ءۇشىنشى تاراۋ: «بوستاندىقتىڭ اياتتى جاسىل تۋىن تىككەن...»

 

(حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ جانە...)

 

1.

«ستالين قازاقتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، قيدالاستىرۋ ارقىلى بۇل حالىقتى زيالىلاردان ايىردى»,- دەگەنگە ساياتىن تروتسكيدىڭ پىكىرى اقيقات.

بۇرىن بۇل «ءادىس» جازالاۋ ساياساتىنىڭ كوپ قيتۇرقىسىنىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندە قارالاتىن. قۇپيا قۇجاتتارمەن دەندەپ تانىسقان سايىن مۇنىڭ ناقتى جانە ەڭ ايار ساياسات ەكەنى دەرەكتى دالەلمەن اشىلا باستادى. جانە كاشيرين، ياكۋبوۆسكي، الشانسكي سياقتى كانىگى ارانداتۋشىلار ولاردىڭ سوڭىنا تىڭشىلاردى تۇراقتى تۇردە سالىپ قويدى. ولار، ءبىرىنشى كىتاپتا ايتىلعانىنداي، ءۇش ايدا، جارتى جىلدا، جىل اياعىندا ماسكەۋگە ەسەپ بەرىپ، ارانداتۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن الدىن-الا قاراستىرىپ، جانسىزداردى دەر كەزىندە «ءسىڭىرىپ» وتىردى.

ءۇشىنشى تاراۋ: «بوستاندىقتىڭ اياتتى جاسىل تۋىن تىككەن...»

 

(حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ جانە...)

 

1.

«ستالين قازاقتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، قيدالاستىرۋ ارقىلى بۇل حالىقتى زيالىلاردان ايىردى»,- دەگەنگە ساياتىن تروتسكيدىڭ پىكىرى اقيقات.

بۇرىن بۇل «ءادىس» جازالاۋ ساياساتىنىڭ كوپ قيتۇرقىسىنىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندە قارالاتىن. قۇپيا قۇجاتتارمەن دەندەپ تانىسقان سايىن مۇنىڭ ناقتى جانە ەڭ ايار ساياسات ەكەنى دەرەكتى دالەلمەن اشىلا باستادى. جانە كاشيرين، ياكۋبوۆسكي، الشانسكي سياقتى كانىگى ارانداتۋشىلار ولاردىڭ سوڭىنا تىڭشىلاردى تۇراقتى تۇردە سالىپ قويدى. ولار، ءبىرىنشى كىتاپتا ايتىلعانىنداي، ءۇش ايدا، جارتى جىلدا، جىل اياعىندا ماسكەۋگە ەسەپ بەرىپ، ارانداتۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن الدىن-الا قاراستىرىپ، جانسىزداردى دەر كەزىندە «ءسىڭىرىپ» وتىردى.

سونىمەن قاتار «ەسكى كوزدەر» مەن «جاڭا كوزدەردىڭ» جازبالارىن، مۇراعاتتارىن، قۇپيا كۇندەلىكتەرىن، ءوزارا جازىسقان حاتتارىن تىمىسكىلىكپەن دە، سۇعاناقتىقپەن دە پايدالاندى. ءتىپتى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋارا «جۇرەكجاردىسى» دا تەرگەۋدىڭ كادەسىنە جاراتىلدى. سونداي قاتەردەن ساقتانعان الاش قايراتكەرلەرى ءوزىنىڭ جەكە مۇراعاتتارىن قۇپيا ۇستادى نەمەسە ۇنەمى كوزىن جويىپ وتىردى. «الاشوردا» تۋرالى جيناق قۇراستىرعاندا وزدەرىنىڭ تەك قۇپيا تىڭشىلار مەن جاندارمەريانىڭ جاسىرىن مالىمەتتەرىنە سۇيەنگەنىن براينين مەن شافيرو:

«وسىمەن قاتار باسقا ءبىر ماسەلەنى قوزعاي كەتكىم كەلەدى. ايتۋشىلار ءبىزدى: تەك قانا جاندارم مەكەمەسىنىڭ قۇجاتتارىن پايدالاندى - دەپ ايىپتايدى، مۇنىڭ دا ءجونى بار. ماسەلە: بۇل قۇجاتتاردى پايدالانۋعا بولا ما، جوق پا،- دەپ قويىلىپ وتىرعان جوق، ماسەلە - بۇل قۇجاتتاردى قالاي پايدالانۋدا»,- دەپ (الاش قوزعالىسى، 4 توم، 73-بەت) قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان اشىق مويىندادى.

ال قانداي قۇجاتتى، قاي كەزدە، كىمگە قارسى جانە قالاي پايدالانۋدى كەڭەستىك كۇركىلدەر بىلەتىن. سوندىقتان دا نەگىزىنەن جاندارمەريا مەن وگپۋ تەرگەۋشىلەرى جيناقتاعان تىڭشىلىق قۇجاتتاردان قۇراستىرىلعان «الاشوردا» تۋرالى مۇراحاتتاردىڭ تەك قانا ايىپتاۋ باعىتىنداعى اشكەرەلەۋشى دەرەك رەتىندە قىزمەت ەتكەنى تۇسىنىكتى.

وكiنiشكە وراي، ۋاجگە قۇلاق اسپايتىن، وعان پارمەنi دە جەتپەيتiن، پاينەگi دە شىدامايتىن، تەرگەۋشiلەردiڭ ىقپالىندا كەتكەن، اقىرى ءوزi دە ارانداپ تىنعان جالاقورلار مەن جالتاقتار دا ادiلەتسiزدiكتiڭ ۇستەمدiك قۇرۋىنا سەپتiگiن تيگiزدi. تۇرمە iشiنە جiبەرiلگەن تىڭشىلار جاۋاپقا تارتىلعانداردىڭ ءاربiر ءسوزiن قاعىس قالدىرماي قوجايىندارىنا جەتكiزiپ وتىردى. سولاردىڭ سىپسىما وسەكتەرiنiڭ نەگiزiندە ايىپ قورىتىندىسى ازiرلەنiپ، سۇراق قويىلدى. تiكەلەي «الاشوردا» ۇكiمەتiنە قاتىسى جوق، جاي عانا جەلەۋمەن جاۋاپقا تارتىلعانداردىڭ اراسىندا «سالپاڭقۇلاقتاردىڭ» كiرiپ كەتۋi ابدەن مۇمكiن. تەرگەۋگە جەتپiستەن استام ادامنىڭ الىنۋى دا كۇدiك كەلتiرەدi. ولار بiر-بiرiن جاقسى دا تاني بەرمەيتiن.

سونداي-اق، «ۇشتiكتiڭ» قاراماعىنا كوشكەندەرگە قيناۋدىڭ قانداي دا بولسىن تۇرلەرiن قولدانۋعا ەركiندiك بەرiلگەن ارنايى جارلىق تا بار بولاتىن. سول ءۇشiن ءاربiر تۇرمەنiڭ iشiنەن ىستىق، سۋىق كامەرالار جاساقتالدى. مۇنى «ۇلى قۇرباندىقتارعا» دا قولدانعانى كۇدiك تۋدىرمايدى. وعان وگپۋ-دiڭ ماسكەۋدەگi شىعىس ءبولiمiنiڭ باستىعى دياكوۆقا ورتا ازيا  ءبولiمiنiڭ باستىعى كارۋتسكي مەن شىعىس بولiمشەسiنiڭ باستىعى كرۋكوۆسكيدiڭ:

«... قازاق ينتەلليگەنتتەرiن قيناۋدى كۇشەيتۋ تۋرالى سiزدiڭ جارلىعىڭىز باسشىلىققا الىندى جانە ينتەلليگەنتتەردiڭ سوزدەرiن جەتكiزiپ وتىرۋ ءۇشiن ازiرشە ءۇش تىڭشى - «قالام» («پەرو»), «نياز»، «دالشە» - ولاردىڭ اراسىنا كiرگiزiلدi. وزگە تىڭشىلاردى تارتۋعا دايىندىقتار جۇرگiزiلiپ جاتىر. ەسكەرتە كەتەرiمiز، «شاعىر» شىمكەنتتەگi تۇراقتى قىزمەت ورىنىنا ءجۇرiپ كەتتi, تازارتۋ كەزiندە پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى»,- دەگەن مالiمەتi تولىق دالەل.

بۇدان «ۇلى قۇرباندارعا» قارسى ۇرىپ-سوعۋ، قيناۋ، ارانداتۋ ارەكەتتەرiنiڭ بارىنشا كەڭiنەن ءارi قاتالدىقپەن قولدانىلعانى انىق بايقالادى. مۇنىڭ ەگجەي-تەگجەيiن بايانداۋ دەربەس تاقىرىپتىڭ ارقاۋى. قارماققا كiم iلiندi, قانداي قياناتقا جول بەرiلدi, «قالام» مەن «نياز»، «دالشە» دەگەندەر كiمدەر ەدi, «ۇندەمەستەردiڭ» ماعلۇماتى تەرگەۋ بارىسىنا قالاي اسەر ەتتi? بۇل - جاۋاپسىز قالاتىن سۇراقتار ەمەس. جاۋاپ بەرiلەدi دە. تەك ادامگەرشiلiكتەن اتتاماس ءۇشiن، كiناسiز ۇرپاقتاردىڭ بەتiنە شiركەۋ تۇسiرمەۋ ماقساتىندا ازiرشە بۇل ماسەلەنi قالتارىستا قالدىرا تۇرۋدى ءجون سانادىق. سەنiممەن، كەپiلدiك بەرە ايتىلاتىن بiر ءسوز - الاشتىڭ ارداگەرلەرi:

قينامايدى تۇرمەسiنە جاپقانى،

قينامايدى اتقانى،

قينايدى تەك ءوز يتiمنiڭ،

بالاعىمنان قاپقانى، -

دەپ اقاڭ - احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي، تۇرمەنi دە، قيناۋدى دا، اتۋ جازاسىن دا سالقىندىلىقپەن قابىلداپ، قاسقايىپ قارسى تۇرىپ، رۋحىن تiك ۇستادى.

