ەكىنشى ءبولىم

تارازى

ءى

قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!

ايماقتان ەكى تەرگەۋشى مەن ءبىر ءتىلماش كەلىپ، حالىق بولىمىنە مەنى شاقىرتتى ءبىر كۇنى. «توڭكەرىس مايدانىندا مىقتى تۇرىپ، جاۋمەن اياۋسىز شايقاس جۇرگىزۋىمنىڭ قاجەتتىلىگىن ايتىپ ءبىر سىپىرا ناسيحات بەردى. شاكەندەردىڭ ماسەلەسىمەن مەنىڭ بايلانىسىمدى تەكسەرۋ ءۇشىن كەلگەنىن تۇسپالدادىم. ناسيحاتتارىن تىڭداعان سايىن ميىما تىكەندەي قادالدى. قاتتى شيرىعا جاۋاپ قاتتىم:

- توڭكەرىس مايدانىندا ىمىراسىز مىقتى تۇراتىندىعىما سەندىرە الامىن. سىزدەردە سونداي تۇراتىندىقتارىڭىزعا سەندىرىپ، سۇرايتىندارىڭىزدى سۇراي بەرىڭىزدەر، ۇزاق ناسيحات كەرەك ەمەس!

ەكىنشى ءبولىم

تارازى

ءى

قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!

ايماقتان ەكى تەرگەۋشى مەن ءبىر ءتىلماش كەلىپ، حالىق بولىمىنە مەنى شاقىرتتى ءبىر كۇنى. «توڭكەرىس مايدانىندا مىقتى تۇرىپ، جاۋمەن اياۋسىز شايقاس جۇرگىزۋىمنىڭ قاجەتتىلىگىن ايتىپ ءبىر سىپىرا ناسيحات بەردى. شاكەندەردىڭ ماسەلەسىمەن مەنىڭ بايلانىسىمدى تەكسەرۋ ءۇشىن كەلگەنىن تۇسپالدادىم. ناسيحاتتارىن تىڭداعان سايىن ميىما تىكەندەي قادالدى. قاتتى شيرىعا جاۋاپ قاتتىم:

- توڭكەرىس مايدانىندا ىمىراسىز مىقتى تۇراتىندىعىما سەندىرە الامىن. سىزدەردە سونداي تۇراتىندىقتارىڭىزعا سەندىرىپ، سۇرايتىندارىڭىزدى سۇراي بەرىڭىزدەر، ۇزاق ناسيحات كەرەك ەمەس!

- شاكەنمەن بايلانىسىڭ قالاي؟ بيجىنگە كەتىپ بارا جاتىپ، سەنىڭ ۇيىڭە قونعاندا نە سويلەدى، نە ىستەدى؟ -دەپ حانزۋ تىلىندە سۇرادى اسكەري تەرگەۋشى. شەتىرەك تۇرعان قازاق ءتىلماشىنا قاراپ، ىممەن سۇراپ اۋدارتتىم. شاكەننىڭ اتىلۋعا ۇكىمى شىقسا دا، كەرى توڭكەرىسشىلدىككە قىلمىسى شىقپاي تۇرعانى سۇراعىنان دا سەزىلدى. ءالى دە قۇراستىرىپ، شارتىنا تولترىپ اتپاق سياقتى. ونىسىنا ىڭعايىن كەلتىرمەي، شاكەننىڭ توڭكەرىسشىلدىك فاكتتەرىن جاريالاي بەردىم. ونىمەن العاش تانىسقاننان ۇيىمە سول ساپاردا كەلگەنىنە دەيىنگى بايانىم تالاسسىز ءوتتى. تەرگەۋشىلەردىڭ دامەسى ءبىزدىڭ ۇيدەگى وتىرىستا سياقتى. تەلمىرە قارادى سوعان كەلگەندە. ساپارىنا ءسات تىلەپ، وزىنە دەنساۋلىق، قىزمەتىنە تابىس تىلەپ تە ىشكىزە الماعان اراعىمىزدى «كومپارتيا مەن ءماۋجۋشيدىڭ اماندىعى ءۇشىن!» دەگەنىمىزدە عانا قابىلداعاندىعىن ايتىپ ءبىر تىنىپ ەدىم. قارا ەلتىرى مالاقايلى قۇبا تەرگەۋشى باس يزەي سالدى دا، اسكەري سارى مالاقايلى سۇرى تەرگەۋشى تىجىرىنىپ قالىپ، كۇلە سۇرادى:

- باسقالار «ماۋجۋشي ءۇشىن!» دەپ قانشا ۇسىنسا دا ىشپەي، پوزيتسياسىن قاتتى بۇزىپتى عوي!

- «باسقالار» دەپ ءسىز سارسەندى عانا ايتىپ وتىرسىز! -دەدىم مەن وعان ىزبارمەن قاراپ. سارسەننىڭ كورسەتىندىسى الدىمنان تاعى دا شىعا كەلگەنىنە قاتتى ىزالانىپ قالىپپىن. - شاكەن جولداس، ءبىر بەتتى، شىنشىل، تۋرا مىنەزدىڭ ادامى. ال، ساياسي سايقال سارسەننىڭ، كۇنى كەشە عانا گومينداڭنىڭ وسى اۋداندىق پىرقاسىندا «جاڭ زۇڭساي ءۇشىن» اپشاركالىق مىندەت وتەگەن سارسەننىڭ بۇگىن كورىسە سالا «ماۋجۋشي ءۇشىن!» دەپ اراققا قىستاۋىنا ول كونە مە!... مەن بولسام، سول جادىگويلىگى ءۇشىن سارسەننىڭ سول قاراجۇزىنە شاپالاق جانىر ەدىم، شاكەن قوناق بولعاندىعىنان عانا تارتىنعان: «كومپارتيا مەن ماۋجۋشي ءۇشىن ءۇي يەسى ۇسىنعان اراقتى جاڭا عانا ءىشتىم، راحىمەت!» دەپ قويا سالعان.

سارى مالاقاي كۇلىمسىرەي وتىرىپ، سارى بوقشاسىنان قاعاز شىعارا سويلەدى ەندى.

- سول وتىرىستارىڭىزدا ءبىر ازامات شاكەنگە مۇڭ-زاردىڭ ءانىن ايتا بەرمەي، توڭكەرىستىك ءان ايتۋدى ناسيحاتتاعان. ال، شاكەن، ول پىكىردى قارسى الۋدىڭ ورنىنا ناسيحاتتاۋشىنىڭ ءوزىن ياناتتاپ جۇدىرىق الا جۇگىرگەن. سولاي عوي؟

- «سولاي» ەمەس، ءتىپتى دە «سولاي» ەمەس! شاكەن، مۇڭ-زاردىڭ ءانىن ايتپاعان، الدىمەن جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ «پارتيزاندار مارشىن» ورىنداعان. ەكىنشى رەتتە ءبىرجاننىڭ «ءلايلىم شىراق» دەيتىن ءانىن، ءۇشىنشى رەتتە «قورلان»دى ايتىپ توقتاعان. «ءبىر ازاماتىڭىزدىڭ» شاكەنگە زارلاماۋ جونىندە ءناسيحات بەرگەنى شىلعي وتىرىك! سوندىقتان شاكەننىڭ «ياناتتاپ جۇدىرىق الا جۇگىرگەنى» -ەڭ ۇجدانسىز وتىرىك! ال، راسى بىلاي: ءتورتىنشى رەتتە كوپشىلىك شاكەننەن «بوز جىگىت - جامال» تراگەدياسىنداعى ءوزىنىڭ ورىنداعان جوقتاۋ ءانىن ايتىپ بەرۋىن تالاپ ەتكەن. «ءبىر ازامات» دەپ اتاپ وتىرعان سارسەنىڭىز كوپشىلىككە اقىراڭداي جونەلگەن سول ساتتە «كومپارتيا زامانىنا مۇنداي ءان كەرەك ەمەس... كومپارتيا زامانىندا كىم جىلاماق، قانە؟» دەپ اقىرعان.

«ءسىز جىلارسىز!» -دەپ شاكەن كۇلگەن ونىسىنا. «جىلاسا، گومينداڭ جەندەتتەرى جىلار!» دەگەن ءسوزى ەدى بۇل. انىقتاپ جازىپ الىڭىزدار! كوپشىلىككە اقىرعان سارسەنگە شاكەننىڭ وسى كۇلگەن كۇلىسى، جۇدىرىق قانا ەمەس، كۇرزىدەن دە قيىن تيگەن. - «ءسىز جىلارسىز،» -دەگەن شاكەن ءسوز سوڭىن ءدال بىلاي جالعاستىرعان - «بىراق كوپشىلىك مۇنداي ءاندى ءسىز ءۇشىن ەمەس، تاريحتى ۇمىتپاۋ ءۇشىن تالاپ ەتىپ وتىرعان شىعار. وتكەندى ەسكەرۋ، ورشەلەنە ورلەۋ ءۇشىن قاجەت. باستان كەشكەنىن ۇمىتۋ، باستان ماقۇرىم ادامنىڭ ەرەكشەلىگى. ال، ءسىزدى باستان ماقۇرىم دەمەكشى ەمەسپىن، كەشىرىڭىز، تاڭدانىپ وتىرمىن. قاشاننان بەرى كومپارتياشىل بولا قالىپ ەدىڭى؟ مۇنشالىق «جاڭارعاندىعىڭىزدان» حابارسىز ەكەنمىن. الدە 43-44-ءشى جىلدارداعى سارالا پىرقاڭىز قىزارتىپ كەتىپپە ەدى!»

