقىن نۇرحان احمەتبەكوۆپەن ايتىسىنان ءۇزىندى:

ۋا، نۇرحان!
سارىارقاداي بەلىڭ بار ما؟
اقاندايىن سەرىڭ بار ما؟
قۇلاگەردەي كەرىڭ بار ما؟
كوكشەتاۋداي جەرىڭ بار ما؟ – دەپ مولداحمەت اقىن ءوزىنىڭ كوكشەتاۋىنىڭ ايگىلى پەرزەنتى اقان مەن ونىڭ ءۇش جۇزگە داڭقى كەتكەن قۇلاگەر تۇلپارىن تىلگە تيەك ەتە جىرلايدى. نۇرحان اقىن دا سوزدەن توسىلىپ وتىرمايدى. ول دا ءوزىنىڭ قوستانايىنىڭ ەگىنشىلىكپەن داڭقى اسىپ وتىرعانىن تابانعا تىرەۋ ەتەدى:

كوتەرسەم، قوس ايعايمەن قوستانايدى،
قانداي جان راس ءسوزىمدى قوستامايدى.
ادەتى قوستانايدىڭ سىزدەر ەمەس،
ەگىنىن قارعا بىلعاپ تاستامايدى.

ول زاماندا ساياسات، تاريح ت.ب. تاقىرىپتان گورى سوتسياليستىك ەڭبەك جارىسى مايدانى بارىسىنداعى جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەر باستى نازاردا بولىپ، وسىعان قاتىستى ماسەلەلەر ايتىستىڭ وزەگى بولىپ وتىرعان. اتيىسكەر قارسىلاس جاقتىڭ وسال تۇسىن وسىدان ىزدەگەن. سوندىقتان دا نۇرحان احمەتبەكوۆ مولداحمەت تىربيۇلىنا وسىنداي مازمۇنداعى كەمشىلىكتى ايتىپ بەتىنە باسا جىرلايدى:

نۇرحانىم، ماقتان ەتپە قۇمدارىڭدى،
قۇس قونباس قۇبا جوندى شىڭدارىڭدى.
ەكى ەتەك ەگىنىڭنەن بيداي الماي،
جىبەردىڭ جەلگە ۇشىرىپ قىرمانىڭدى.

ايتىس ونەرىندە ولەڭ سوزبەن ورنەك قۇرعان مولداحمەت اقىن انشىلىگىمەن قاتار، ءوز جانىنان ءان دە شىعارعاندىعى ايتىلادى. مولداحمەت تىربيۇلىنىڭ جامبىلعا ارناعان مىناداي جىر جولدارى بەلگىلى.

ءجۇز جاساعان جامبىل قارت،
ءسوزىڭىز بار ەدى التىنداي.
تاۋ سۋىنداي تاسقىنداپ،
سەيلەدىڭ توپتا تارتىنباي.
كۇمىس كەمەر داريا،
اققان جىرىڭ سارقىلماي، - دەپ جىرلايدى. جامبىل جاباەۆتىڭ قۇرمەتىنە جازىلعان «قارت اقىنعا»، «جاكەڭە» اتتى ولەڭدەرىندە اقىن جىر الىبىن وزىنە ۇستاز تۇتا وتىرىپ، ونىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ۇيرەنۋشى شاكىرت ەكەندىگىن ايتادى:

وقىساڭ ونەر تابامىز،
قولباسشى ءبىزدىڭ دانامىز...
...جامبىلدايىن بابامىز،
بالاڭىز ەتتى ءبىر تالاپ،
لەبىزگە ءسىزدىڭ سۋساماق،
تاربيە-ءتالىم الۋعا،
قۇمارمىن سونداي ىنتالاپ.

مولداحمەت تىربيۇلى شىعارماشىلىعىندا دا قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەردى سىناۋعا مولىنان ورىن بەرىلگەن. ول داۋىردە سوتسياليستىك مەنشىك دەپ اتالاتىن ورتاق مال-مۇلىكتى تالان-تاراج جاساۋشىلارمەن قاتاڭ كۇرەس جۇرگىزىلىپ، مۇنى اشكەرەلەۋگە اقىندار مەن جازۋشىلار، جۋرناليستەر دە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ۇلەس قوساتىن ەدى. وسىنداي ءبىر جەمقور كولحوز باسشىسى تۋرالى مولداحمەت اقىن بىلاي دەپ جىرلايدى:

قاشان دا اسىرا سىلتەيدى،
جاماندىقتى تىركەيدى.
كولحوزدى سورىپ بورسىقتاي،
جۇرتتان ونى بۇركەيدى.
اركىمگە جالا جابادى،
«قىلمىس» ءىزىن تابادى،
ەل ايتادى: «بۇل پىسىق –
دەپ - كولحوزدىڭ تاجالى».