تەرگەۋشiلەردiڭ قيتۇرقى ارانداتۋلارىن ولاردىڭ ەمەۋرiنiنەن-اق ءتۇسiنiپ، مىسقىلمەن جاۋاپ بەرiپ، مىسىن قۇرتقان. «بۇل ماسەلەنi اناۋ جاقسى بiلدi» دەپ كوسەمدەرگە سiلتەمە جاساپ، كەلەسi سۇراقتى قويدىرماي، الدىن وراپ وتىرعان. تەرگەۋشiلەردiڭ وزدەرi دە تiكسiنiپ ارانداپ قالۋدان سەزiكتەنiپ، ارنايى دايىندىقپەن كەلگەن. بiراق تا قانشا جانىققانىمەن دە «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى تۇتقىنداۋعا دارمەنi جەتپەدi. سوندىقتان دا تەرگەۋشi بالداەۆ (قولى انىق تانىلمادى، وزگەشە بولۋى دا مۇمكiن - ت. ج.) بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى الشانسكيگە بەرگەن ەسەبiندە:

«قولداعى دەرەكتەردiڭ جەتكiلiكسiزدiگiنەن بوكەيحانوۆتى تابان استىندا شۇعىل تۇردە تۇتقىنداۋعا مۇمكiندiك بولمادى، سوندىقتان دا بiز تەرگەۋ جۇمىسىن مىنانداي تاسىلiمەن، ەگەردە تاعىلعان ايىپتاۋلاردى مويىنداماي، تەرiسكە شىعارسا، ونى تۇتقىنداماي بوساتىپ جiبەرۋگە مۇمكiندiك الاتىنداي ەسەپپەن جۇرگiزدiك»,- دەپ جازدى.

«الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ توراعاسى ءار ءسوزiن شەگەلەپ، دالەلدەپ، بۇرىنعى جانە بۇگiنگi رەسەي وكiمەتiنiڭ ءاربiر ارەكەتiن قىسقا عانا تالداپ، «قىزىلدارعا قارسى بولعان سەبەبiم مىناۋ، وعان كەڭەس وكiمەتiنە بىلاي قارادى»،- دەپ ءتۇيiپ-ءتۇيiپ ايتىپ، تۇقىرتا تۇيiندەپ وتىردى. الەكەڭنiڭ مىسى باسقانى سونداي: «كەڭەس وكiمەتi جەر مەن از ۇلتتار تۋرالى قاۋلى شىعاراردىڭ قارساڭىندا مەنi تۇتقىنداپ، اقىر سوڭىندا بۋتىركادان - كرەملدiڭ تورiنە بiراق-اق شىعارۋشى ەدi. بۇل جولى قايتەسiڭدەر»،- دەپ كەكەتۋدەن دە جاسقانبادى. ءوزiن-ءوزi ۇستاي بiلگەن ۇلت كوسەمiن وگپۋ - تەرگەۋشiلەرi اقىرى تۇتقىنداۋعا باتا المادى. ءاليحاننىڭ ەركiندiكتە ءجۇرۋi تۇرمەدەگi احمەت، مiرجاقىپ، جۇسiپبەك، ماعجان، مۇحامەدجان، مۇحتار، ءالiمحان iسپەتتi دوستارى مەن باۋىرلارىنىڭ دا رۋحىن كوتەردi. ستاليننiڭ ءوزi جەكە قالىپ سويلەۋدەن يمەنەتiن الەكەڭ - ءاليحان بوكەيحانوۆ بوستاندىقتا جۇرسە - وزدەرiنە اراشا تۇسەتiندەرiنە سەندi. ول سەنiمدەرi اقتالدى دا.

وسىنىڭ ىشىندە الاشتىق جانە كەڭەستىك قازاق زيالىلارىن شەتىنەن «جاپون يمپەراليزمىنىڭ شپيونى» ەتىپ كورسەتىپ، ولاردى باۋداي قىرىپ تۇسىرۋگە تۋ باسىندا سەبەپكەر بولعان دەرەكتىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە تۇرلاۋى تولىق انىقتالماعان تۇلعالار - م.تۇڭعاشين مەن ب.قاراتاەۆتىڭ جەكە ارحيۆ قۇجاتتارى ەدى.

قارت كۇرەسكەرلەر، پاتشا مەن كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاق مۇددەسىن قۋزاعان، ەكى وكىمەتتىڭ دە تىزگىنىن كەزەك قاعىپ، «قامشىگەر» اتانعان م.تۇڭعاشين مەن ب.قاراتاەۆ وزدەرىنىڭ «تياناقتى تۇردە جيىستىرىپ»، قۇپيا تۇردە ساقتاعان دەرەكتەرىنىڭ بارلىعىن (س.مەڭدەشەۆتىڭ كەڭەسىمەن - ؟) بولشەۆيكتەردىڭ ارحيۆىنە وتكىزدى. ەگەردە «الاشوردانىڭ» ۇيىمداستىرۋ قۇرىلتايىندا م.تۇڭعاشين مەن ب. قاراتاەۆتى «جاندارمەريانىڭ جانسىزى» دەپ جاريالاپ، جيىننان شىعارىپ جىبەرگەنىن ەسكە الساق، بۇل وقيعانى مىنا «تياناقتىلىقپەن» سالىستىرىپ، ونىڭ استارى مەن زالالىن تارازىلاساق، سانادا «قارت كۇرەسكەرلەردىڭ» بەينەسى ەمەس، كومەسكى تارتقان اق شاشتى سۇلدەرلەرى عانا قالادى. تىكەلەي «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا كىرمەسە دە، ولاردىڭ حاتتامالارى مەن شەشىمدەرى، بۇيرىقتارى مەن نۇسقاۋلارى تىركەلگەن قۇجاتتارعا، سول قۇجاتتارداعى وقيعالارعا قارسى پىكىر بىلدىرگەندەردىڭ جازبالارى مەن كۋالىكتەرىنىڭ تۇپنۇسقاسىنا نەمەسە كوشىرمەلەرىنە ءتيىستى تۇسىنىك بەرىپ، تۇپتەپ وتىرعاندارى ۇقىپتىلىق پا، جوق، ۇرىمتالدىق پا؟ جوق، «اۋرۋلارى قالسا دا، ادەتتەرى قالماي»، قاشان دا بيلەۋشى ۇكىمەتتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ەكى بەتتى قالىپتارىن ساقتاپ قالعانى ما؟ ايتەۋىر، تەرگەۋشىلەردى - ءسۇيىندىرىپ، تەرگەلۋشىلەردى - كۇيىندىرگەن بۇل قۇجاتتار الاشورداشىلارعا دا، بولشەۆيكتەرگە دە «جاپون شپيونى» دەگەن قارعىباۋ ءىلدى.

قازاق زيالىلارىنا قارعىباۋ بولىپ تاعىلعان وسىناۋ قارعىس اتقان فورمۋليروۆكانىڭ شىعۋىنا نەگىز قالاعان تاريحي وقيعا تۋرالى زاكي ۆاليدي ءوزىنىڭ «ەستەلىگىندە»:

«1918 جىلى 15 مامىر كۇنى استىرتىن جاعدايدا «الاشوردا» وكىلدەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ قوستانايدا جاسىرىن كەڭەس وتكىزىلدى، وندا: قازاقستاننىڭ، باشقۇرتستاننىڭ، تۇركىستاننىڭ ساياسي جاعدايى تۋرالى مالىمدەمە جازىلىپ، ونى بۇكىل الەمگە تاراتۋ ءۇشىن جاپونيا ۇكىمەتىنە جەتكىزۋ ماسەلەسى قارالىپ، ماقۇلداندى. جاپونيانىڭ تاڭداپ الىنۋى، بۇل ەل رەسەيدىڭ وداقتاسى بولاتىن. سول ارقىلى حالىقارالىق ءۇردىستى ساقتاۋ كوزدەلدى. الايدا 27 مامىر كۇنى چەحوسلوۆاك كورپۋسى چەليابى - ومبى اراسىنداعى تەمىر جول جەلىسىن باسىپ الدى... كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن باشقۇرتتارعا دەم بەرىپ، 7 ماۋسىم كۇنى ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرىلدى. وندا ز.ۆاليدوۆ اسكەري مينيستر مىندەتىن اتقاردى. قالىپتاسقان اسكەري قورشاۋ جاعدايىندا ۋرال مەن قازاقستان ايماعىنداعى بىرىككەن مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسى دا ۇسىنىلدى. باشقۇرت اسكەرى جەڭىستەن جەڭىسكە جەتىپ، قازاقستان مەن تۇركىستانعا بەت الدى. «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باشقۇرتتارمەن قازاقتاردىڭ بىرىگىپ كۇرەسۋى (بولشەۆيكتەردىڭ) وشپەندىلىگىن ورشىتە ءتۇستى. «كولچاكتىك ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ جوعارى كوماندوۆانيەسى وتكىزەتىن 18-21 شىلدە ارالىعىنداعى قۇرىلتايعا ۇسىنۋ ءۇشىن باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ 12 باپتان تۇراتىن ۇسىنىسى سەمەيدە تالقىلاندى. وعان باشقۇرتستاننان - سەيتگەرەي ماعازوۆ، «الاشوردادان» - ءاليحان بوكەيحانوۆ، تۇركىستان - قوقان اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ قاتىستى»،- دەگەن ماعلۇمات بەرەدى.