شاكەننىڭ وسى سوزىنە وشىككەن سارسەن ونىڭ باسىنا ءىس تۇسكەندە بۇتىندەي جالا جابۋعا كىرىسكەن ەكەن عوي!

- بۇل ماتەريالدى سارسەن بەرگەن ەمەس! -دەدى سارى مالاقاي، وسىنىم عانا شىن دەگەندەي اشىلا قارادى. - تەك وشىككەن ادام عانا اشكەرەلەيدى دەپ ءتۇسىنۋ دۇرىس ەمەس!

- تەك وشتىگى بار ادام عانا جالا جابا الادى دەپ ءتۇسىنۋ دۇرىس. ەگەر بۇل ماتەريالىڭىز جالا بولماي شىن اشكەرەلەۋ بولسا، سارسەن وشتەسىپ جازعان دەمەس ەدىم. سارسەننىڭ جايىن تولىق بىلەتىندىگىم ءۇشىن مۇنى ايتۋدان قاتەلەسپەيتىندىگىمدە تولىق سەنەمىن! ال ءتىپتى شاكەننىڭ ءوز مەكتەبىن ورتەۋ ءۇشىن توبىلعى ءۇيۋى دە جالا! بۇل جالانى جابۋشى زاپحوز، ءوزىنىڭ ايەلى تۋرالى شاكەننەن كۇماندانىپ، ياعني بۇل دا وشتەسكەندىكتەن جاپقان! ماسەلەنىڭ ءتۇبىن تەكسەرىپ، اق-ناحاعىن ايىرۋعا، ءبىر الال توڭكەرىسشى ونەر يەسى بولعان ازاماتىمىزدىڭ ناحاق كۇيمەۋىنە كۇش سالۋلارىڭىزدى تالاپ ەتەمىن!

- ءبىزدى ءىستىڭ ناحاق بولماۋى ءۇشىن كۇش شىعارماي ءجۇر دەپ ويلايسىزبا؟ -دەپ سارى مالاقاي ەندى قارقىلداي كۇلدى.

- وشىككەن ءبىر كەرى توڭكەرىسشى جازعان ماتەريالدىڭ بۇتىندەي جالا ەكەندىگى دالەلدەنىپ بولسا دا، ۇلكەن ءداسميا ەتىپ، ءالى دە «اشكەرەلەۋ» اتاپ وتىرسىز عوي. وسىنداي اڭىستارىڭىزدان انىقتاپ-اقتاعىسى كەلمەيتىن دۇمبىلەز تەرگەۋشى مە ەكەن دەپ كۇماندانىپ وتىرعانىم راس. بىراق، ءسىز كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كادىرىسىز. سونىڭىزدان عانا ءۇمىت كۇتىپ قورىقپاي تالاپ ەتىپ وتىرمىن. دۇنيەگە ايەلىنىڭ ارتقى ساڭلاۋىنان عانا قارايتىن باس جالاقورعا سەنىپ كەتۋ زور دارەجەدە قاتەلەستىرەدى. ال، تالاسقا تۇسكەن مەكتەپتىڭ ادەمىلىگىنە قاراپ وتىرىپ ۇكىم شىعارساڭىزدار، ودان دا زور قىلمىسقا دۋشار ەتەدى. اسىرەسە وسى ەكەۋىنەن ساقتانۋلارىڭىزدى تالاپ ەتەمىن! بۇل، زور ازاماتتارىمىزدىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى زور ماسەلە!

قارا ەلتىرى مالاقايلى تەرگەۋشى بۇل سوزدەرىمدى ەستەلىك داپتەرىنە تەزدەتىپ سۇيكەي وتىرىپ سىلقىلدادى. سارالا مالاقايلى تەرگەۋشى اۋدارۋشىسىنان تىڭداي وتىرىپ، ءوز قاعازىنا ەكى-ءۇش تۇرتە سالدى دا كۇلىمسىرەگەن بەينەمەن يزەكتەدى:

- دۇرىس-دۇرىس، شىن جۇرەكتىلىكپەن قويىلعان تالاپ. ءبىز وندايدان ارينە ساقتانۋعا ءتيىستىمىز، سەنسەڭىز بولادى. ال، ينسپەكتور مىرزا ءسىزدى مەن دە ءبىر ماسەلەدەن ساقتاندىرعىم كەلەدى. مەنىڭ دە قورىقپاي تالاپ ەتۋىمە رۇقسات شىعار؟... ماۋجۋشي بىزگە شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋدى ۇيرەتىپ كەلەدى. اسىرەسە ءبىزدىڭ زاڭ قىزمەتىندە ماسەلەنىڭ ادىلەت تابۋى ءۇشىن بۇل پرينتسيپ شارت رەتىندە قولدانىلىپ كەلەدى. (بىزگە سەنىڭىز دەيتىن سەبەبىم سول.) ال، ءسىز سول پرينتسيپ بويىنشا انىقتالىپ تابىلعان قىلمىسكەردى «توڭكەرىسشى»، «جولداس» دەپ اتايسىز دا، پارتياعا جاقىنداسىپ، جاردەمدەسۋ جاعىندا بولىپ جۇرگەن ازاماتتاردى «كەرى توڭكەرىسشى»، «ەكى ءجۇزدى سايقال» دەۋگە بەيىم كورىنەسىز. ءسىزدى مەن جەكە ءوز بەتىڭىزبەن ۇكىم شىعارۋدان ساقتانۋعا، جەكە باتىر بولماۋعا، كومپارتيا جاعىندا بولۋعا، شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋگە شاقىرامىن!

ماڭدايىمنان تەر بۇرقىراپ شىعا كەلدى. «شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋ - ماركسيزمنىڭ مەن تابىناتىن ەڭ ەرەكشە قاسيەتى عوي، وسىنى قالاي تۇسىنگەن مىنا سۇرى؟... قايدان شىققان ۇعىم بۇل؟ قالاي انىقتاسام ەكەن؟» دەگەن ويمەن تاڭدانا قارام الىپ سويلەدىم:

- ءوز كۇمانىڭىزدى ءسىز دە شىن جۇرەكتىلىكپەن ايتتىڭىز، راحىمەت!... كومپارتيا جاعىندا بولماۋدى ولىمنەن دە قيىن قاتەر دەيتىن تۇسىنىكتىڭ «مىرزاسى» ەدىم. ال، «شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋ» دەپ نەنى ايتىپ وتىرسىز؟

- تۇسىنبەدىڭىز بە؟

- تۇسىنبەدىم. مەنىڭ تۇسىنىگىمنەن باسقاشاراق سياقتى. ماسەلەن، جاڭاعى ماعان تاققان كىناڭىز بويىنشا سارسەندى «توڭكەرىسشى»، «جولداس» دەپ، شاكەندى «كەرى توڭكەرىسشى»، «ەكى ءجۇزدى سايقال» دەپ اتاسام، شىندىقتى ءىس جۇزىنەن تاپقان بولام ما؟

- نە ءۇشىن سولاي بولاتىندىعىن تۇسىنبەي وتىرسىز! -دەپ قارقىلداي كۇلدى سارى مالاقايىم. - ءسىز جاڭا، پارتيا جاعىندا بولۋدىڭ بىردەن-ءبىر مۇراتىڭىز ەكەنىن ايتتىڭىز. وسىنىڭىزدىڭ شىن وتىرىكتىگىن قالاي ايىرۋ كەرەك. پارتيا جاقتاعاندى ءسىز جاقتايسىز با، جاقتامايسىز با، سونىڭىزدان عانا ايىرمايمىز با!.. شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋ دەگەن وسىلاي. شاكەن ءىس جۇزىندىك ارەكەتىمەن پارتيا الدىندا ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى بولىپ تابىلىپ وتىر. سوندىقتان ونى ەندى «جولداس»، «توڭكەرىسشى» دەپ اتامايمىز. ال، سارسەننىڭ تاريحي جاقتان بەلگىلى دارەجەدە قاتەلىگى بولسا دا قازىر پارتيا جاقتا. كۇندەلىكتى كورگەن-بىلگەنىن مالىمدەپ تۇرادى ەكەن. بۇزىق ءسوز، بۇزىق ارەكەتتەردى اشكەرەلەۋ جاعىنا باتىل دەپ ەستىدىك. پارتيا وندايدىڭ بارىنەن دە تولىق پايدالانۋعا ءتيىستى. سوندىقتان ونىڭ دا كىم ەكەنىن ءىس جۇزىندىك ارەكەتىنەن ىزدەيمىز. «كەرى توڭكەرىسشى»، «ەكىجۇزدى، سايقال» دەپ اتامايمىز. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بار پەيىلىمەن پارتياعا جاقىنداسۋ جاعىندا جۇرگەن ادامدى «ەكىجۇزدىسىڭ، سايقالسىڭ» دەپ جابىرلەسەك، «كومپارتياعا جاقىنداما، گومينداڭشىل قالپىڭدا قال!» دەگەندەي كەرى توڭكەرىستىك ءسوز بولىپ قالمايما، حا-حا-ھا-ھا... بيعابيلي مىرزا مۇنداي قالپاق كيۋ سىزگە لايىق ەمەس!... ءسىزدىڭ ءبىلىم قابىلەتىڭىز ودان الدە قايدا جوعارى ەكەنىن، تاپتىق كەلىپ شىعۋىڭىزدىڭ دا، تاريحىڭىزدىڭ دا تازا ەكەندىگىن ەستىدىك. ءسىز دە پارتياعا وسىلاي، ءىس جۇزىندىك ارەكەتىڭىزبەن قىزمەت ەتۋگە بورىشتىسىز!... ەندى تۇسىندىڭىزبە؟

