(«قوزعايسىڭ قاتىپ قالعان ءىشتىڭ دەرتىن»)

قازاقستانعا سىڭىرگەن ەرەكشە جەتىستىگى ءۇشىن بەرىلەتىن «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» دەگەن اتاق بار. وسى التىن جۇلدىز ديماش قۇدايبەرگەننىڭ كەۋدەسىندە جارقىراۋ كەرەك.

ءيا، ونى «ءالى جاس قوي» دەيتىندەر دە تابىلادى. جوق، كەشىرىڭىز، ديماش جاس ەمەس، ءتىپتى جاس بولىپ تا كورگەن ەمەس. كەرىسىنشە، ونەر ارقىلى قازاقتى دۇنيە جۇزىنە تانىتۋدىڭ جولىن تاپقان جانە سونداي ميسسيا بۇيىرعان، جەر ءجۇزىنىڭ تىڭدارماندارىنا تاڭداي قاقتىرىپ، ۇنىنە تامساندىرعان تەڭدەسى جوق قۇبىلىستى دەر كەزىندە باعالاي الماي وتىرعان ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز - قىلمىسپەن پارا-پار. كەڭەس وداعى قالىپتاستىرعان سانا ستەرەوتيپتەرىن كۇل-پارشا ەتەتىن ۋاقىت جەتتى. شىن مانىندە بۇل اتاققا ديماش ءزارۋ ەمەس، قايتا الگىنىڭ دارەجەسىن كوتەرە ءتۇسۋ ءۇشىن ديماش سول اتاعىڭا كەرەگىپ تۇر. قازىر الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولسىن ديماشتىڭ ەسىمى قازاق دەگەن ءسوزدىڭ ءسينونيمى ءارى سيمۆولى رەتىندە قابىلدانادى. بۇل دەگەنىڭ عاجاپ قوي، ءبىز سەكىلدى از ۇلتقا ودان ارتىق نە كەرەك، ءسىز قالاي ويلايسىز، وتانداس؟

***

ەگەر جادىم جاڭىلىستىرماسا، بۇل ديماش جايىنداعى العاشقى ماقالا، بولماسا سونىڭ قاتارىندا...

مىنا زاماندا كىمدى، نەمەن تاڭعالدىرۋعا بولادى دەپ ويلايمىز عوي كەيدە. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ول دا مۇمكىن ەمەس نارسە بولماي شىقتى. تەك ونەر ولكەسىندەگى قارانوسەر جاۋىننان كەيىن قاپتاپ شىعا كەلەتىن قۇرقۇلاقتاي ارزانقول ونەرپازعا، بىرىنەن ەكىنشىسى اينىمايتىن قۇباتوبەل ورىنداۋشىعا، كۇنكورىستىڭ كۇيىن شەرتكەن بازبىرەۋلەرگە قۇلاعىمىز دا، قۇلقىمىز دا بەيىمدەلىپ بارا جاتقانى بولماسا. سونىڭ سالدارىنان تاڭدايى جارىلىپ، ماڭدايى جارقىراپ تۋعان قاس تالانتتارىمىزدى تاني الماي كەلەمىز. «ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ، ولەڭ دە ولەڭ» بولعان مىنا زامانى تۇسپەگىر ولاردى شىنداپ تانۋعا، مويىنداۋعا قۇلىقتى ەمەس. ونى ايتاسىز، اسا تالانتتىلاردىڭ سورىنا تالانتسىزداردى وسىرۋدەن ءبىر جاڭىلماي-اق كەلەمىز. ازىرگە بۇل جاعىنان الدىمىزعا جان سالىپ، قارا تۇسىرەر ءتۇرىمىز جوق.

ومىرگە ءجۇز جىلدا ءبىر-اق رەت كەلەتىن وتە سيرەك ونەرپازدار بولادى. سولاردىڭ ىشىندەگى انشىلەرى ءان ونەرى ءۇشىن، تەك ءان ايتۋ ءۇشىن عانا تۋادى. ەگەر تۋعان توپىراعى قادىرىن بىلمەسە، ماسكەۋ مەن ەۋروپانىڭ جالاڭداعان مەنەدجەرلەرى قازىر-اق قاعىپ الىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس ولاردى. كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا مۇنداي ەرەكشە جاراتىلعان جاندارعا وكىمەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلىپ، مەملەكەت ءوزىنىڭ اكەلىك قامقورلىعىنا الۋشى ەدى. مىنا «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتىپ، جاقسى مەن جاسىقتى اجىراتا الماي تۇرعان ابىرجى كەزەڭدە ءبىرتۋار تالانتقا قازىر كىمنىڭ ەمەشەگى ەزىلە قويار دەيسىڭ. ءسويتىپ ءجۇرىپ، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە سەنى دە قۋ قۇلقىننىڭ قۇلىنا، ساياساتتىڭ قاتارداعى ساربازىنا اينالدىرىپ الماساق بولعانى عوي.