مىنە، جاپونيا ۇكىمەتىنە قاتىستى وسى قۇجاتتار 1922-1953 جىلداردىڭ اراسىندا قازاق زيالىلارىنا «جاپون ميليتاريستىك مەملەكەتىنىڭ شپيونى» - دەگەن ايىپ تاعۋعا مۇمكىندىك بەردى. ال ول قۇجاتتار ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلتايىنان:

«...كەيىن ەكى جىلدان سوڭ (1920) استراحاندىق زيالى قازاق مۇحامەدجان تۇڭعاشيننىڭ قاعازدارىمەن قوسا جوعارىداعى 12 پۋنكتەن تۇراتىن ءبىز قابىلداعان حاتتاما جانە «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇجاتتارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىنا ءتۇسىپتى... كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياسي قايراتكەرلەرى دە سول پاتشا تۇسىنداعىلارداي ورىس ۇلتشىلدارى بولعانىن كەيىن مەن چيچەريننىڭ اۋزىنان ەستىدىم»,- دەيدى ز.ۆاليدوۆ (249-بەت)

اشىعىن ايتساق، مۇنداي «سۇرقيا پيعىلداعى سۇيكەتپەلەردى» نازارعا ىلمەس ەدىك. بىراق ونى پايدالانۋعا مىناداي ءبىر كىلتيپان ەرىكسىز ءماجبۇر ەتتى. ب.قاراتاەۆتىڭ قورىندا ساقتالعان ول حاتتى 1928 جىلى س.مەڭدەشەۆ ولكەلىك كوميتەتتىڭ بولىمدەرى مەن مۇراعاتىنىڭ قۇزىرىنا ۇسىنعان. ال وندا تۇسكەن قۇجاتتاردىڭ بارلىعىمەن ەڭ ءبىرىنشى قۇپيا تىڭشىلار تانىسىپ، مالىمەتتەردى ىرىكتەپ، ءتيىستى ورىندارعا حابارلاپ بارىپ، مۇراعاتتىڭ قورىنا قوساتىن بۇلجىمايتىن كەڭسەلىك ءتارتىپ بار. ونىڭ ۇستىنە تۋرا سول كەزدە «الاشورداعا» قارسى قۇپيا مالىمەتتەر جيناقتالىپ، ولكەلىك كوميتەتتە تەكسەرىلىپ، كىمگە قانداي ايىپ تاعۋ كەرەكتىگى تۋرالى تەرگەۋشىلەرگە نۇسقاۋ بەرىلىپ جاتقان. بۇل رەتتە قارت كۇرەسكەر ب.قاراتاەۆتىڭ قۇجاتتارى ولار ءۇشىن اسا قۇندى ەدى. سول «قۇندى قۇجاتتاردىڭ» ءبىرى «حالىق مۇعالىمى س.تۇرىنتاەۆتىڭ حاتىنىڭ» نەگىزىندە، ح.دوسمۇحامەدوۆ باستاتقان «ويىل ءۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرى تۇگەلدەي تۇتقىندالىپ، بارسا-كەلمەسكە جىبەرىلدى. حات «حالىقتىق مۇعالىمنىڭ» جات پيعىلىنا وراي:

«بۇدان كەيىن ءتيىستى وكىم شىعارۋىڭىز ءۇشىن ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا ورال وبلىسىنىڭ ارعى بەتىندەگى تۇرعىنداردىڭ (قازاقتار مەن قونىستانۋشىلاردىڭ) تاعدىرىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان (ۆەرشيتەلەي سۋدەب) حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ (بۇرىنعى ويىل اۋداندىق اتكومىنىڭ، ورال وبلاتكومىنىڭ، ورال جەر باسقارماسىنىڭ توراعاسى جانە «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىنىڭ، تاعى باسقالاردىڭ دا مۇشەسى) قيمىل-ارەكەتتەرى تۋرالى بايانداۋدى ءوزىمنىڭ پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن. حالەل دوسمۇحامەدوۆ توڭكەرىسكە دەيىن 8 جىل دارىگەرلىك ەتتى، ول كەزدە قوعامدىق قوزعالىسقا ەشقانداي دا ىنتاسى بايقالعان جوق»,- دەگەن اشكەرەلەۋشى ەكپىنمەن باستالادى.

زادى سالىق مۇعالىم ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1904 جىلى قازان قالاسىنداعى ۆەتەرينار ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، دوسى عۇبايدوللا بەرديەۆكە ەل قامىن ويلاپ جازعان حاتىنان كەيىن جاندارمەريانىڭ باقىلاۋىنا الىنعانىنان، ارينە، بيماعلۇم بولسا كەرەك. وعان حالىقتىق مۇراعاتتانۋشى بولات ناسەنوۆتىڭ ماسكەۋدىڭ اسكەري-تاريحي ارحيۆىنەن تاپقان تومەندەگى دەرەگى دالەل. حاتتىڭ شەكەسىنە:

«اسكەري-مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ ستۋدەنتى دوسمۇحامەدوۆ حالەل دوسمۇحامەدۇلى تۋرالى. قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋ ءبولىمى، 4-سورە. 23 قازان، 1904 ج. №15081. پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ وسى جىلعى 16 قازانداعى №12065 ۇسىنىسىنا وراي مىنانى حابارلايمىن:

قازان قالاسىنىڭ ۆەتەرينار ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى عۇبايدوللا بەرديەۆكە 1904 جىلى 7 قازاندا سانكت-پەتەربۋرگتەن جازىلعان «سەنىڭ حالەلىڭ» دەپ باستالاتىن حاتتىڭ اۆتورى - اسكەري-مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ ستۋدەنتى دوسمۇحامەدوۆ حالەل دوسمۇحامەدۇلى، دامانسكي كوشەسىندەگى № 46 ۇيدە تۇرادى. وسىعان دەيىن بۇل ادام تۋرالى ساياسي سەنىمسىزدىك كورسەتەتىندەي مالىمەتتەر تۇسكەن جوق»,- دەگەن ەسكەرتۋ جازىلعان.

دەمەك، حالەل سول كۇننەن باستاپ تىمىسكىنىڭ اڭدۋىنا ىلىنگەن. حاتتىڭ يەسىنە جەتپەي، نەگە جاندارمەريانىڭ قۇپيا تارتپاسىندا قالعانى ەندى تۇسىنىكتى.

ونداعى: «1904 جىل، 7 قازان. س-پەتەربۋرگتەن قازان قالاسىنداعى ۆەتەرينار ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى عۇبايدوللا بەرديەۆكە.

قالاداعى ۇزاق مەرزىمگە سوزىلعان قاپىرىق ومىردەن كەيىن شالقار دالانىڭ كەڭدىگى مەنىڭ بويىمدى بيلەپ الدى. وزىمە تانىس كيگىز ءۇيدىڭ كورىنىسى، اسا قىمباتتى اۋىلىما كەلۋىم، تۋىستارمەن كەزدەسۋىم، سىرت ادامداردىڭ قۇرمەتى - وسىنىڭ ءبارى تاڭقالارلىقتاي اسەر ەتتى. بۇل قىر ەلىنىڭ وركەنيەتتىلەردەن جوعارى تۇرعاندىعىنىڭ بەلگىسى. سەنەن باسقا جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاقتىڭ جوعارعى دارەجەلى ءبىلىم الىپ جاتقانىن ويىڭا الساڭ، سول كەزدە: بۇل حالىق تا ەڭبەككە، العا باسۋعا قابىلەتتى ەكەن، - دەپ ەسەپتەيسىڭ. بۇل: «ءبىر كەزدە دۇنيە جۇزىندە الدىڭعى قاتارلى قۇرمەتتى ورىنداردىڭ ءبىرىن الادى، ول ەكىنشى جاپونياعا اينالادى»،- دەگەن ءسوز.