- ءتۇسىندىم. ساياسي تاكتيكا جاعىنداعى كەي سوزدەرىڭىز، مويىنداتارلىق ءسوز. بىراق، يدەيالوگيالىق ۇلى مۇرات جاعىنان ماعان مۇلدە جۇمباق پىكىرلەرىڭىزدە كورىندى. قىسقاشا عانا ايتىپ قالايىن رۇقسات ەتىڭىز!... ءبىرىنشى، مەنىڭ ءبىلىم-قابىلەت، تاريحتىق، تاپتىق-فاكتىك ءجونىمدى سارسەننەن جوعارى باعالادىڭىز. دەمەك، توڭكەرىس سابىندا كەلە جاتقان قاتارداعى ازاماتپىن. ال، وسى جايىمدى بىلە تۇرا مەنىڭ دالەلدەگەن ماسەلەلەرىمنىڭ ەشقايسىسىنا سەنبەيتىن سەبەبىڭىز نە؟ ءسىزدىڭ الدىڭىزداعى يناباتىم مەن سول فاكتتەرىم ءبىر گومينداڭشىنىڭ جاپقان قيسىنسىز جالاسى قۇرلى بولماعانى ما؟ شاكەنگە مەن دە جالا جاپسام قۇشاقتاي العالى وتىرسىز. مۇنىڭ سەبەبى نە؟

ەكىنشى، سارسەننىڭ بەرىپ جۇرگەن ماتەريالدارى ەگەر ءىس جۇزىندەگى فاكتتەردەن قۇرالعان، دۇرىس ماتەريال بولسا، سىزدەرگە سولاي ىستەپ بەرىپ جۇرگەن الال قىزمەتى ءۇشىن ونى مەن «ەكى ءجۇزدى، سايقال» دەپ ياناتتاعان بولسام، ماعان قانداي قالپاق كيگىزسەڭىزدەر قۇقىلىسىز. ال، الال ازاماتتارعا جاۋىپ جۇرگەن جالالارىنىڭ جالا ەكەندىگىن دالەلدەگەنىم ءۇشىن كۇلىپ وتىرىپ قورقىتپاق بولعان سەبەبىڭىز نە؟

ءۇشىنشى، شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋ دەگەنىمىز، بۇكىل ماركسيزمنىڭ - عىلىمي ماتەرياليزمنىڭ زەرتتەۋ - تەكسەرۋ مەتودى. بۇل اسىرەسە شاكەندەرگە تۇسكەن ماسەلە ءتارىزدى كەزدەيسوق قۇبىلىستاردى انىقتاۋ ءۇشىن وتە ءزارۋ پرينتسيپ. مۇنى ورتالىق كوميتەت ماركسيزمشىلدىكپەن ماسەلەنى دۇرىس شەشسىن دەپ دۇرىس ۇسىنىپ وتىر. ەش ۋاقىتتا بۇرىس ىسكە بۇرمالاپ قۇرال ەتسىن دەپ ۇسىنعان ەمەس. ال، ءسىز، شاكەن مەن سارسەن تۋرالى شىندىقتى قايداعى ء"ىس جۇزىنەن" تاپقانسىز؟ ءبىر ادامنىڭ ءىس جۇزىندىك ارەكەتى، ياعني، ءامالياتى دەپ بەلگىلى سەبەپتەن بولعان توسىن قۇبىلىسىن الامىز با، ءيا، تۇتاس ءومىرىنىڭ، يدەولوگياسىنىڭ جەمىسى بولعان بارلىق دايەكتى ءىس-ارەكەتىن الامىز با؟... بەسىكتەن بەلى شىققاننان بەرى كەرتارتپالارعا، گومينداڭعا قارسى كۇرەسىپ كەلگەن جالشىنىڭ جالعىز ۇلى شاكەن، ءوز ۇكىمەتى قۇرىلىپ، ءوزىنىڭ كۇنى شىعىسىمەن سول ۇكىمەتىنە، سول كۇنىنە قارسى كەرى توڭكەرىسشى بولىپ شىعا قويماق پا!... ال، بەسىكتەن بەلى شىققاننان بەرى شىڭ شىساي، گومينداڭ ۇكىمەتتەرىنە جاسوس بولىپ كەلگەن بايدىڭ ۇلى سارسەن، وزىنە جاۋ ۇكىمەت قۇرىلىپ، وزىنە ءتۇن تۋىسىمەن سول جاۋىنا، سول تۇنىنە شىن جۇرەگىمەن بەلسەندى قولداۋشى بولىپ شىعا قويماق پا! ماكسيزم-عىلىمي ماتەرياليزم. ول الەمدە سەبەپسىز ەشقانداي سالدار بولمايتىندىعىن دالەلدەپ بولعان. اكەسىز بالا تۋىلمايدى، عايىپتان پايدا بولادى دەيتىن قۇراپات نانىمنىڭ بارلىعىنا قارسى. ال، ءسىزدى، شىندىقتى عايىپتان ىزدەۋشى دەۋگە دالەلىم جوق. سەبەبى، ماۋجۋشيدىڭ ءىس جۇزىنەن ىزدە دەپ ۇيرەتكەندىگىن ايتىپ وتىرسىز. «ءىس ءجۇزى»، «اماليات» دەگەندى تۇسىنبەي وتىر دەۋگە دە دالەلىم جوق. سەبەبى، ماۋجۋشي سىزگە ونى دا «الماليات تۋرالى» دەگەن اتاقتى شىعارماسىمەن 37-شى جىلدان باستاپ ۇيرەتكەن. سولاي ەمەس پە؟ ولاي بولسا وسى ءۇش ءتۇرلى سۇراۋ تەك مىناداي عانا جاۋاپ تابادى. جالالارعا قارسى فاكتتەردى تىڭداعىڭىز كەلمەي، جالاقورلاردىڭ ماتەريالىنا جابىسا بەرەتىن سەبەبىڭىز، ءسىز شاكەننىڭ ماسەلەسىن انىقتاۋ ءۇشىن كەلگەن حالىس تەرگەۋشى ەمەس، سول جالالاردى قالىپتاستىرۋعا عانا كەلگەن داعۋاگەرسىز. پولككە مەكتەپ بەرگىسى كەلمەي، ايتىسىپ قالعاندىعى ءۇشىن شاكەنگە ءسىز دە وشتەسىپ قالعان جالاقور داعۋاگەرسىز. سوندىقتان ءسىزدى زاڭ قىزمەتكەرى دەپ تانىمايمىن. وسى كورگەندەرىمدى قوسىپ، جوعارى جاققا ارىز جازامىن!

- ماقۇل، ماقۇل، جازىڭىز! -دەدى سارى مالاقايىم، ساقىلداپ كۇلىپ، -قايدا ارىزدانساڭىز دا ءبارىبىر، جۇڭگو گۇڭچانداڭنىڭ زاڭ ورنى تەكسەرەدى. ونىڭىزعا قارسى ەمەسپىن. جالعىز-اق مىنا ەكى ءىستى ەسكەرسەڭىز قاتەلەسپەيسىز. ءبىرىنشى، ءبىزدىڭ سىزدەن انىقتاعالى كەلگەن ماتەريال، سارسەندىكى دەپ وشتەسىپ، ماسەلە تاۋىپ الماڭىز! ونىڭ جازعانى ەمەس! ەكىنشى، تەرگەۋشىدە بولاتىن ءبىر پوزيتسيانى بىلمەيدى ەكەنسىز. سوندىقتان ماعان كورسەتكەن بۇل پوزيتسياڭىز ءۇشىن كوپەلەمەيمىن. ءتۇسىنىپ قويىڭىز، جاۋاپكەر مەن قىلمىسكەر جاقتا تۇرىپ سويلەيتىن تەرگەۋشى بولمايدى. سوندىقتان مەن تۋرالى ءسىز دە جامان ويدا بولماڭىز! -دەپ كۇلىپ قولىن سوزعان سارى مالاقايدىڭ قولىن مەن دە كۇلە الدىم:

- باسقا قالىس تەرگەۋشىنىڭ ول تىقىرىنا ءسىزدىڭ بۇل تىقىرىڭىز ۇقسامايدى!