مولداحمەت تىربيۇلىنىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرى – قازاق ايتىس جانە ءان ونەرىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى رەتىندە تاريحتا تاڭبالانىپ قالدى. جامبىل ۇلگىسىندەگى اقىندىق مەكتەپتىڭ وكىلى مولداحمەت تىربيۇلى 1957 جىلى تۋعان ولكەسىندە ومىردەن وتەدى.

شاعالالىدان شىققان شاكەن اقىن

كوكشە وڭىرىنەن تۋىپ شىققان حالىق اقىندارىنىڭ ءبىرى – شاكەن وتىزباەۆ. ول اقىن، تەرمەشى، ايتىسكەر ادام بولىپتى. اقىننىڭ شىعارمالارى ءوزى كوزى تىرىسىندە جارىق كورمەگەنىمەن، 1164 جولدان تۇراتىن ءبىرشاما مول مۇرالارىن جەتكىزۋشى – بالاسى تەمىرباي قابدىلماجيتوۆ. حالىق اقىنى شاكەن وتىزباەۆ 1887 جىلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، عابيت مۇسىرەپوۆ اۋدانى، شاعالالى اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن (بۇرىنعى كوكشەتاۋ ۋەزىنە قاراعان بۇل ءوڭىر سوۆەتتىك داۋىردە كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ چيستوپولە اۋدانىنا قاراعان). اقىننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ناقتى اتى – شايمەردەن ەكەن. شاكەن – اتا-اناسىنىڭ ەركەلەتىپ قويعان ەسىمى ەكەن. شاكەن وتىزباەۆ – جاسىنان ولەڭ-جىرعا بەيىم بولىپ، كوكشەتاۋ وڭىرىندەگى سال-سەرىلەردىڭ ونەرىنە سۋسىنداپ وسەدى. كەيىنىرەك ءوزى دە ءان ايتىپ، جىر شىعارىپ، تەرمە توگە باستايدى. شاكەن وتىزباەۆ – ءوز داۋىرىندە داڭقى ەل كولەمىندە تانىلعان بەلگىلى حالىق اقىندارىنىڭ ءبىرى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سەرىك نەگيموۆ 2005 جىلى جارىق كورگەن «قازاقتىڭ سال-سەرىلەرى» اتتى عىلىمي ەسسەلەر جيناعىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتەدى: «ەلدىگىمىزدىڭ، ەرلىگىمىزدىڭ، كيەلى قاسيەتتەرىمىزدىڭ جىرشىسى، توپىراعىمىزدىڭ، تابيعاتىمىزدىڭ دارا تۋعان جارىق جۇلدىزى، داۋلەتتى، بەينەتتى، جارقىن كۇندەرىمىزدىڭ شىنايى شەجىرەشىسى، تۇيىققا تىرەلگەندە كوپتىڭ كوش باستايتىن مارقاسقاسى، اي ءمۇيىزدى ايبارلى سەركەسى – سىلدىر كومەي اقىن-جىراۋلار عوي. بۇل ورايدا ءبىرجان سال مەكتەبىنەن ساباق العان، ۇلگى العان، كورنەكتى ءانشى-اقىندارمەن حالىق كومپوزيتورلارى ۇكىلى ىبىرايدىڭ، اقان سەرىنىڭ، بالۋان شولاقتىڭ سۇلۋ دا كەربەز اندەرىن ناشىنە، كەمەلىنە كەلتىرە شىرقاعان ءھام «بوگەمباي باتىر»، «قابانباي باتىر»، «اعىباي باتىر»، «كەنەسارى-ناۋرىزباي»، «قارعا باتىر» جىرلارىن جاتقا سايراتقان ارداقتى ونەرپازدىڭ ءبىرى – شاكەن وتىزبايۇلى ەدى».