مۇنداي ەلدىڭ - اق سايتانداردىڭ قول استىندا ۇنەمى بولا بەرۋى مۇمكىن ەمەس. ءوزىن-ءوزى تۇنشىقتىرعان، ءارى ءوزىنىڭ وزبىر بيلىگىنە شەك قويا المايتىن، ءتىپتى جەراستى دۇمپۋىنە قارسى تۇرا المايتىن بۇل جۇرت ءوزىنىڭ ءوشىن ەشقانداي كىناسى جوق شەت ايماقتاعى حالىقتاردان الماقشى. وسىلايشا، ازىرشە قارسىلاسۋعا شاماسى جوق ءبىزدىڭ حالقىمىزدى تىقسىرۋدا، جانشۋدا. ولاردىڭ جەرىن تارتىپ الۋدا. بۇل جەردى حالقىمىز قانىن توگىپ تاتار، باشقۇرت، قالماقتاردان قورعاپ قالعان ەدى. مىڭداعان ادامدى قۇربان ەتىپ، ولاردىڭ جەرىن  ۇرىلارىنا، توناۋشىلارىنا، ءبىزدىڭ حالىقتى «ۇيرەتۋشىلەرگە» ءبولىپ بەردى. ولار ءبىزدىڭ حالىققا تەمەكى تارتۋ، اراق ءىشۋ، وتىرىك ايتۋ، ۇرلىق، زورلىق زومبىلىق ارقىلى قايىرشى بولۋدى ۇيرەتىپ، سونىڭ جەمىسى رەتىندە بۇكىل حالىقتى قۇرىپ كەتۋ كەزەڭىنە جەتكىزبەكشى. ءبىزدىڭ حالىق ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جانتالاسۋى قاجەت. ءبىزدىڭ دالا اكىمشىلىگىندەگىلەر دە ءدال وسىنداي جولمەن جۇرمەكشى. ءبىرىن-ءبىرى جامانداۋدى، پالەقورلىقتى، داۋ-جانجال تۋعىزۋدى جانە پارتياعا، جىككە ءبولىنىپ جاۋلاسۋدى ورشىتۋدە.

مىنە، بىرنەشە جىلدان بەرى باقىتسىز زاماننىڭ كەسەلىنەن قاتىگەز، ادامگەرشىلىگى جوق، حالقىنا دەگەن جۇرەگى تازا ەمەس، اياۋشىلىقتى بىلمەيتىن، توناۋشىلار، قاسيەتتى ءدىني سەزىمدى اياققا باسۋشىلار ەل باسقارىپ كەلەدى. مىسالى، «قىزىل كرەستكە» جاناشىرلىق جاردەم كورسەتۋ» دەگەندى سىلتاۋراتىپ، باستىقتار «بۇيرىقپەن» بايلاردان ءبىر-ءبىر قويدان، ال كەدەيلەردەن ءبىر سومنان جيناۋعا پارمەن بەردى. بۇل ادام ايتقىسىز كوپ سومانىڭ 100 سومى باسقارماعا قالدىرىلادى. ءبىزدىڭ باقىتسىز حالقىمىزعا جۇلدىزوۆتىڭ (يۋلدۋزوۆتىڭ)  كومپانياسىنىڭ جاساعان جاماندىعىن ەسەپتەپ شىعارۋ ءۇشىن بىرنەشە ادامدى وتىرعىزۋ كەرەك.

سايلاۋ كەزىندە دە سولاي. وعان ەشنارسەنى قارسى قويا المايسىز. بۇكىل حالىقتى قورقىتىپ قويعان. ولار ۇندەمەيدى. ەڭ وكىنىشتىسى سول، وسىنى كورە تۇرىپ سەنىڭ قولىڭنان ەشنارسە كەلمەيدى. ءبىز حالىققا كومەكتەسەمىز دەپ قيالدايمىز. قاشان؟ وسىنىڭ بارلىعى جۇرەكتى اۋىرتادى. تەك سەن عانا مەنى تۇسىنەسىڭ، ماعان جانىڭ اشيدى. ويلانشى. بولىستىققا اداي وجەكتى (19 شار العان) نەمەسە جىلسۇيىمبەتتى (11 شار العان) سايلاۋعا بولماس پا ەكەن؟ ايتپەسە، بولىستىققا گادۋچەۆتەردىڭ كومپانياسىنان سۇمىراي جۇماعۇلدى سايلاۋى مۇمكىن. وندا تاعى دا حالىق ونىڭ قاناۋىنان قان قاقسايدى»,- دەپ ءورشىل دە نامىستى قالاممەن جازىلعان وسىناۋ حاتتىڭ استارىنان ويانىپ كەلە جاتقان كۇرەسكەر رۋحتىڭ تەگەۋىرىنى انىق تانىلادى.

بۇل تۋرالى حالەلدىڭ ءوزى:

«1906 جىلى قىرداعى اۋىلداردى ارالاپ جۇرگەنىمدە پوليتسيانىڭ كوزىنە ىلىكتىم دە، ساياسي جۇمىس جۇرگىزۋىمە تىيىم سالىندى»,- دەپ جازدى.

مۇمكىن، «حالىق مۇعالىمى»حالەلدىڭ مۇنداي ەلدىك مىنەزىن ءبىلىپ تۇرىپ، بىلمەستىككە سالدى ما، كىم ءبىلسىن.

ەگەردە «قوعامدىق قوزعالىسقا ەش قاتىسى بولماسا»، وندا ح. دوسمۇحامەدوۆ «باتىس الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتى تۋرالى 1918 جىلى ساۋىردە لەنين مەن ستالينگە حح عاسىردىڭ باسىنداعى قوعامدىق قوزعالىس تۋرالى:

«تاپتىق جانە تەكتىك (سوسلوۆيەلىك) الاۋىزدىق پەن ءبولىنۋدىڭ جوقتىعى، تۇرمىس پەن شارۋاشىلىقتىڭ ءبىر فورماسى قازاق حالقىن بىرىكتىرە ءتۇستى، سانا-سەزىمى ويانا باستاعان حالىق جالپىۇلتتىق مۇرات-مۇددەلەردى تالداۋعا ۇمتىلدى. جالپىۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى ۇلتتىق مەملەكەتتىك دەربەستىك ماسەلەسى ەدى. بۇل ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنە وتكىر قويىلۋىنا ىقپال ەتكەن مىنا جاعدايلار بولاتىن:

1. قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگىن ءالى ۇمىتا قويعان جوق ەدى، قازاقتاردىڭ ورىس بوداندىعىنا تولىق ءوتۋى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا، ياعني، بۇدان 50 جىلداي بۇرىن عانا اياقتالدى.

2. باستان كەشىرىپ وتىرعان پاتشا وكىمەتى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قورلىعى مەن ەزگىسى.

مىنە، سوندىقتان دا 1905-1906 جىلدارداعى رەۆوليۋتسيا كەزىندە، قازىرگى كەزدە دە قازاق حالقى ەڭ الدىمەن ۇلتتىق دەربەستىك پەن تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتتى، دەربەستىك قازاق ولكەسىن اۆتونوميالىق جولمەن باسقارۋ ارقىلى كورىنۋى كەرەك.

رەۆوليۋتسيانىڭ باسىندا قازاق حالقى ۇلتتىق اۆتونوميانى قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى دا الماق بولدى، بىراق، كەيىنگى وكتيابر رەۆويۋتسياسى مەن ەلدەگى ازامات سوعىسى قازاقتاردىڭ كوزىن اشتى. بوستاندىقتىڭ قۇنى قىمبات، سوندىقتان دا بيلىك باسىنداعىلار بوستاندىقتى وڭاي بەرە قويمايدى. تاۋەلسىزدىك پەن بوستاندىققا تەك ۇيىمداسقان كۇرەس ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى. كۇرەس ناتيجەلى بولۋ ءۇشىن قورشاعان قوعامدىق ورتاداعى ءارتۇرلى ساياسي اعىمدارعا بەيىمدەلە ءبىلۋدىڭ جانە كۇرەس جولىندا سەنىمدى وداقتاستاردى تاڭداي ءبىلۋدىڭ دە ۇلكەن ماڭىزى بار.

وسى العى شارتتاردى ايتا وتىرىپ، قازاقتاردىڭ ساياسي ۇيىمدارمەن، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەستەگى پارتيا ۇيىمدارىنىڭ مىندەتىمەن، كۇرەس ادىستەرىمەن تانىستىرۋدى ماقسات ەتتىك»,- دەپ باعا بەرمەس ەدى.

نازار سالىڭىز، اڭگىمە، «سەنىمدى وداقتاس تاڭداي ءبىلۋ» تۋرالى بولىپ وتىر. مۇنداي فورمۋليروۆكا ساياسي كۇرەستە تاجىريبە جيناقتاماعان كەز-كەلگەن دارىگەردىڭ قالامىنىڭ ۇشىنا ىلىنە بەرمەيدى.