- جارايدى، بۇل جاۋاپتارىڭىزبەن پىكىر-تالاپتارىڭىزدى باسشىلىققا تولىق جەتكىزەيىن! -دەپ سارى مالاقاي حانزۋ تىلىندە رەسمي سويلەدى دە سوڭىن شالا-شارپى جەرلىك تىلدە كۇلە سويلەپ قوشتاستى. - ءبىزدىڭ يدەيا جاقسى، حاپا بولمايدى. ءبارىمىز ءبىر!

اۋدارۋشىسىمەن بىرگە ول جونەلە بەرگەندە، تۇرا قالعان قارا مالاقايلى قازاق تەرگەۋشى مىرس-مىرس كۇلدى.

- ۇستىنەن تۇيە ايداپ وتسەڭ دە كۇلەدى بۇل. ىزا بولۋدا دا جوق، پىكىرىڭدى قابىلداۋدا دا جوق. ءوز شەشىمى وزىندە!... ال، امان تۇر، بيعاش! -دەپ قولىمدى كۇرسىنە قىستى سونان سوڭ. - ماسەلەنى تاماشا اشتىڭ، ياپىراي، قارسى جاعىڭدى قىلىشتاي قيىپ سويلەيتىن ازامات ەكەنسىڭ-اۋ!... دالەلدەمەلەرىڭ مەن تالابىڭدى سوت كوميسسياسىنا تولىق-اق جەتكىزەرمىن. بىراق، مىناۋ شىنداپ ەمەس، كۇلىپ جەڭەدى ءبىزدى. تۇرسىن اعاڭ مەن شاكەننەن ايرىلىپ قالاتىن سياقتىمىز. ەڭ ۇلكەن جازانى جوعارى جاققا بەكىتتىرىپ بولعان سياقتى. مىنا تەكسەرۋى، جۇرتشىلىقتىڭ اڭىسىن بايقاۋ عانا شىعار دەيمىن. جازامىن دەگەن ارىزىڭدى ءدال سولاي جازىپ، تەزدەتىپ جولداعانىڭ ءجون شىعار!

- بەكىتكەن قاي ورىن ەكەن؟

- ءۇرىمجى، ۋاڭ جىن اعاڭنىڭ نۇسقاۋى شىعار. وتە شورت كىسى كورىندى. جازساڭ ودان جوعارىراق ورىنعا - ەڭ جوعارى سوتقا جازساڭ بولار ما ەكەن، بىراق، قالاي دا تەز بولسىن!...

ارىزدى سول كۇنى كەشتە وتىرىپ، ۇعىنىقتى تىلمەن ايقىن دالەلدەپ كەڭىنەن جازدىم. شاكەنگە تونگەن جالا عانا ەمەس، «تۇرسىن-شاكەن شايكاسى» دەپ اتالعان زور پالەلى دەلونى توڭكەرىپ تاستايتىنداي بولىپ شىققانىنا قۋانا جۇگىرىپ جەتتىم اۋدارۋشى دوس حۇيزۋىما. ۇيقىسىنان ەندى ويانعان شاقتا جەتىپپىن. قولقالاۋىما جاراي بەتىن جۋماي-اق كىرىسىپ، ساسكەگە دەيىن اۋدارىپ ءبىتىرىپ بەردى. تۇرسىنعا وقۋشى، شاكەنگە دوس بولعان ازاماتتاردىڭ عانا ەمەس، بارلىق ساۋاتتى كىسىلەردىڭ قولى تۇگەل قويىلدى. جالالى ەكەۋىنىڭ اياۋلى اتى كوپكە تانىس بولعاندىقتان، حالىق وزدىكتەرىنەن وشىرەتكە تۇرىپ، ادەيىلەپ كىرىستى قول قويۋعا. ەكى ءتۇرلى ءتىل، ەكى ءتۇرلى جازۋداعى ۇلكەن ارىزدى پوچتاعا كۇن ەڭكەيە جەتكىزدىم.

شاۋەشەكتە قاندىقول جاۋىز پومەششيك سىبە پۋجىنعۋا مەن جالەل دەيتىن جەمەڭگەر پومەششيك ۇيعىر اتىلدى دەگەن حابار ءسۇيىنشى سۇراعانداي عانا، سونداعى قاڭتار بورانى كوكتەم جەلىنە ايلانعانداي جىلى لەپپەن تارادى. ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ العاشقى كەزىندە «ساندۋا اتىلدى ءسۇيىنشى!» دەگەن بيعادىلدىڭ ۇنىندەي جادىراڭقى قۋانىشپەن شىقتى گازەت حابارى. ولاردىڭ وتكىزگەن قىلمىستى ىستەرىنە قاراپ، «وتپەيتىن پىشاقپەن باۋىزداسا دا راۋا ەكەن!» دەدىم. «باسە بوستاندىق داۋىلى وسىلاي، جاندى تەبىرەنتە سوعۋى قاجەت قوي. - سوق داۋىل، ۇدەي سوق! بارلىق جەمەڭگەر، كەرتارتپا، قاندىقول، قارانيەت جالاقورلاردىڭ جۇلىندارىن ۇزە سوق!»...

سونىڭ ەرتەڭىندە شاۋەشەكتەن كەلگەن ومىربەك كوشەدە كەزدەسىپ، تۇرسىن جارقىنباەۆتى دە سول ەكى پومەششيكپەن بىرگە بايلاپ، كوشە ارالاتقانىن ايتتى.

- ساقشىلار اتىلاتىن ەكى پومەششيككە ءوز قىلمىستارىن سويلەتىپ ەدى، تۇرسىن اعا دا ءسوزى بارىن، بىراق، سويلەي المايتىندىعىن بىلدىرگەندەي، باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى دە شالقالاپ كوزىن جۇمدى، قاتتى جۇدەپتى!

«ناحاق ولەتىن بولدىم» دەگەنى عوي مىنا يشاراسى! -دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن كوشەدى.

- اقىرىن سويلە!... ءتىلىن بايلاپ قويعان سياقتى! -دەپ كۇبىرلەدى ومىربەك. - شالقالاعانى سونىسىن كورسەتپەك بولعانى دەپ ءتۇسىندىم. ايتەۋىر ولارمەن بىرگە اتىلماي قالدى عوي، قايتادان انىقتايتىن بولعان سوڭ الىپ قالىپ وتىر عوي!:. بىراق، شاۋەشەكتە بۇلار تۋرالى ەشكىم اۋىز اشپايتىن بولىپتى. ساقشىنىڭ تەگەۋىرىنى قاتتى سياقتى. سەن دە اشىق سويلەمەي، «ادەپ ساقتا»، شىراعىم!

- ءاي وسى جالاقورلار جەيدى-اۋ سول بەيشارالاردى. ارىزىمىز تەز جەتسە ەكەن ادىلەت ورتالىعىنا!

- ياپىراي الگى سارى مالاقايىڭا ارىز جازاتىنىڭدى ايتىپ قويعانىڭ-اي، پوچتاحانالارعا تەلەفونمەن-اق تەكسەرتىپ، توسا سالار ما ەكەن!...

اتىلۋشىلاردان قالعان ەكىنشى كۇنى تۇرسىن جارقىنباەۆ تۋرالى ءوزىمىزدىڭ تارباعاتاي گازەتىنە ءبىر ماقالا شىقتى: «قاتەرلى الاشورداشىل مۇستاپين» دەپ اتاپ جاريالاپتى. تۇرسىن اعاسىن قادىرلەيتىن تىنىسقان باسقارىپ تۇرعان گازەت-ۇستازىن قادىرلەيتىن شاكىرتتەرى رەداكتورلىق ىستەپ تۇرعان گازەت مۇنى ناحاق باسار ما؟ -دەگەن كۇمان ساپ ەتە ءتۇستى ميىما. وسى مەن كورگەن داۋىرلەردە ەشقانداي «الاشورداشىلدىعىن» كورمەسەم دە، وسى سەزىمتال قۇلاعىممەن ەشكىمنەن ەستىمەسەم دە، سولاي كۇدىكتەنىپ قالدىم ءوزىم. ايتەۋىر «تۇرسىن-شاكەن شايكاسى» دەگەننىڭ جوق ماسەلە ەكەندىگىنە كوزىم تولىق جەتەتىن بولعان سوڭ ءوز جازعان ارىزىمنان قورقا قويمادىم. مەنىڭ اقتايتىنىم، سول «شايكا» دەگەنى عانا عوي. جيريالانا قويماعانىنا قاراعاندا بۇل جاعىنان اقتالۋى مۇمكىن سياقتى-عوي. ال، سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ قالعان الاشوردا تاۋقىمەتى تۇكەڭدى دە اكەتە قويماس دەگەن سەنىم ءۇمىتى جىلتىراي قالىپ ەدى. بىراق، تۇكەڭدى ءدال سول «اكەتە قويماس» دەپ وتىرعان ۋاقىتىمدا-اق قاعىپ اكەتكەن سياقتى، سول ماقالا ونى اتقان وقپەن قارايلاس شىققان ەكەن. ۇكىمى نە ءداۋىر كەيىن جاريالانىپتى. اتىلۋ جايىن جاريالانعان سوڭ عانا سۇراستىرىپ ۇقتىق.