ايتىسقا 17-18 جاسىنان باستاپ ارالاسا باستاعان شاكەن اقىن ءوزىنىڭ الدىنداعى بەلگىلى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن، ەل اۋزىنداعى ولەڭ-جىرلاردى جاتتاپ ايتىپ، ەلگە تانىلا باستايدى. سوۆەت بيلىگى جەڭگەننەن كەيىنگى جىلدارى شاكەن اقىننىڭ دا جاڭا ءومىر سالتىن، قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر مەن جاعىمدى جاڭالىقتاردى جىرلاۋ جولىندا ەڭبەكتەنگەنى بايقالادى:

جاستار اشىپ ۇمتىلدى
ماماندار سوندا جيىلدى،
توقسان سەگىز ءۇي كانتسەليار
مىڭ ءۇش ءجۇز ءۇي پاتەردى
سالدىرىپ قويدى ءۇيىڭدى.
قوس تا جۇرە تۇزەلەر
تەگىس بولۋ قيىن-دى.

بۇل – اقىننىڭ جاڭا استانا قىزىلوردا تۋرالى جىرىنان ءۇزىندى. شاكەن اقىننىڭ ولەڭدەرى مەن كولەمدى تۋىندىلارىنىڭ كوبى ءومىر شىندىعىنىڭ ءوزى دەۋگە بولادى. شاكەن اقىن 1939 جىلى الماتىدا وتكەن اقىندار ايتىسىنا قاتىسادى. كوكشە وڭىرىنەن بارعان ارىپتەس، تۇرعىلاستارى امىرە، قاليا اقىندارمەن بىرگە جىر دوداسىنا تۇسەدى. قازاق حالىق اقىندارىنىڭ توبە ءبيى جامبىل جاباەۆپەن تانىسىپ، جىر الىبى تاراپىنان جاقسى باعاعا يە بولادى. وسى جولى شاكەن وتىزبايۇلىنا «قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى» دەگەن اتاق بەرىلەدى. اقىن 1945 جىلى بولعان ابايدىڭ ءجۇز جىلدىق تويىنا ارنايى شاقىرىلادى. وسى ساپارىندا ونەرتانۋشى جۋرناليست بوريس ەرزاكوۆيچ شاكەن اقىننىڭ اۋزىنان بىرنەشە ولەڭدەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ الادى.

شاكەن وتىزبايۇلىنىڭ ءبىرشاما جىرلارى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستى بولىپ كەلەدى. بارشا ادامزاتقا، ونىڭ ىشىندە سوۆەت حالقىنا زور قايعى اكەلگەن سۇم سوعىس شاكەن اقىن وتابسىن دا اينالىپ وتپەيدى. تۋعان ءىنىسى مەن ەكى ۇلىن مايدانعا اتتاندىرعان اقىننىڭ «التىن جاس» اتتى كولەمدى تۋىندىسى – رەاليستىگىمەن قۇندى:

...كەتكەندەر كەلەر مە ەكەن تۇرسام زارلاپ،
اعادى جاس شۇبالىپ كوزدەن پارلاپ.
باۋىرىم اسكەردەگى – التىن جاستار،
كىشكەنە ءسوز سويلەيىن سولارعا ارناپ.
جاڭادان كوزىن اشقان ساۋلەلەرىم،
الىسقا ەلدەن شىعىپ كەتتىڭ اۋلاق، - دەپ التىن جاستاردىڭ اماندىعىن تىلەيدى. التىن جاستاردىڭ سوعىستان امان-ەسەن ورالىپ، سولاردىڭ قىزىعىن قىزىقتاپ، تويلاتاتىن كۇن بولعاي دەپ ارماندايدى:

كورسەت دەپ ەسەندىكپەن ەل تىلەيدى،
التىن جاس ەلدەن كەتكەن قاراقتارىم.
قىزىق كۇن، شىلدەحانا توي بولار ما؟
جىلاۋىم بالامدى ايتىپ ءمىن بولار ما؟
زارىعىپ ەل-جۇرتىڭ زارىققاندار،
قوسىلىپ كەلەتۇعىن كۇن بولار ما؟

شاكەن اقىننىڭ مايدانداعى ۇلىنا جازعان جىرلارى مەن جامبىل جاباەۆتىڭ العاداي ۇلىنا ارناعان ولەڭدەرىمەن سارىنداس. مايدانعا كەتكەن ۇلى قوڭقاعا دەگەن ساعىنىشىن بىلاي دەپ جىرلاعان ەكەن:

قاعازدى جازىپ وتىرمىن،
ساعىنىشتى جۇرەكپەن.
ساعىندىم دەگەن سوزدەردىڭ
تاتەڭدى مىنا جۇدەتكەن.
قاراعىم مەنىڭ قوڭقاجان،
اينالايىن وزىڭنەن،
قۇرمالدىق بولىپ ولەيىن.