ال «حالىق مۇعالىمىنىڭ ورىندالعان پارىزىنىڭ» ماتىنىندەگى ساياسي «فورمۋليروۆكالار» كەيىنگى جىلدارداعى «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمى تۋرالى «كەڭەستىك ۇكىمدەردە» سول كۇيىنشە قايتالانادى. دەمەك، «ساۋاتسىز حالىق» اتانعان جۇرتتىڭ ساۋاتتى وكىلدەرىنىڭ ارىزىنداعى قولدانىستار كەڭەستىك تاريحشىلار مەن يدەولوگتاردىڭ وزىنە دە ۇلگى بولعان. ارحيۆ پەن تەرگەۋ قۇجاتتارىمەن تانىسا وتىرىپ، تاڭ قالعان ءبىر جايىم - سول جىلدارداعى جازىلعان ارىزداردىڭ ساۋاتتىلىعى. ونىڭ ءار جولى سوتتىڭ ۇكىمىنە پارا-پار. سونداي «تالانتتاردىڭ» باسقا قىرى اشىلماي، «دۇلەيدىڭ» تۇيدەگىندە كەتكەنى وكىنىشتى. سونىمەن، حالىق مۇعالىمى ءوزىنىڭ بۇقارا الدىنداعى، دالىرەك ايتقاندا، س.مەڭدەشەۆتىڭ الدىنداعى «پارىزىن»:

«الايدا اقپان توڭكەرىسى باستالعان تۇستا ول ءوزىن دەموكراتيالىق قوعامدىق قوزعالىستىڭ كوسەمى رەتىندە كولەگەيلەپ كورسەتكەنىمەن دە، ىشتەي مونارحيالىق قۇرىلىمنىڭ جاقتاۋشىسى، اسقان اتاققۇمار، ءوزىمشىل جانە ماتەرياليست (قۇدايسىز دەگەن ماعىنادا - ت.ج.) كۇيىندە قالىپ قويدى. ءوزىنىڭ وسىنداي قاسيەتتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن ول تۋعان حالقىن قۇرباندىققا شالۋعا دا بەيىمدى ەدى. مونارحيالىق جۇيە قۇلاعان سوڭ ح.دوسمۇحامەدوۆ اتالعان اۋداندار مەن تاتارستانداعى مونارحيالىق قۇرىلىمدى جاقتايتىن پارتيا مۇشەلەرىنىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ كانديداتۋراسىنا قارسى كۇرەسكەن ويىلداعى دەموكراتيالىق باعىتتاعى ورىس تۇرعىندارى مەن مۇعالىم ءسۇبىحانوۆ باستاتقان قازاقتاردان باسىم ءتۇسىپ، ويىل اۋداندىق اتكومىنىڭ توراعالىعىنا ءوتىپ كەتتى. 1917 جىلى كوكەكتەگى ورالدا وتكەن قازاقتاردىڭ وبلىستىق قۇرىلتايىنا ح.دوسمۇحامەدوۆ وكىل بوپ قاتىستى. ول مۇندا مىنبەگە ءجيى شىعىپ سويلەپ، ءوزىن دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ ناعىز قايراتكەرى، ءسوزۇستار شەشەنى رەتىندە كورسەتتى. وكىنىشكە وراي ول مۇنى دەگەنىنە جەتۋ ءۇشىن ىستەپتى، ونىڭ دەگەن ماقساتى - وبلاتكومنىڭ توراعالىعىنا ءوتۋ ەكەن، ال ح.دوسمۇحامەدوۆتى بۇرىن بىلمەيتىن قۇرىلتاي مۇشەلەرى وعان سەنىپ قالىپتى. سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ تانىس وكىلدەرىنە، ەگەردە مۇنى توراعالىققا وتكىزبەگەن جاعدايدا، قۇرىلتاي جۇمىسىن تاراتتىرىپ جىبەرەتىنىن ايتىپتى، ال قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى - بارلىق دەموكراتيالىق باعىتتاعى زيالىلاردى بىرىكتىرۋ بولعاندىقتان دا، ونى كورسەتىلگەن قىزمەتكە سايلاۋعا ءماجبۇر بولدى. سودان باستاپ ءوزىنىڭ قۇزىرلى قىزمەت بابىن پايدالانعان دوسمۇحامەدوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ءىس-ارەكەتى ۇدەي ءتۇستى. ايتىلعان قۇرىلتايعا وكىل رەتىندە مەن دە قاتىستىم. ونىڭ قۇرىلتايدى تاراتىپ جىبەرەتىنى جونىندەگى جوعارىدا ايتىلعان ءسوزىن ەستىپ، 2 كۇننەن كەيىن ونىڭ توراعالىعىمەن وتكەن وبلاتكومنىڭ وتىرىسىندا ۋەزدىك كوميسساردىڭ ورىنباسارلىعىنا اتاقتى الاياق ءشارىپ سەيكەتوۆتى تاعايىنداعاندا عانا ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ وڭباعاندىعىنا كوزىم انىق جەتتى»,- دەپ («الاشوردا قوزعالىسى»، 3-توم، 2-كىتاپ 272-273 بەتتەر) حالەل دوسمۇحامەدوۆكە مىنەزدەمە بەرۋ ارقىلى  وتەدى.

سونداي ورنىقتىلىقپەن حاتقا تۇسىرىلگەن بۇل جولداردىڭ اراندى استارى «اتاقتى الاياق ءشارىپ سەيكەتوۆتىڭ» ورىنباسارلىققا تاعايىندالۋىن «وڭباعاندىق» دەپ باعالاعان تۇستا ءبىر-اق اشىلادى. قازاق زيالىسىنىڭ ءبىر ۇلتتىق ەرەكشەلىگى، ول دۇشپانىنىڭ وسى دۇنيەدەگى بارلىق قىلمىسىن كەشىرۋگە، ونى ۇمىتۋعا بار، تەك رۋ تارتىسى مەن سايلاۋ تۇسىنداعى باقتالاستىقتى كەشىرمەيدى دە، ۇمىتپايدى دا. س.تۇرىنتاەۆ قازاقى ەكى مايداندا دا ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ قارسىلاسى س.مەڭدەشەۆتىڭ توبىنان تابىلعان ادام سياقتى. ويتكەنى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇلت ءۇشىن قولدانعان شارالارىنىڭ ءبىر دە بىرەۋى وعان جاقپادى ءارى دۇشپاندىق بوپ كورىندى ء(بىز بۇل كورسەتىندىلەرگە تەك ومىرلىك دەرەك رەتىندە عانا قاراپ، تەرگەۋ ىسىنە قاتىستى ماعلۇماتتاردى عانا تىلگە تيەك ەتتىك).

ال وسىنداي «قۇپيا قۇجاتتاردى ۇسىنعان قارت كۇرەسكەر ب.قاراتاەۆتى» س.مەڭدەشەۆ ساياسي ناۋقان تۇسىندا اراشالاۋعا تىرىسىپ:

«ءيا، قاراتاەۆ پاتشالىق قۇرىلىمدى تاس-تالقان ەتە العان جوق، سوندا دا، مەملەكەتتىك دۋمادا «ارتىق جەر جوق» دەپ سويلەدى. قانداي باتىل پىكىر... ەگەر قاراتاەۆتىڭ دۋماداعى جوعارىداعى ءسوزىن بايانداماشى تەرىس ءتۇسىندىرىپ: ارتىق جەر بار - دەپ ايتتى دەپ تۇر. بۇل مۇلدەم قاتە»,- دەپ پىكىر بىلدىرگەنىمەن دە ونىڭ بۇل ءسوزى قاپەرگە  ىلىنبەدى.

«وتكەلدەن وتكەنشە قىزىن الىپ، وتكەلدەن وتكەن سوڭ قىزىن تالاق ەتىپ» ادەتتەنگەن بولشەۆيكتەر 1933 جىلى جەلتوقسان ايىندا «الاشوردا» قوزعالىسى تۋرالى پىكىر الىسۋدى تىڭداۋعا كەلگەن باقىتجان قاراتاەۆتىڭ قىزىن دا جينالىستان امالىن تاۋىپ الاستاپ شىعاردى. اسا «ساياسي كورەگەندىك» جاساعان ءى.قۇرامىسوۆ بۇل جونىندە پارتيا مۇشەلەرىنىڭ الدىندا:

«ءبىر نارسەنىڭ باسىن اشىپ الايىق. مەن پىكىر تالاسى باستالماس بۇرىن سىزدەرگە تۇسىنىكسىزدەۋ كورىنگەن، ياعني، پارتيادا جوقتاردىڭ ماجىلىستەن شىعىپ كەتۋىن ءوتىنۋىمنىڭ سەبەبىن تۇسىندىرە كەتەيىن. ماسەلە مىنادا، وسىندا جينالعان تىڭداۋشىلاردىڭ قاتارىندا ءبىر توپ ايەلدەر دە وتىردى، ولاردىڭ قاتارىندا تەلجان شونانوۆتىڭ ايەلى، قاراتاەۆتىڭ قىزى دا بولدى. ولاردى شىعارىپ جىبەرۋ ءۇشىن سونداي وقىس شارا قولدانۋعا تۋرا كەلدى، ونىم تۇسىنىكتى عوي دەيمىن، كولدەنەڭ كۋانىڭ قاجەتى قانشا...»,- دەپ اقتالدى.

شىندىعىنا كەلگەندە، باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ەندى ولارعا كەدەرگىدەن باسقا كەرەگى شامالى-تىن. سوندىقتان دا ونىڭ ءوزى تۇگىلى، ونىڭ قىزىن دا قوعامنان تىس قالدىردى. ايتپەسە، اكەسىنىڭ تاعدىرى تالقىعا تۇسكەندە ونى بىلۋگە تۋعان ءتولىنىڭ قاقىسى تولىق بار بولاتىن. جاقىننان - جاۋ ىزدەپ، جاتتان - تاپتىق باۋىر تاپقان سۇم زاماننىڭ ويىن شارتى سولاي بولاتىن.