سول ماقالا جاريالانعان كۇنى قارا جازۋمەن قارالانعان الپامساداي جارقىنباەۆتى ءداۋ قارا ءاپتاموبيلدىڭ ۇستىنەن تۇرەگەلتىپ بايلاپ، الدىمەن كوشە ارالاتقان ەكەن. «الاش وردا جوعالسىن»، «كەرى توڭكۋەرىسشى، كەرتارتپا جوعالسىن» دەگەندەي رەالدان الىس ۇرانداردى جاۋدىرا ايداپ اپارىپ، «جاۋىرتامداعى» زيراتتىققا ءتۇسىرىپتى. تىلىندەگى قۇرساۋ الىنىسىمەن «اۋ ادامزات، مەن اقپىن، ناحاق اتىلىپ بارامىن!...» دەي بەرگەنىندە قاتار اتىلعان بەس مىلتىق ميىن شاشىپ ۇلگەرگەن ەكەن. جاپا تارماعاي جۇگىرگەن باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارى جەتە سالا-اق شۋ ەتە ءتۇسىپتى. قۋاتى مول بۇجىر-بۇجىر مي تۇسكەن جەرىن تۇرشىكتىرگەندەي، ءدىر قاعىپ، شورشىپ جۇرگەنىن كورىپ شۋلاعان ەكەن.

- ماتەماتيكا مەن فيلولوگيا عوي ول شورشىعاندار! - دەپ دوربىلجىندە ەستىگەن مەن جىلاپ جىبەردىم. ءوز كوزدەرىمەن كورگەن وقۋشىلار قالاي شۋلاماسىن!

سونىڭ كەشىندە مەنى ءدوربىلجىن اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ ساياسي ءبولىمى شاقىردى. ول بولىمگە ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ العاش قۇرىلعانداعى الاساپىرانىنان كەيىنگى شاقىرىلعانىم وسى ەدى. ايتەۋىر كورپە-توسەنىشىمدى سۇراماعانىنان بايقادىم، الاساپىرانوپتار بۇل بولمەدە قازىرشە جوق سياقتى. جۇماش دەگەن جۇپ-جۋاس جالباراقتاپ امانداسىپ وتىرعىزدى دا، وسى وتكەن تۇستەن كەيىن كىم ءۇشىن جىلاعانىمدى كۇلە سۇرادى. مەن ونىڭ قايدان ەستىگەنىن سۇراماي-اق، قالايشا جىلاعانىمدى شەرتىپ بەردىم. ءجۇزىم جانباي كەلىستىرىپ وتىرىپ شەرتىپ ەدىم. ونىڭ ءوزىنىڭ ءجۇزى جانىپ، تومەن قاراپ كەتتى. ساياسي جالا ساباز پەداگوكتىڭ ميىمەن قوسىپ، ونىڭ ەلۋ نەشە جىل بويى جيعان بۇكىل ماتەماتيكاسى مەن فيلولوگيا عىلىمىن شاشاتىنىن سويلەگەنىمدە كۇرەڭىتە قالىپ، كۇرسىنىپ جىبەردى. بىراق، تەز قاتايدى ءوزى. پرينتسيپكە وتە مىقتى ەكەن. سول پرينتسيپتەرىمەن مەنى دە سىرەستىرىپ شەگەلەپ شىعارۋعا تىرىستى: «جارقىنباەۆتىڭ ماسەلەسىن ءبىر ادام ەمەس، زاڭ كادرلارىنىڭ ون شاقتىسىنان قۇرالعان كوميسسيا تەكسەرىپ انىقتاپ وتىر. ولار قاتە جازالامايدى!» دەدى ول. - ەگەر دۇرىس ەمەس جەرى بولسا دا ونى قاتەلىككە پارتيا شىعارماي تۇرىپ سەن شىعارساڭ، قاتتى قاتەلەسەسىڭ. جۇرتشىلىققا جامان اسەر بەرەتىن مۇنداي ءسوزدى مۇنان سوڭ باسقا ەشكىمگە سويلەۋشى بولما! باسقالاردى پارتيامەن ۇكىمەتكە قارسى قۇتىرتقان دەگەن ەسەپكە تولاسىڭ دا، ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى قاتارىندا جانىشتالىپ كەتەسىڭ! بۇل، سەنى جاي عانا قورقىتىپ قويايىن دەگەنىم ەمەس، بيعاش، شىنى سول. ونداي جازاعا قيمايتىندىعىمنان ەسكەرتىپ وتىرعانىم. مۇنان سوڭ جازالانۋشىلار جاعىنان اۋىز اشپا! ەگەر ناحاق ەكەندىگىن تولىق بىلسەڭ، پارتيانىڭ زاڭ ورىندارىنا عانا جازىپ جىبەر!

وسىلاي سويلەپ كەلدى دە «باسقالارعا كەرى اسەر ەتەتىن مۇنداي ءسوزدى ەكىنشى رەت سويلەمەۋگە»، «ەگەر سويلەي قويسام، جازالانۋعا رازى بولاتىندىعىما» ءتىل حات جازدىرىپ الىپ قالدى. شاۋەشەكتەگى ازاماتتاردىڭ ءۇنىن بۋىپ، گازەتىن قۇيرىعىنان سويلەتىپ قويعان قانداي قۇدىرەت ەكەنىن وسىدان ءتۇسىنىپ شىقتىم. قىلدىرىق جولدى قۇپيا بولىمدەردىڭ وسىنداي ءجىپ-جىڭىشكە ساقشىلارى شاقىرىپ-شاقىرىپ الىپ، جۇپ-جۋان، جۇپ-جۋان قۇبىجىق كورسەتىپ شىعارعان ەكەن عوي!...

شولاڭ-شوشىراق قيرا كەزىكتەر  قۇراعان مۇنداي قۇبىجىقتار بۇل ايماقتاعى نەلەر ساۋلەلى كوزدى دە باقىرايتىپ قويعانى بايقالدى. تەلباي اكىمنىڭ كوزى دە سولاي بولعان سياقتى ەكەن. «تەل اعاي، ەندى شايكا دەپ تاپقاندارىن جايقاماسىن، ءوزىڭىز بىلەتىن مايدانى دۇرىس، سانالى ازاماتتارىمىز ەدى عوي، جەرلىك پارتكومعا ايتساڭىزشى!» دەپ ءوتىنىپ ەدىم. «بۇل ولكەدەگى ساياسي كوز دە، اسكەري قول دا ءبىر عانا سوعىسكەر گەنەرالدا تۇرماي ما! -دەپ  باس سەكرەتاردى يشارالادى اكىم - «مىنا ديۆيزيانىڭ ساياسي ءبولىمى بەكىتكەن ىسكە جەرلىك پارتكوم قازىرشە قول سۇعا المايدى. ەندى ءوزىڭ دە ماي وكشەڭدى ساقتاعانىڭ ءجون شىعار!»  -وسى سوزبەن كۇلە جونەلگەن اكىممەن بىرگە كۇلسەم دە، ماي وكشەنى ساقتاۋ عانا ەمەس، ماي قۇيرىعىمدى دا قىسا تۇرۋعا مويىنداعانداي بولىپ شىقتىم.

ارىزىمىز كەتكەن استانادان قامقورلىق يشارا كۇتىپ جۇرگەنىمدە، شاۋەشەكتەن بيشارا حات جەتتى ءبىر كۇنى. قۋات تىم اسىعىس جازىپتى دا، اپارۋشى ادام وقىپ قويماسىن دەگەندەي ساقتىقپەن جەلىمىن تىشقاقتاتىپ، وراعان قاعازىنا قوسا جابىستىرىپ تاستاپتى. جارىپ جىبەرىپ، «ىشەك-قارىنىن» ارشي وتىرىپ ارەڭ وقىدىم: «مەكتەپ ورتەمەك دەيتىن جالاعا ءبارىمىز ماتالدىق. بۇرسىكۇنى شاكەن دە وتالماق. جوققا مويىنداپ، «كەڭشىلىك مارتەبە» تاپپاق بولعان ۇركىنشىنىڭ ءوزى ون جىلعا، سەيىتپەك، ابدوللا، داۋىتپەك مۇعالىمدەر بەس جىلعا كەسىلەتىن بولىپتى. باسقامىز رەجىمدە ىستەمەك ەكەنبىز. جاۋ ءوز ىشىمىزدەن شىقتى عوي. باسقا ەشكىمگە وشتىك بولماسىن! بيجىنگە سەندەردىڭ دە ارىز جازعاندىقتارىڭدى ەستىگەنبىز. ودان كەلگەن جاۋاپتى ءتىرى قالعانىمىز عانا كورەرمىز. مۇنداي ناحاققا شىدامايتىن مىنەزىڭمەن ەندى قاتتى كىرىسۋشى بولما، شارپۋى مول ورتتەن ساقتانۋىڭ قاجەت!» -دەپ قانا جازىپتى.

بيجىننەن جاۋاپ كەلگەنشە شاكەن ۇستىندەگى ۇكىمدى كەشەۋىلدەتۋدىڭ شاراسىن ىزدەستىرگىم كەلدى. دايىندىق ىسكە دەرەۋ كىرىسسەم دە، ەرتەڭىنە ءتۇس ۋاقىتىندا ارەڭ جەتتىم. شاكەن تىرشىلىگى ءۇشىن تىرباناتىن ۋاقىتىمنىڭ بىتۋىنە ءتورت-اق ساعات قالدى دەگەن ءسوز ەدى بۇل. مەكەمە قىزمەتى ساعات بەستە توقتايتىن شاق ەدى. الاساپىران امالدى مارت قانشا قىرعا الارىن كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر شەشىم ايتا الاتىن بىرەۋىن تاپسام، ايتىسا كەتكىم بار.