ەگەر مەن بىردەڭە بىلسەم، مىنا بوزبالا قازاق دەگەن ات توبەلىندەي حالىقتىڭ باعىنا تۋعان. ءدال وسىنداي دەڭگەيدەگى بۇلبۇل كومەيدى كورمەگەنىمە كوپ جىلدىڭ ءجۇزى بولعان ەكەن. ونىڭ داۋىسىندا داۋىرلەردىڭ قاسيەت تۇنعان ساعىم-ءدىرىلى، باعزىدا قالىپ كەتكەن اسىل رۋحىمىزدىڭ كۇبىرى، سۋىرىپسالما ورىنداۋشىلىققا قۇرىلعان ەرەكشە يكەم، وزەگىمىزدى جايلاعان ءورت پەن وكىنىشتى سىرتقا الىپ شىعاتىن قاسيەت تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى ماعان. مەن ونى قايتالاپ تىڭداعان سايىن سونى سەزەمىن. سودان سوڭ جان دۇنيەم الاي-تۇلەي ارپالىستى كۇي كەشىپ، كۇيزەلگەن سانام سان ساققا كەتىپ، جۇيكەمدى تارام-تارام وي باسادى. ول ءان ايتىپ تۇرعاندا قازاقتىڭ ەر كەزى، باياعى سالتاناتى مەن باعى باسىندا تۇرعان بەرەندىگى، بولمىسى بيىك بەكزادا شاعى ەلەستەيدى كوز الدىما. ءار ەلدىڭ تىلىندە ايتقان ورەلى انىنە الەمدەگى تىڭداۋشىلار ءدۇر سىلكىنىپ، دۇرىلدەتە قول سوعىپ، ءتىلىن تۇسىنبەسە دە، تابيعاتىن تانىعان بيىك تالعامدى جاندار رياسىز ريزا بولۋدا. ال ەندى ءبىزدىڭ باۋىرلاردىڭ نە ويلاعانى بار ەكەنىن قايدام، ازىرگە ءبىرى ەمەس، ءبارى دە ءۇنسىز، قۇددى ءبىر اۋىزدارىنا مۇزداي سۋ ۇرتتاپ العانداي.

وعان قياتىن اتاعىڭ مەن داڭقىڭ بولسا ەرتەڭ ەمەس، بۇگىن بەر دەر ەدىم. ول وسى جاسىندا-اق اكەسىندەي ونەرپازداردىڭ ايتا الماعانىن ءبىر عانا «دايديداۋ» انىمەن جەتكىزىپ بەردى. مەن مۇنىڭ وسىنشاما سۇلۋ، بيىك، شەرلى ءان ەكەنىن ديماش ورىنداعاننان كەيىن عانا سەزىنە باستاعاندايمىن. سوعان قاراعاندا، بۇعان دەيىن ناعىز ورىنداۋشىسىنان تىڭداي الماعانمىن عوي. ال سەن بولساڭ، بۇل قاراپايىم ءاننىڭ ءيىن قاندىرىپ مىڭ بۇرادىڭ، ديماشجان. مەن سەنىڭ ورىنداۋىڭداعى وسى ءاندى تىڭداپ وتىرىپ، بۇگىنگى ساحنالاستارىڭ مەن كەلەشەك ءىزىڭدى باسقىسى كەلەتىن ءانشى باۋىرلارىڭا كادىمگىدەي جانىم اشىدى. سەنەن كەيىن ولار بۇل ءاندى قايتىپ ايتادى ەندى. ءاي، بىراق ءبىزدىڭ داۋاسىزدار ايتا بەرەدى. وزىڭنەن كەيىنگىلەرگە ورىن قالدىرماي، ءان الەمىندەگى بارشا كەڭىستىك اتاۋلىنى نازىكتىك پەن سۇلۋلىققا، جىگەر مەن جاسىنعا تولتىرىپ، جەرىنە جەتكىزىپ شەگەلەپ جىبەردىڭ عوي، اينالايىن. شىن ونەرپازدىعىڭ مەن ەرەكشە سويىڭ وسى بولمىسىڭنان-اق بايقالادى.

ءيا، بىزدە ءانشى كوپ، بىراق سەن سياقتى جاراتقان جالعىزدىڭ ءوزى جەر بەتىنە ءان ايتۋ ءۇشىن جىبەرگەن قۇبىلىستار مۇلدەم جوقتىڭ قاسى. سەن جانە سەن سياقتىلار تۋسا تەك داۋىرلەر ارالاتىپ، جىلداردى تىنىستاتىپ قانا كەلۋى مۇمكىن مىنا جارىق جالعاننىڭ جۇزىنە. ەشكىمگە ۇقسامايتىن عاجاپ داۋىسىڭداعى جىلت ەتكەن ساۋلەگە، سول ارقىلى بولمىسىڭ مەن سۇلۋ تابيعاتىڭا، وزەگىڭدەگى بيىك تالعامىڭا ءتانتى بولدىم. سەن ءبىزدىڭ باعىمىزعا تۋعان بالاسىڭ، تەك ءوزىڭدى تالانتتىلاردىڭ تالكەك تاعدىرىنان ساقتاسىن. كوپكە توپىراق شاشا الماسپىز، سەنى الدە دە كورەتىن، تانيتىن كوز تابىلاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن. الەم كورىپ، دۇنيە ءجۇزى تانىعاندى ءبىز باعالاي المايتىنداي بۇل قازاققا نە كورىنىپتى سونشاما. سەنى قولدايتىن، قادىرىڭدى بىلەتىن ۇلتىمىزدىڭ قالجا جەپ تۋعان تالاي ۇل-قىزدارى جۇرگەن شىعار ارامىزدا. قولىمدا بولسا، مەن ساعان ءبارىن دە قازىر، بۇگىن-ەرتەڭ ەنشىلەر ەدىم، اتتەڭ... ال سەن بولساڭ ءدال وسى قالپىڭمەن-اق تىم بيىكسىڭ. نەگە ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر سەن ساحنا تورىندە تۇرىپ «دايديداۋدى» شىرقاعاندا مىنا جالعانشىڭنىڭ كومەسكى جارىعى ءبىر ءتۇرلى ساۋلەلەنە تۇسەتىن سياقتى.

بەرىك ءجۇسىپوۆ،

فولكلورتانۋشى

Abai.kz