ول تۇستا مۇنداي قۇرىققا تۇسپەگەن قايراتكەر جوقتىڭ قاسى. ساكەن سياقتى «اقىنداردىڭ اققۋى» دا ءوزىن-ءوزى اقتاۋ ورايىندا سونداي قادامدارعا بارعانى جانە ونداي مالىمەتتەردى ساياسي ناۋقانداردىڭ قارساڭىندا 1925 جىلى 19-ساۋىردە جانە 1937 جىلدىڭ باسىندا جازعان. العاشقىسى گولوششەكيننىڭ كەلۋىنىڭ، ال ەكىنشىسى ۇلكەن «عاراسات مايدانىنىڭ» قارساڭى. ءبىز سونىڭ ىشىندە د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىندە ايتىلاتىن ءبىر وقيعاعا عانا توقتالامىز. ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ورنىنان تۇسكەننەن كەيىنگى س.سەيفۋلليننىڭ ستالينگە جازعان حاتىندا:

«...اينالىپ كەلگەندە، قازاقستاندى وڭشىل ەلەمەنتتەر بيلەپ الدى، ال «الاشورداشىلار» قول شاپالاقتاپ وتىر. دايەك ءۇشىن ۇلكەن ءمانى بار ەلەۋسىز ءبىر وقيعانى كەلتىرەيىن. بۇكىل قازاقستان تۇتاستىققا يە بوپ، جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارى قوسىلعاننان كەيىن وتكەن اقمەشىت (پەروۆسكى) قالاسىنداعى                        ۇ جالپىقازاق قۇرىلتايىنا ۇلكەن ماڭىز بەرىلدى. قۇرىلتايدىڭ اشىلعانىنا ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ مەنىڭ ءبىر جولداسىم: ءماجىلىس ءوتىپ جاتقان زالدىڭ تورىندەگى قىزىل تۋدىڭ جانىنا «قۇراننان» الىنعان ايات جازىلعان دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان باتىس الاشوردانىڭ تۋى قويىلىپتى - دەدى. مەن سەنبەدىم. بىراق تا قىزىل تۋلاردىڭ ورتاسىندا جاسىل تۋدىڭ تۇرعانىن ەسىمە الدىم. كەيبىر جولداستار رەنىشتەرىن ءبىلدىردى. «الاشوردانىڭ» تۋى ورىنىنان الىندى. كەيىن: «ءبىر ورىس قىزمەتكەرى بىلمەستىكپەن ءىلىپ قويىپتى»،- دەپ تۇسىنىك بەرىلدى. قۇرىلتايدىڭ تەحنيكالىق جاعىن جوعارى ءبىلىمدى ادامدار باسقاردى ەمەس پە»,- دەپ ماعلۇمات بەردى.

ال «ءماجىلىس ءوتىپ جاتقان زالدىڭ تورىندەگى قىزىل تۋدىڭ جانىنا «قۇراننان» الىنعان ايات جازىلعان» الاش تۋىنىڭ ورنالاسۋىندا جانە ونىڭ حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىلۋىندا تاريحي نىسان جاتىر ەدى. ويتكەنى «الاش - الاش بولعالى، الاشا - حان بولعالى»، «كەرەگەمىز - اعاش، ۇرانىمىز - الاش!» بولعالى قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۇڭعىش نىسانا ەتكەن تۋ وسى بولاتىن.

ويتكەنى: 1917 جىلى 19-22 ءساۋىر ارالىعىندا وتكەن ورال قازاقتارىنىڭ ءى قۇرىلتايىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆ:

«ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ەل بيلىگىن حالىقتىڭ ءوز قولىنا بەرۋ، قازاق حالقى اۆتونومياعا يە بولىپ، الداعى ۋاقىتتا ءوز تاعدىرىن ءوز قولىنا الۋى ءتيىس. ءبىز تاپقا، جىككە بولىنبەيمىز، ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە بولاشاق ءۇشىن كۇرەسەمىز. جايىق ءوڭىرىن مەكەندەگەن باسقا ۇلتتارمەن دوستىق وداق قۇرىپ، ولاردىڭ ءوزارا ارازداسۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك، ويتكەنى بۇل - زامان تۋدىرعان ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز. قازىر جەلبىرەپ تۇرعان بوستاندىقتىڭ جاسىل تۋى - ءبارىمىزدى بىرلىككە، باۋىرلاستىققا شاقىرادى. قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى بارىنە دە پانا بولا الادى. سوندىقتان دا ساياسي ارانداتۋشىلاردىڭ جولىن بوگەيىك، قان توگىسكە جول بەرمەيىك. ەلدىڭ بەرەكەسىنىڭ كەتۋىنە تۇپكىلىكتى سەبەپ - قازاقتاردى جىك-جىككە ءبولىپ، ولاردى ءبىرىن-بىرىنە قارسى قويىپ، قان قاقساتقان ساياسات. بىزگە بەرەكە-بىرلىك اپەرەتىن تەك قانا ادىلدىك. قالىڭ حالىقتى توناۋشىلار، مومىنداردى جىلاتۋشىلار بىزگە جولداس بولا المايدى. قازاقتى، باسقا حالىقتاردى اياۋسىز قاناعان پاتشا ورىنىنان ءتۇستى. قازاقتى - ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەز-قۇلقىن، ادەت-عۇرپىن بىلەتىن قايراتكەر عانا باسقاراتىن بولادى. سول سەبەپتەن دە ءبىز قالاي دا رەسەيدەن اۆتونوميا الۋعا ءتيىستىمىز»،- دەپ سويلەگەندە توردە تۇرعان «قۇران» اياتى جازىلعان جاسىل تۋ - وسى تۋ ەدى.

بۇل - ۇلت ءۇشىن ۇلى تاريحي نىسانا ءسوز. بۇل - قازاق ەلىنىڭ يمپەريادان ىرگە ءبولۋىنىڭ مۇمكىندىگىنە سەندىرگەن، ساناعا بوستاندىقتىڭ ساۋلەسىن تۇسىرگەن كيەلى حابار بولاتىن. جاڭىلىسىپ قويىلسا دا، اقىن جانىن «ءارى تەبىرەندىرىپ، ءارى تۇرشىكتىرگەن» توردەگى اياتتى تۋ - تۇپكىلىكتى قاسيەتتى ورىنىن تاپقان ازاتتىقتىڭ ايان تۋى، تاۋەلسىزدىك تۋى، الاش تۋى ەدى. وسى قۇرىلتايدىڭ توراعاسى رەتىندە ج.دوسمۇحامەدوۆ 1938 جىلى تەرگەۋشىگە:

«قۇرىلتايدىڭ تاپسىرۋىمەن ورال قازاقتارىنىڭ باسقارۋ قۇرىلىمىن جاسادىم، ول ەش وزگەرىسسىز قۇرىلتايدا بەكىتىلدى. كەيىنگى دەموكراتيالىق وزەرىستەردىڭ بارىسىندا ول جەكە كىتاپشا بوپ باسىلىپ شىقتى. قۇرىلتاي: مونارحياعا - دەموكراتيانىڭ قۇلدىعىنىڭ سيمۆولى، ءبىر حالىقتى ەكىنشى حالىققا ارانداتۋدىڭ وشاعى رەتىندە باعا بەردى. ەگەردە: بارلىق حالىقتاردىڭ ءوزى-ءوزى بيلەۋىنە ەرىك بەرىلگەن جاعدايدا جانە بارلىق دەرجاۆالار قارۋسىزداندىرىلسا، وندا قۇرىلتاي وكىلدەرى ەشقانداي اننەكتسياسىز، كونتريبۋتسياسىز بەيبىت كەلىسىم جاساۋدى جاقتايتىنىن مالىمدەدى. جالپىعا ورتاق اشىق جانە جاسىرىن داۋىسپەن سايلانعان قۇرىلتاي جينالىسى - روسسيانىڭ مەلەكەتتىك زاڭدىق قۇرىلىمى رەتىندە تانىلدى، ءوزىنىڭ سانىنا بايلانىستى ءار ۇلتتىڭ وكىلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە قابىلداناتىن بولسىن دەپ شەشىم شىعاردى»,- دەپ جاۋاپ بەردى.

سول قۇرىلتايدا كوتەرىلگەن جاسىل تۋدىڭ شىلاۋىمەن 1917 جىلى 1-11 مامىر ارالىعىندا ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن ءى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار قۇرىلتايىنا ح.دوسمۇحامەدوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ع.الىبەكوۆ، ك.جالەنوۆ، عۇبايدوللا جانە داۋلەت يشاندار، ۋ.تاناشەۆ پەن ش.بەكمۇحامەدوۆ قاتىستى. بۇل قۇرىلتاي رەسەي بوداندىعىنداعى مۇسىلمانداردى عانا بىرىكتىرىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار تاۋەلسىز رەسپۋبليكا تۋرالى ماسەلە اشىق مىنبەدە كوتەرىلگەن تۇڭعىش باس قوسۋ بولدى. بۇل كەزدە قۇقىق گەنەرالى دارەجەلەس توم وكرۋگىنىڭ ايماقتىق پروكۋرورى بوپ ىستەپ جۇرگەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ جالپىرەسەيلىك بەدەلگە يە بولىپ، بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا سايلاندى.