اقىلدى اعايلاردىڭ ەشقايسىسىنان ءجون-جوسىق سۇراۋعا ۇلگەرە الماي، ايماقتىق سوت مەكەمەسىنە تۋرا تارتتىم. اشىق اۆتوموبيل  ۇستىندە جەڭىل ماقتالى سىرىما بەشپەت توڭازىتىپ كەلىپ ەدى. قاتىناس بەكەتىنەن جاياۋلاي جورتىپ، كۇزەتتى قاقپاعا جەتكەنىمشە تەردەن مالمانداي سۋ بولىپپىن. مالاقايىمدى قولىما الىپ، تەرىمدى سۇرتە ءوتىپ بارا جاتقانىمدا الدىمنان توسا قالدى كۇزەتشى قازاق جاۋىنگەر، كىمدى ىزدەيتىنىمدى سۇراپ، قاقپا سىرتىنان كۇتە تۇرۋعا بۇيىردى.

قايتا شىعا بەرگەنىمدە قارسى الدىمنان جارىق ەتە ءتۇستى ىزدەگەن باستىعىم. تۇسكى دامىلدان ەندى كەلە جاتىر ەكەن. سول جاق بەتىندەگى كىشكەنتاي تىرتىعىنان تانىدىم. ايازدا كيەتىن اق جاعالى قارا تونىنان ءالى شىعا قويماپتى. قارسى ۇمتىلۋىمنان ءوزىن ىزدەپ جۇرگەن بىرەۋ ەكەنىمدى بايقاپ تۇرا قالدى. ىقىلاستى سالەمىمدى ىتقىتىپ جىبەرىپ، قول بەرە سالا ءوزىمدى تانىستىردىم.

- يە، يە، ەستىگەنمىن، اتىڭ تانىس. ال، ءبىر ىسپەن كەلىپپە ەدىڭ، شىراعىم؟

ءبۇيىمتايىمدى اسىعىس بۇلدىراتىپ بايانداي سالا ارىز ۇسىندىم. بۇل دا ەكى ۇلت تىلىندە بىرنەشە ادامنىڭ اتىنان جازىلىپ، شاكەن تۋرالى ۇكىمنىڭ تىم بولماعاندا ءبىر اي كەشىكتىرىلۋىن سۇراعان ارىز ەدى. سوت باستىعى وقىپ شىعىپ، ىركىلىسسىز قايىردى جاۋابىن:

- ەڭ جوعارى سوتقا بۇل ايتىلعانىڭنان باسقا دا بىرنەشە ارىز كەتكەن سياقتى بولاتىن. سەندەردىكىنەن بۇرىنىراق جازىلعان. ولار تۋرالى دا ەشقانداي نۇسقاۋ كەلمەدى. بالكىم، كەلە قوياتىن ۋاقىتى بولا قويعان جوق. ول ورىنعا جەتۋى قيىنىراق شىعار دەيمىن. ال، بۇل دەلونى اقتاۋ ءۇشىن بەرىلگەن مۇددەت ءبىتتى. سوندا دا... مۇنداي تالاپ قويۋدارىڭ قاتە ەمەس. تىم بولماعاندا جۇرتشىلىقتىڭ قارسى پىكىرى از ەمەس ەكەندىگىن بىلەيىك تە!... قازاقشا جازىلعانىن مەن الىپ قالايىن. ال، سەن، پولك شتابىنا تەز جەتىپ، مىنا حانزۋشا جازىلعانىن لوجىڭ دەيتىن كوميسسارىنىڭ وزىنە قولما-قول تاپسىر! «لوجىڭ» ءا، ۇمىتپا، ورتا بويلى، ورتا جاستى، كوسە كۇرەڭ!

سوت باستىعىنىڭ قاداعالاپ اتاپ، تۇستەپ تانىستىرۋىنان با، ءىس سونىڭ قولىندا ەكەندىگى تۇسىنىكتى بولدى. شاكەندەردى «شايكا» اتاپ العاش قولعا الۋشى كوميسسار وسى بولعانى عوي. قاي جەردە ەكەنىن سۇراپ بىلە سالا جۇگىردىم.

پولك شتابىنىڭ قاقپاسى ءتورت جاۋىنگەردىڭ كۇزەتىندە ەكەن لوجىڭدا جۇمىسىم بارىن ەستىسىمەن بىرەۋى كۇلىمسىرەي ىمداپ، بوساعاداعى حابار ءبولىمىن نۇسقادى. حابار بولىمىندەگى كىشكەنە وفيتسەرى ۇلكەن بايسالدىلىقپەن باجايلاي قاراپ، تەكسەرۋگە كىرىستى جۇمىسىمدى. قانداي جۇمىس ەكەنىن انىقتاپ ايتپاسىما قويار ەمەس. «ءلوجىڭۋيدىڭ ءوزى عانا ەستۋگە ءتيىستى زور جۇمىس» دەگەنىمە قاناعاتتانباي تاقاۋىرلايدى:

- ناقتىلى نە جۇمىس ەكەندىگىن ايتپاساڭ، سىرت ادامدى ءجىڭۋيدىڭ الدىنا جىبەرۋگە قۇقىمىز جوق! -دەپ باسىن ءبىر-اق شايقادى. شاكەننىڭ اتىلۋىن كەشىكتىرۋ جونىندە تالاپپەن كىرمەكتىگىمدى ايتسام، بۇل جونىندە حابار بولىمىنە ءجىڭۋيدىڭ ءوزىنىڭ قابىلدامايتىن تاپسىرماسى بار سياقتى سەزىلدى.

- «پولك ءجىڭۋيىنىڭ[1] عانا ەستۋىنە ءتيىستى قۇپيا جۇمىستى تىڭدايمىن دەپ توسىپ الاتىن قۇقىڭىز دا جوق!» -دەگەندى سوقالاپ ۇقتىرىپ تىگىلە قارادىم. - اسكەري ادام بۇل ءتارتىپتى تۇسىنەدى. بارىپ وزىنە مالىمدەڭىز. مەنى ەگەر وسى قازىر قابىلداماسا، حالىققا دا، پارتياعا دا ۇلكەن قياناتى بار ماسەلە بولىپ ەسەپتەلەدى!... گومينداڭ پولكى ەمەس، حالىق ازاتتىق ارميا پولكى حالىققا مۇنداي بيروكراتتىق ىستەمەڭىزدەر!

وسى سوزدەردىڭ ءوزىن تۇسىندىرۋىمە دە نەداۋىر ۋاقىت كەتىپ ەدى. سوڭعى ءسوزدى ەستي سالا ورنىنان ىرشىپ تۇردى.

- دۇرىس، وسى پىكىرلەرىڭدى وزىنە مالىمدەۋگە بولادى. دۋزى بۇجاڭ،[2] ا، مەن قايتىپ كەلگەنشە قاقپا الدىندا كۇتە تۇرىڭىز، ءدۇي، ءبۇدۇي؟[3]

مەنى وسى سوزبەن قاقپا سىرتىنا شىعارىپ قويىپ، ءوزى اۋلانىڭ تورىنە قاراي جونەلدى. سيكونتتار سىرت-سىرت ىرشىپ بارادى، زاۋلاپ ورعىپ بارادى. ۋاقىت وتكەن سايىن تىقىرشىپ، كەتكەن جاعىنا تەلمىردىم دە قالدىم. كوزىم سىرتىنا تەۋىپ شىعىپ بارا جاتقاندايما، ءيا، ىشىنە قاراي ويىلىپ ءتۇسىپ بارا جاتقانداي ما، تامىرلارى سوزىلىپ، ورنى اشي بەردى. قابارشىم نە ءداۋىر كەشىكتى. ساعات ءتورتتى باستى. ەكى اياعىم توقتاماي تىپىرلاپ، تىقىرشي ءتۇستىم. جەردى نەشە ءجۇز رەت تارپىعانىمدى بىلمەيمىن. ايلانىپ كەتكەن مۇيىسىنەن جارق ەتىپ شىعا كەلگەنىندە ىشكە قاراي ىرشىپ بەرىپ ەدىم.

- جىڭۋي جوق، تابا المادىم! -دەپ داۋىستادى حابارشى. - ماشينامەن شىعىپ كەتكەن دەيدى، امال جوق!

«امال جوق» دەگەنى «ارتىڭا قايت» دەگەنى ەكەن، قولىن سىلتەپ قالدى سوڭىنان. ساعاتىما تاعى ءبىر قاراپ جىبەردىم دە ونىسىنا كونە قويماي، حابار بولىمىنە ەرە كىردىم.