كوكشەتاۋ وڭىرىنەن شىققان حالىق اقىنى شاكەن وتىزبايۇلى – وزىنە لايىقتى ءىزباسار دايىنداعان شىعارماشىلىق يەسى. قازاقستان اقىندار وداعىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، بەلگىلى ايتىس اقىنى كوكەن شاكەەۆ – شاكەن اقىننىڭ ءتول شاكىرتى. ولەڭىمەن، ونەرىمەن تۋعان حالقىن دۋمانعا بولەگەن شاكەن اقىن الپىس جاسقا كەلگەندە دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، دەرتى اۋىرلاي باستاعان كەزىن بىلاي دەپ ولەڭمەن ورگەن ەكەن:

...دەنساۋلىعىم جاستىعىم،
ەكەۋىڭ بويدا بىردەي تۇرعاندا،
اسپاندادىم شارىقتاپ.
توبە كورسەم اينالدىم،
قىران قۇستاي قالىقتاپ.
دەنساۋلىق سەنەن ايرىلىپ،
قارعا ادىم جەر مۇڭ بولدى.
قارا ارعىماق ارىقتاپ.

بۇل – وسىناۋ ءومىردىڭ بايانسىزدىعىن ەرىكسىز مويىنداعان شاراسىز جان كۇيزەلىسى ەدى. جامبىل جاباەۆتىڭ ىزىنەن ەرگەن شاكىرتى، كوكشەتاۋلىق حالىق اقىنى شاكەن وتىزباەۆ 1947 جىلى الپىس جاسىندا تۋعان جەرى شاعالالىدا ومىردەن وتەدى.

ءبىز جوعارىدا جامبىل شىعارماشىلىعىنىڭ شىرقاۋ شىڭى – عاسىرلىق عۇمىردىڭ سوڭعى ون جىلى اۋقىمىنداعى ادەبي ءومىرىن ونىڭ تۇتاستاس، قاناتتاستارى – حالىق اقىندارىمەن تۇتاستىرا كورسەتۋدى ماقسات ەتتىك. ەكى ءداۋىردىڭ كۋاسى بولعان حالىق اقىندارىنا، ونىڭ ىشىندە جامبىلعا دا ءتان قاسيەت – سۋىرىپسالمالىق ەكەنى بەلگىلى. اكادەميك جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ايتىس اقىندارى تۋرالى بىلاي دەگەن ەكەن: «ايتىس ءداستۇرى – اقىن مەكتەبى، شەبەرلىكتى شىڭدايتىن ەڭ قاتال دا قاتاڭ سىن تەزى. تالاي تارلان اقىندار وسى سىننان مۇدىرمەي وتكەندە عانا شىن اقىن اتاعىن الاتىن. بۇگىنگى ايتىستا قولدانىلىپ جۇرگەن الدىن-الا جازىپ ايتىسۋ ءتاسىلى اقىندى قيىندى جەڭۋگە بەيىمدەمەي، قايتا اقىن بولۋدىڭ وڭاي جولىن ىزدەۋگە بەيىمدەيتىن سياقتى.» بۇل – ايتىس ونەرى قايتادان توقىراي باستاعان وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى سوڭى، الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى جاعداي تۋرالى. قازىرگى كۇنگى ايتىستىڭ سيپاتى باسقا، ارينە. ماقالامىزدىڭ باسىندا تىزبەلەگەن، جامبىل جىراۋدىڭ زامانىندا ولەڭ شىعارىپ، ايتىس ساحناسىنىڭ ءسانىن كەلتىرگەن وتىزدان استام ادامنىڭ ىشىندە كوكشەتاۋلىق ءتورت اقىنعا توقتالىپ، ولاردىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعى، جامبىل جاباەۆپەن كەزدەسكەندىگى، ونىڭ الدىندا جىر تولعاعاندىعى تۋرالى قىسقاشا توقتالدىق. جامبىل جاباەۆ جانە ونىڭ اقىن تۇستاستارى، شاكىرتتەرى تۋرالى الۋان ءتۇرلى ەڭبەكتەر جازىلعان جانە جازىلىپ تا جاتىر. ءجۇز جاساعان جامبىل جىراۋدىڭ ونەگەلى ءومىرى، شىعارمالارىنىڭ تاربيەلىك ءمانى ارقاشان تۋعان حالقىنىڭ جادىندا جاڭعىرا بەرەرى ءسوزسىز.

دەرەككوزى: ادەبيەت پورتالى

اسىلبەك بايتانۇلى

Abai.kz