ارادا تۋرا ءبىر جىل وتكەن سوڭ، قىزىل يمپەريا كوسەمدەرىنىڭ 1918 جىلى 24 جانە 27 ناۋرىز كۇنگى شاقىرۋى بويىنشا «الاشوردا» وكىمەتىنىڭ وكىلەتتى وكىلى رەتىندە حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ەكەۋى 1-كوكەك كۇنى لەنين مەن ءستاليننىڭ الدىندا قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىگىن ماسەلە ەتىپ قويدى:

«الاشوردانىڭ» جىمپيتى توبى العاشقىدا «ويىل ءۋالاياتى» ۇكىمەتى دەپ اتالدى، ياعني، ورال قازاق اسكەرلەرى تەرريتورياسىنان بولەك ويىل وبلىسى قازاقتارىنىڭ ۇكىمەتى قۇرىلدى. كەيىن ... رەسمي تۇردە «باتىس الاشوردا» ۇكىمەتى دەپ اتالا باستادى. «باتىس الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ العاشقى شەشىمى - حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنە وكىل جىبەرۋ تۋرالى بولدى. وكىلدىكتىڭ ماقساتى - كەڭەس وكىمەتىنە قازاق اۆتونومياسىن تانۋ تۋرالى ءوتىنىش جاساۋ، سونداي-اق ولكەدەگى ازاماتتىق جانە اسكەري باسقارۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ماتەريالدىق كومەك سۇراۋ، اسىرەسە، ولكە تۇرعىندارىن ازىق-تۇلىكپەن جانە فابريكا-زاۋىت ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزۋ ەدى. وكىلدىكتىڭ كەڭەستىك روسسياعا جىبەرىلۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى دە بولدى: ول - ۇلتتاردىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن ءوزى شەشۋى قۇقىن جاريالاعان كەڭەستەردىڭ III سەزىنىڭ قاۋلىسى بولاتىن، سوندىقتان دا ۇلت ماسەلەسى بويىنشا روسسياداعى ەڭ سەنىمدى وكىمەت - (كەڭەستەر) دەپ تانىلدى. وكىلدىك 1918 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا موسكۆاعا كەلدى. جوعارعى كەڭەس مەكەمەلەرىنىڭ پەتروگرادتان موسكۆاعا كوشۋ كەزەڭىنە تاپ كەلگەن وكىلدىك مۇشەلەرى ءوز ولكەسىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ي.ۆ.ستالينگە بايان ەتتى. ءستاليننىڭ كەڭەسىمەن ازىق-تۇلىككە بايلانىستى ماسەلەلەر ازىق-تۇلىك كوميسسارياتى جانىنداعى كوللەگيا ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلدى.

باتىس ولكە قازاقتارى جاعدايىمەن مۇقيات تانىسىپ العان سوڭ، ستالين تىكەلەي بايلانىس ارقىلى سول كەزدە سەمەي قالاسىندا بولعان «شىعىس الاشوردا» باسشىلارىمەن سويلەسىپ: قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلە حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلاتىنىن، سودان سوڭ بۇكىلروسسيالىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قارالاتىنىن مالىمدەدى. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى اۆتونوميا يدەياسىنا جەكە باسى تۇسىنىستىكپەن قاراعان ستالين ۆتسيك-ءتىڭ باسىلىمى «يزۆەستيادا» وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءپرينتسيپتى ماقالاسىن جاريالادى. ماقالادا: ايماقتارداعى بيلىك ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قولىندا ەمەس، ءوزىن-ءوزى بيلەۋشى ۇلتتىق دەموكراتيالىق تومەنگى توبىنىڭ قولىندا بولعان جاعدايدا عانا جەرگىلىكتى ايماقتارعا، سونىڭ ىشىندە باشكيريا مەن قازاق ولكەسىنە دە ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا بەرۋدىڭ مۇمكىندىگى مەن قاجەتتىگى تۋرالى پىكىر ايتىلدى. ...ەلگە قايتار الدىندا دەلەگاتسيا ستالينگە ەلدەگى قالىپتاسقان جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ كەتتى: مۇلدەم قارۋسىز، ءالى تولىق ۇيىمداسپاعان، بۇرىن اسكەري قىزمەتتە بولىپ كورمەگەن قازاقتار كەڭەس وكىمەتىن مەزگىلىنەن بۇرىن، اشىق، بەلسەندى تۇردە قولداپ شىعاتىن بولسا، ورىنبور مەن ورال كازاكتارى تاراپىنان جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراۋى مۇمكىن، سوندىقتان دا قازاق زيالىلارىنىڭ مىندەتى - قازاق جىگىتتەرىنىڭ كازاكتار جاعىنا شىعۋىنا جول بەرمەۋ، كازاكتاردىڭ قاتارىن قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن تولىقتىرىلۋىن بولدىرماۋ - كەرەكتىگى ايتىلدى. جولدا، ساراتوۆ قالاسىندا، وكىلدىك مۇشەلەرى...» تۇتقىندالدى.

ويتكەنى مۇنداي نىسانالى ادامداردىڭ ازاتتىقتا ءجۇرۋى كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن اسا قاۋىپتى ءارى «نامىسقا» سانالاتىن.

سوندىقتان دا پرولەتاريات كوسەمى لەنين «الاشوردا» ۇكىمەتىنە و باستان ەكىجۇزدى ساياسات ۇستاندى. ولاردى بەتپە-بەت كەلگەندە سونداي ءبىر بەزبۇيرەك «باۋىرمالدىقپەن» باۋىرىنا تارتىپ، «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋ تۋرالى قاۋلىعا قول قويا وتىرىپ، تۋ سىرتىنان ورىنبورداعى اسكەري كەڭەسكە:

«الاشوردا» ۇكىمەتىنە ەش قولداۋ بولماسىن، بىراق ۋاقىتشا ولاردىڭ باسشىلارىن (وقىعاندارىن) كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىزمەتىنە كەڭىرەك پايدالانۋ كەرەك، جاس كەڭەس وكىمەتىنە ولاردىڭ بىلىمدەرى قاجەت. ال قالعانىن كەيىننەن كورەرمىز... بىراق ولارعا مۇلدە سەنۋگە بولمايدى»،- دەگەن (د.سۇلەيمەنوۆا، «الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ تاريحى»، 10-بەت) دۇشپاندىق تاپسىرما بەردى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ جازالاۋشىلارى الاش ازاماتتارىنا «كورسەتەتىن كورەسىسىن» كەيىنگە قالدىرىپ جاتپادى. ماسكەۋدەن قوماقتى قارجى كومەگىن الىپ، قىر ەلىنە قايتىپ بارا جاتقاندا، جولدا ساراتوۆ قالاسىنىڭ ۆوكزالىندا ح.دوسمۇحامەدوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىن بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالىنداعى ساراتوۆ سوۆدەپى (جۇمىسشى، شارۋا جانە سولداتتار كەڭەسى) تۇتقىنعا الدى.

شۇعىل تۇردە شاقىرىلعان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە توراعا ۆ.پ.انتونوۆ-ساراتوۆسكي:

«كەشە ماعان ورال كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى: الدىڭعى شەپتەگى جاساقتار بىرنەشە ادامدى ۇستاپ، ولاردىڭ كۇدىك تۋدىراتىنى تۋرالى ىلەسپە حات بار، - دەپ وسىندا الىپ كەلدى. سويتسە، ولار پەتروگرادقا بارىپ قايتقان قازاق جەر باسقارماسىنىڭ وكىلدەرى ەكەن، قولدارىندا حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ارنايى قۇجاتى بار. مەن ولاردى تۇتقىندا ۇستاۋدىڭ قاجەتى جوق جانە بايلانىسىمىزدى شيەلەنىستىرۋگە بولماس دەگەن ويمەن بوساتتىم. ولار: «حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى (ورال) جەر باسقارماسىنا ارنايى كوميسسار جىبەرمەك ەدى، ول كوميسسار ءالى تاعايىندالعان جوق، سوندىقتان دا ورتالىق بىزگە ارنايى كوميسسار جىبەرگەنشە، ساراتوۆ سوۆدەپى ءوز وكىلىن جىبەرگەنى دۇرىس بولار ەدى»،- دەگەن ءوتىنىش ءبىلدىردى. جاندارىندا ورتالىق بولگەن اسا كوپ مولشەردە اقشا بار بولىپ شىقتى. ولاردى وسى ماجىلىسكە جىبەرىپ، پىكىرلەرىن تىڭداۋدى وتىنەمىن»,- دەگەن («الاشوردا قوزعالىسى»، 2 توم، 143-بەت) ۇسىنىس جاسادى.

ۇسىنىس قابىلداندى. قالىپتاسقان جاعدايدا شارت قويا سويلەۋ قاتەرلى ەدى. سوندا دا ح.دوسمۇحامەدوۆ:

«مەن بۇكىلقازاقتىق «الاشوردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسىمىن. بارلىق قازاق وبلىستارى كەڭەسكە قاراي بەيىمدەلۋى ءتيىس. 8 كەڭەس ء(بولىمى) بولۋى كەرەك. ورتالىق باسقارما سەمەي قالاسىندا ورنالاسپاق. قازىر ونداي كەڭەس جوق. «الاشوردا» كەڭەسىن وزگە دە وكىلدەرمەن تولىقتىرۋ كوزدەلگەن. شىندىعىن ايتقاندا، بىزدە كەڭەستى ۇيىمداستىرۋ قيىنشىلىققا سوعادى. ونى ۇيىمداستىراتىن دا ەشكىم جوق. جۇمىسشى دا، سولداتتار دا بىزدە جوق. بىزدە تەك قانا جەر باسقارماسى عانا بار، سونى عانا ساقتاۋدى ۇيعاردىق. حالىق كوميسسارلار كەڭەسى: قازاق ءىسى جونىندەگى كوميسساريات - ۇيىمداستىرۋدى ۇيعاردى. ورتالىقتا ءبىز: سوۆدەپتەردىڭ جەر باسقارماسىنا ەشقانداي زيان كەلتىرمەۋى تۋرالى شەشىمدى ساراتوۆتاعى، سونداي-اق ورالداعى سوۆدەپتەرگە حابارلاۋدى وتىنگەمىز. وسىلاي جۇرۋگە ءبىر اپتا قالعاندا، كازاكتاردىڭ ورال كەڭەسىن تاراتقانى جانە ولار ءبىزدىڭ جەر باسقارماسىمەن ءتىل تابىسا الماي، ولاردان تولىق باعىنىشتى بولۋدى تالاپ ەتىپ جاتقانى تۋرالى حابار الدىم. ەندى ولارعا قالاي جەتۋدىڭ امالى بارىن بىلمەيمىز»,- دەپ جالپى جاعدايلارىنان ماعلۇمات بەردى.