- تابىلمايىن دەگەن سوڭ تابىلمايدى عوي! -دەپ كۇرسىنىپ جىبەرىپپىن. جانقالتامنان ارىزدى الىپ، اق قاعازعا ورادىم دا جەلىم سۇرادىم. اسىعىستا قۋاتشا مەن دە جەلىمدى تىشقاقتاتىپ جىبەرىپپىن. بۇل دا «مىقتى» جاپسىرىلدى بىلەم، ءدال سول بيشارا حات سياقتى قۇرىسىپ، قوتىر-قوتىر بولدى دا قالدى. - مىنانى ءلوجىڭۋيدىڭ ءدال ءوز قولىنا دەرەۋ تيگىزىڭىز! -دەپ تۇيىلە ءوتىنىپ ۇسىندىم وزىنە. - بۇل، كەيىن سۇراۋى بار، وتە قاجەتتى حۇجات. تاڭەرتەڭدەر سۇراستىرعانىمدا سول كىسىنىڭ ءوز قولىنا تيمەگەن بولسا، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز جاۋاپكەر بولاتىن دوكۋمەنت. «حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەلىك!».

ماۋجۋشيدىڭ بۇل ءسوزىن ول دا يتاعاتپەن قايتالاپ ايتتى دا ارىزىمدى قوس قولداپ تاپسىرىپ الدى. ەرتەڭ ساعات وننان سوڭ كەرەكسىز بولىپ قالاتىن بەيشارا ارىزدى وسىلاي جولداي سالۋدان باسقا لاج بار ما!

سالمىرەيىپ تىنىسقاننىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدىم. باق-ىت بوكتەرى مەن بارلىقتىڭ تەڭ ارالىعىنان كۇن دە سالمىرەيىپ باتىپ بارادى. جەر بەتىنەن كوڭىلى قالعانداي جىلۋسىز جىلتىراعان «كوزى» وشكىندەپ كومەسكىلەنىپ بارىپ «جۇمىلدى» -باتىپ تىندى. يە، ەسىل شاكەننىڭ اقىرعى كۇنى باتتى! جالىندى ءانشى، جاس جان، جالا تۇگىل جاي جالعانعا قاس جان، سول جالعان-جالادان مەرت بولدى! ەرتەڭگى جارقىراپ شىققان كۇن، ونىڭ مۇلدە ءوشىپ، ولگەن كۇنى ەسەپتەلمەك. ەرتەڭگى كۇن قانشا جارقىراسا دا ونىڭ وشكەن كوزىن قايتا نۇرلاندىرا الماق ەمەس! «اق ەكەن، قىلمىستان پاك ەكەن!» دەپ شاپاعات نۇرىنا قانشا بولەسە دە، ابۇلحايات سۋىنا قانشا مالسا دا قايتا تىرىلمەك ەمەس! كورگە قولقا جۇرمەيدى. ويتكەنى ول شەكسىز تاس باۋىر، ماڭگى قاراڭعى، قويىنىنا كىردى كەتتى. ماڭگىلىككە ءبىتتى!

تىنىسقاننىڭ ۇيىنە وسى زىلدەي اۋىر كۇيمەن، اۋىرلاي كىرىپ ەدىم. اۋىز بولمەدەن ايەلى امانداسىپ ءتور ءۇيدى نۇسقادى. جابۋلى ەسىگىن اشىپ قالعانىمدا ەڭ تۇپكى كىشكەنە بولمەسىنەن سكريپكانىڭ نازىك مۇڭلى ءۇنى ەستىلدى. ۇزىلە تالماۋسىراپ ءوشىپ بارىپ، قايتا كوتەرىلە بوزقداعاندا ەرىپ كەلە جاتقان جەڭگەيدى قايتارىپ، سول اشقان ەسىگىمنىڭ بوساعاسىنداعى ءبىر ورىندىققا وتىرا قالدىم. سكريپكا ءۇنى قايتا باياۋلاي تولقىپ بارىپ، قايتا ورلەدى. بۇل ورلەۋى بوزداۋ ەمەس، اشىنىشتى، اسا كۇيىنىشتى مۇڭنىڭ ىشقىنا ورلەۋى. ەندى ۇقتىم، شاكەن عانا ورىنداپ جۇرەتىن سول اتاقتى زاردىڭ ءانى ەكەن. تىنىسقان سونى سكريپكادا كەڭىتە ارلەپ، سەمپونياعا اينالدىرىپ وتىرعان سياقتى. كەي جەرلەرىن قايتالاپ، تولىقتىرا تۇسەدى. سونى ەندى شاكەننىڭ ءوزىن جوقتايتىن كۇي داستان ەتىپ شىعارماقتاي، زور دارىن بايقاتتى. تىنىسقان قايتالاپ ەكىنشى رەت ورىنداپ بولا بەرگەندە، ايەلى مەن وتىرعان ەسىكتەن دابىستاپ شاقىردى ونى. شىعا كەلىپ جالت قاراپ مەنىمەن امانداسقان تىنىسقان، شاۋەشەككە نە جۇمىسپەن كەلگەن جايىمدى قوسا سۇرادى. شاكەن ۇستىندەگى ۇكىمنىڭ كەشىكتىرىلۋىن تالاپ ەتە كەلىپ، ءوز سوتىمىزدى تاپسام دا، لوجىڭدى تابا الماعانىمدى ايتىپ كۇرسىندىم.

- يە، شاكەن جونىندە ىزدەگەنگە ول جىڭۋي تابىلمايدى! -دەپ ول دا كۇرسىنىپ بارىپ، ستول جانىنداعى ورىندىققا وتىرا كەتتى. - تابىلسا دا ءبارى-ءبىر، ونىڭ دەلوسىنا قاتىسىم جوق، مەن سوت ەمەسپىن دەي سالادى. ونى قوي ەندى!...

بۇل تاقىرىپتا سويلەۋدى وسى سوزىمەن دوعارعان تىنىسقان باسقا تاقىرىپتاردا دا سويلەسىپ جارىتا المادى. مەنىڭ دە پالەندەي جارىتايىن دەپ وتىرعان نيەتىم جوق سياقتى. قىسقا-قىسقا سۇراۋ-جاۋاپتار مەن باسىمىز تومەن تارتا بەردى. ەرىنىڭ جايىن قاباعىنان تانىپ، ىڭعايىنا باعىپ ارەكەتتەنەتىن ساراڭ ءسوزدى ايەلى بۇل بۇيىعى جايىمىزدى وزگەرتكىسى كەلگەندەي، ءشاي ۇستىنە جۇمىرتقا قۋىرىپ اكەلدى دە شكابىنان ەكى بوكالىمەن ءبىر بوتەلكە اكەلىپ، الدىمىزعا قويىپ شىقتى. ونى دا ءۇنسىز قابىلداپ، ءبىر-ءبىر رەت الىسىپ قويا سالدىق. ءۇنسىز تۇرەگەلىپ، بارىپ ءتۇپ ۇيدەن سكريپكاسىن اكەلدى.

- سەن تىڭداپ كورشى، تۇسىنىلەرمە ەكەن! -دەپ كۇبىرلەي سالدى دا، مەن كەلگەندە ورنەكتەپ وتىرعان كۇيىن ورىنداي جونەلدى. شىقشىتى بۇلكىلدەپ، اق ءجۇزى كۇپ-كۇرەڭ قان رەڭىنە اينالدى. قاس-قاباعى كۇيدىڭ نازىك ىرعاعىمەن بىرگە دىرىلدەپ، سان ءتۇرلى قۇبىلادى. كۇي جارقىراپ تۇرعان كۇن استىندا قۇردىم شىڭىراۋعا تاستالعان ءبىر كەسەك گاۋھاردىڭ جارق ەتىپ، جالت بەرىپ قۇلدىراي جونەلگەنىندەي ەلەس بەردى ءبىر شاقتا. سونان سوڭ ءار قىرىنان ءارتۇرلى نۇر اتىپ جالىنداپ باردى دا، وشكىندەپ جىلتىلعا اينالدى. جىلت-جىلت، جىلت قاعىپ بارىپ، تۇنەك تەرەڭگە باتقانداي عايىپ بولدى. ەستەن تاندىرعانداي مەڭىرەۋ مۇڭمەن سوزىلىپ، ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ بارىپ شوگىپ تىندى. كۇيدىڭ ءوزى دە سولاي عايىپ بولعانداي سەزلىدى ماعان.

- نە بولدى سەندەرگە! -دەپ قالعان تاتار جەڭگەنىڭ ۇنىمەن «وياندىم». ۇستاز دا مەن دە كوز جاسىن ءۇنسىز پارلاتىپ وتىر ەكەنبىز. تىنىسقان تيىلا قويىپ كۇلىمسىرەدى.

- «قاتىن اشۋلانسا قازان قايناتادى»، بار وشاعىڭا! -دەدى ايەلىنە. - قالاي ءتۇسىندىڭ؟ -دەدى سونان سوڭ ماعان قاراپ. قولىن جاۋاپسىز الىپ، قۇتتىقتاعان شىراي ءبىلدىردىم.

- شاكەن ورىنداپ، جۇرگەن ءبىر ءاننىڭ اۋەنى ارقىلى سونىڭ ءوز داۋىسىمەن ءوز تراگەدياسىن ءدال بەينەلەيتىن كۇي-داستان جاساپسىز! -دەپ سۇيىنە قارادىم ۇستازعا. - جارقىراپ شىققان كۇن نۇرى استىندا، قايدان كەلگەنى بەلگىسىز جاۋىز قولدان شىڭىراۋعا لاقتىرىلعان ءبىر كەسەك گاۋھار، سول تەرەڭنىڭ كوردەي تۇنەك تۇبىنە جەتكەنشە كورىندى كوزىمە!

- ونىڭ ءومىرىن ۇزارتا المايتىن بولعان سوڭ ەڭ شەبەر ورىنداعان ءانىن ۇزارتقانىم عوي! -دەپ كۇرسىندى تىنىسقان. - يە، ءوز داۋىسىمەن ءوز تراگەدياسىن كورسەتپەك بولعانىم راس ەدى. سول تۇسىنىكتى بولسا جاراعانى! بىراق تەرەڭ سۋعا باتقان گاۋھارعا ۇقساتىپ سۋرەتتەۋ ءجونىن ويلاماپپىن. ال، مەندەگى قيماستىق سەزىم ماتيپتەرى مۋزىكادان سولاي بايقالسا عاجاپ ەمەس، ونى ءالى دە جەتىلدىرۋىم قاجەت ەكەن، جاقسى ايتتىڭ!

تۇرسىن جارقىنباەۆ تۋرالى الگى ءبىر جالاقور ماقالانى گازەتكە نە سەبەپپەن باستىرعاندىعىن سۇراۋدىڭ ورايى ەندى كەلگەندەي بولدى. «ونىڭ الاشورداشىل ەمەس ەكەندىگىن ءوزىڭىز دە ايتىپ ءجۇرۋشى ەدىڭىز عوي» دەگەن ءسوزدى قوسىپ سۇرادىم.

- ۇلتتىق مەكتەپتەر ارا جارىس-باسەكەلەردە جارقىنباەۆپەن ءتۇرتىسىپ قالىپ جۇرەتىن تەگى باسقا كۇنشىل-تار ۇلتىشلدار بار ەدى، وعان «الاشوردانى» سولار تانىپ، ماقالانى سولار جازعان ەكەن. «باس قىلمىسكەرگە سونداي ۇلكەن نەگىز تاپپاسا، اتىلۋ شارتى تولماي تۇرعان سياقتى. كوميسسار ول ماقالانى گازەتكە تۇرسىننىڭ اتىلاتىن كۇنىنە دالدەپ، پارتكوم ارقىلى وتكىزدى. ونى باسپاساق رەداكتورلارىمىزعا دا سول «الاشورداشىلدىقتان» سىباعا بەرەتىن سىڭاي بايقاتتى!...

سونىڭ ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ تىنىسقان مەنىڭ جۇزىمە قاراي بەرىپ كۇبىرلەدى.

- سەن بۇگىنگى ۇكىم ورىندالاتىن مايدانعا بارماي-اق قوي!

- نە سەبەپتى؟

- ءوڭىڭ بۇزىلىپ وتىر، ءبىر شاتاق تاۋىپ الارسىڭ. بۇگىن بارلاپ-باقىلاۋشىلار كوبىرەك شىعۋى مۇمكىن. ول ۇكىمگە قارسى پيعىلداردى ىزدەر. ال، سەن ونداي سۇق كوزگە شالىقپاعان جاعدايدا دا بۇل، ناحاق ءولتىرۋ عوي، يدەياڭا داق ءتۇسۋى مۇمكىن. بارماي-اق، كورمەي-اق قويالىق ونىڭ ءولىمىن!... بۇل ارقىلى پارتيانىڭ بۇكىل ادىلەتتى-زاڭدى ىسىنە، كوممۋنيستىك قيمىلعا كىر كەلتىرۋشى بولما! سەبەبى، بۇل بۇكىل پارتيانىڭ ءىسى ەمەس. ارام تىرناعىن ىشىنە بۇككەن ءبىر-ەكەۋدىڭ عانا ءىسى!...

- ونى بىلەم، اعاي، تولىق بىلەم. ماركسيزم-لەنينيزمگە بۇتىندەي جات ءىس بۇل. پارتيا مۇنى ەرتەڭ-اق تەرىسكە شىعارادى!.. باشەكەڭ ۋاليلىك اتىمەن بىردەمە ايتا المادى ما بۇل ۇكىم جونىندە؟

- ول كىسىنىڭ ۋاليلىگى بىرلىك ساپ قىزمەت رەتىندە عانا پايدالانىلاتىن بولىپ ءجۇر. چاۋشان سوعىسىنا اەروپلانى ۇشقان سوڭ، ءوزى كوبىرەك «دەمالاتىن» بولدى. قازىر شاعانتوعايداعى ءوز اۋىلىندا. جيىنعا شاقىرىلسا عانا كەلەدى...

تاڭەرتەڭگىلىك ءشايدى ىشكەن سوڭ دوربىلجىنگە تۋرا قايتاتىن كورىنىسپەن قوش ايتىسىپ شىقتىم دا، جۇرت اعىلىپ جاتقان زيراتتىققا بۇرىلا جونەلدىم. ەشكىمگە «كورىنبەۋ» ءۇشىن ەشكىمگە قاراماي، كەتىپ بارا جاتقان كوكتايعاق كيىمدى كادرلار دا مەن سياقتى سىرىما سارىلى سىپايىلار دا بارشىلىق. ولار سياقتى تۇقىرماي-اق تىكىرەيىپ وتسەم دە مەن تانيتىن ەشكىم كورىنبەدى. ساقشى قورعاپ تۇرعان جازا الاڭىنا جەتتىم دە، جاي حالىقتىڭ اراسىنا ءسىڭىپ تۇرا قالدىم.

قالادان ورگە قاراي ىشقىنا زىرلاپ قارا ماشينا شىعا كەلدى ءبىر شاقتا. ۇستىندە قولى ارتىنا قايرىلىپ بايلانعان جالاڭباس شاكەن، ءتورت-بەس ساقشىنىڭ الدىندا ءتىپ-تىك قاراپ كەلەدى. كەۋدەسىنە جاپسىرىلعان «ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى ەلەمەنت» دەگەن قارا جازۋدى جۇرتشىلىققا ايقىنداپ كورسەتىپ، مىنا جالاعا قاراڭدار دەگەن راي بار. جينالعان حالىقتى تۇگەلى شولىپ، الدەكىمدى ىزدەپ كەلە جاتقان سياقتى، «كەلىنشەگى مەن كىشكەنە قىزىن اقىرعى رەت ءبىر كورگىسى كەلەتىن شىعار، قايتسىن بەيباق!» دەپ قالدى ءبىر كەمپىر. "ولاردى بۇل جەرگە كەلتىرمەۋگە بۇيىرىپتى!" دەپ جاۋلىعىمەن بەتىن باستى بىرەۋى. باسقا ايەلدەر دە ءۇنسىز جىلاۋعا كىرىستى.

اۆتوموبيل توقتاسىمەن ءتارتىپ بويىنشا لاقتىرىپ تاستاماقشى بولعان ساقشىلاردى يىعىمەن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى شاكەن. كىسەنىن شالدىر ەتكىزدى دە ءوزى ىرشىپ، تىك ءتۇستى جەرگە. شالدىرلاتىپ جەدەل باسىپ بارىپ تۇرا قالدى. جان-جاعىنا تاعى جالتاقتاپ، قيماستارىن اسىعا ىزدەدى. كۇرس ەتىپ ءبىر-اق اتىلدى بەس مىلتىق. شاكەن شالقالاي تالتىرەكتەپ بارىپ، قىرىنان قۇلاپ ءتۇستى. شىرىلداعان ءالسىز قوس داۋىس ەستىلدى وسى شاقتا. شاكەننىڭ اياعى ەكى سەرمەلىپ قالىپ تىندى.

ءبىر توپ ەر-ايەلدىڭ قورشاۋىندا قۇشاعىنداعى بالاسىمەن شىرقىراعان جاس ايەل، ىرشىپ كەلىپ، قانعا مالشىنىپ جاتقان ءولى دەنەنى باسسالدى. كوز جاسىم پارلاي جونەلدى. كىلت بۇرىلىپ، ءوزىم دە جونەلىپ بەرىپپىن.

قاھارلى تەرگەۋشىم، اتىلعاندا دا قىلمىستارى شاشىلىپ اشكەرەلەنگەن جايىل كەرى توڭكەرىس شايكاشىلارىنا اقتاۋشى، ساقتاۋشى بولعانىمدى، امالىم مۇلدە قۇرىعاندا ەڭىرەپ جوقتاۋشى بولعانىمدى دا ەندى ءبىلدىڭىز.  مەن كىم ەكەنمىن ى..ىم! وسى قىلمىسىم بۇكىل ومىرىڭىزگە ازىق بولار-اق. مۇنشالىق مول ىرىزىقتى سىزدەرگە مەنەن باسقا قاي كەرى توڭكەرىسشى تاۋىپ بەرىپتى! «ىستىق كامپيتپەن» ەندى مەنى دە سىيلاماساڭىز، التىن تارازىلارىڭىزعا مۇلدە قايشى كەلمەي مە!

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»

[1] جىڭۋي (قىتايشا) - كوميسسار، ساياسي جەتەكشى.

[2] رەنجىمەڭىز.

[3] بولاما، بولماي ما.