بىراق ولاردىڭ قانداي شەشىم قابىلدايتىنى بەلگىسىز ەدى. اسىرەسە، ميلليون سومداعان قارجى قىزىلداردىڭ دا كوزىن قىزارتقانى، ونى قالايدا الىپ قالۋعا تىرىسقانى كەڭەس مۇشەلەرى:

ستەپانوۆتىڭ: «ورال كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى سىمسىز بايلانىس ارقىلى بىزگە باسقاشا مالىمەت بەردى. كازاك اسكەري ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن ورتالىقتان قوماقتى اقشا الىپ، ونى بىزگە قارسى جۇمساۋعا جىبەرىلگەن وكىلدەر وسىلار ەمەس پە. بۇلار ورال كەڭەسىنىڭ رۇحساتىنسىز كەتتى»;

بانكريتسەردىڭ: «قاعاز مىلتىقپەن ءوزىمىزدى اتىپ جۇرمەسىن. ءبىز ولاردىڭ تىلىندە تۇك تۇسىنبەيمىز. مەن ولاردىڭ سەيىت دەگەن بىرەۋدىڭ ىسقىرىعىمەن جۇرەتىنىن عانا بىلەمىن. ۇستاپ قالمايىق، بىراق ۇندەۋگە سەنىپ قالۋعا بولمايدى»;

فولكيننىڭ: «قازاقتار ومبىدا ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قارسى شىققان، الايدا قىتىعىن باسقان سوڭ ونى مويىندادى. كەڭەس وكىمەتى ورناعاندا ونى دا مويىندادى. بۇلاردى كازاكتاردان وقشاۋ ۇستاپ، ۇندەۋدى تاراتۋ كەرەك»;

اتى-ءجونى بەلگىسىز بىرەۋدىڭ: «جەر باسقارماسىنا ون ميلليون سوم سۇراۋ ءۇشىن كەڭەستىڭ رۇقساتىنسىز ورتالىققا كەتكەندەر تۋرالى ەستىگەمىن. كوميسسيانىڭ قۇرامىنداعى پوپوۆ - وڭشىل ەسەر، دوسمۇحامەدوۆ - كونستيتۋتسيالىق دەموكرات. ارينە، بۇلاردى بارىنەن بۇرىن ۇلت ماسەلەسى الاڭداتادى، بىراق كوميسسيا مۇشەلەرى وتە كۇدىكتى ادامدار»,- دەگەن پيعىلدارىنان انىق تانىلادى.

اسكەري توتەنشە جاعدايعا سايكەس قازاق قايراتكەرلەرى ءوز قاۋىپسىزدىكتەرىن ساقتاۋ ماقساتىندا سول ەكى ارادا ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى حالىق كوميسسارى كوميسسار ي.ستالينگە:

«ساراتوۆ سوۆدەپى ۋرالدىق كازاكتارعا توسقاۋىل قويۋعا كىرىستى. ورال قالاسىنا باراتىن جول اسكەري باقىلاۋ استىندا، جۇرۋگە قاۋىپتى. ساراتوۆ قالاسىنىڭ ۆوكزالىندا وزدەرىن: ۋرال سوۆدەپىنىڭ وكىلىمىز دەپ تانىستىرعان بەلگىسىز ءبىر ادامدار ءبىزدى تۇتقىنعا الدى. الايدا ساراتوۆ سوۆدەپى ءبىزدى بوساتتى. ءبىز: كوميسسارلار كەڭەسىمەن جۇرگىزىلگەن كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىن ءتۇسىندىرىپ، كازاكتاردىڭ ارانداتۋلارىنا ۇرىنىپ قالماۋى تۋرالى قازاقتارعا ۇندەۋ جاريالادىق. كوميسساردى تەزدەتىپ تاعايىنداۋعا جانە حالكومنىڭ جانىنداعى قازاق كوميسسارىن ۋرال سوۆدەپىنە جىبەرۋگە تىرىسىڭىزدار. ساراتوۆ سوۆدەپى ارقىلى: جەر باسقارماسىنىڭ وكىلدەرىنە كۇش كورسەتپەۋ تۋرالى تەلەگراف ارقىلى قايتالاپ حابارلاۋدى ۇمىتپاڭىزدار. جەر باسقارماسىنا قازىر تيىسپەسىن. بىزبەن ساراتوۆ سوۆدەپى ارقىلى حابارلاسىڭىزدار»,- دەپ («الاشوردا قوزعالىسى»، 2 توم، 441-بەت) جەدەلحات جولداپ ۇلگەرەدى.

قۇزىرلى حاباردىڭ ىرقىنا كونگەن ۆ.پ.انتونوۆ-ساراتوۆسكي قازاقتاردى جاقتاي سويلەپ:

«قازاقتار ءالى العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس دەڭگەيىندە ءومىر سۇرەدى. تاپ جىگى تولىق انىقتالعان جوق. ولار مالدىڭ باسىنا قاراپ ادامعا باعا بەرەدى. سوندىقتان دا كەڭەس مۇشەلەرى مەن جەر باسقارماسىندا ىستەيتىندەردىڭ قۇرامى بىردەي شىعار. كۇشتەپ تاپ كۇرەسىن جۇرگىزۋدىڭ قازىر قاجەتى شامالى. ول كەرى ناتيجە بەرۋى مۇمكىن، قازاقتار مەن كازاكتاردىڭ اراسى ونسىزدا شيەلەنىستى دامىپ كەلەدى. ارينە، كەدەي قازاقتارعا كومەكتەسەمىز. ورال كازاكتارىمەن بايلانىس جاساعاننان كەيىن ءبىز بۇلارمەن اراداعى قارىم-قاتىناسىمىزدى رەتكە كەلتىرىپ قالدىق. ءبىزدىڭ ازىق-تۇلىك جونىندەگى كوميسسارلارىمىز ولارمەن ءتيىمدى ايىرباس جاساي الادى. ولار بىزگە ەت پەن ءجۇن بەرەدى. ال مىنا جاعدايعا كەلەتىن بولساق، وندا قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى: كەڭەس وكىمەتىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرىپ، كازاكتارعا قوسىلماۋ تۋرالى ۇندەۋ جاريالاسىن. ونى مايدانعا اەروپلانمەن جىبەرۋ كەرەك، سونداي-اق ۇندەۋ «حابارشىعا» جاريالانسىن»،- دەگەن ۇسىنىس جاسادى.

ەرىكتەن تىس جازىلىپ، «جەرگىلىكتى گۋباتكومنىڭ تەحنيكالىق قۇرالدارىنىڭ كومەگىمەن باسىلىپ، اەروپلان ارقىلى تاراتىلعان بۇل ۇندەۋدەگى:

«بۇكىلقازاقتىق حالىقتىق «الاشوردا» كەڭەسى كەڭەس وكىمەتىن - روسسيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىن مويىندادى جانە حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىمەن بايلانىس ورناتتى. حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى جانىنان تاياۋ كۇندەرى قازاق ءىسى جونىندە كوميسساريات قۇرىلادى، كوپ وتپەي قازاق اۆتونوميالى ولكەسى تۋرالى دەكرەت جاريالانادى. حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1 ءساۋىر كۇنگى №335 قاۋلىسىنا سايكەس ۋرالدان سىرتقى وبلىستار بۇرىنعى ءوزىنىڭ قىزمەتىنە كىرىسسىن. بۇل تۋرالى تومەندە قول قويعاندار سىزدەرگە حابارلاي وتىرىپ، مىنانى ەسكەرتەمىز: بارلىق قازاق جەر كوميتەتتەرى مەن ۇيىمدارىن، سونداي-اق ۋرالدىڭ سىرتىنداعى ورال وبلىسىنىڭ قازاقتارىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قانداي دا ءبىر قارسى ارەكەتكە بارماۋىن جانە ەشكىمگە ەشقانداي جاعدايدا كومەك بەرمەۋىن وتىنەمىز. قازاق اعايىندار، ەستەرىڭىزدە بولسىن، سەندەردىڭ ەرىكتى ۇلت بولىپ ءومىر ءسۇرۋ قۇقىقتارىڭدى ەڭبەكشىلدەردىڭ كەڭەس وكىمەتى مويىنداپ وتىر، ورىس پرولەتارياتىنىڭ وسى ساياسي پاراساتىن باعالاي بىلىڭىزدەر!»,- دەگەن «الاش اۆتونومياسىنىڭ» مويىندالۋى تۋرالى ءسۇيىنشى حاباردى ءيسى ۇلتقا جەتكىزگەن دە حالەل مەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر جانە يسا قاشقىنباەۆ، بەركىن اتشىباەۆ، كارىم جالەنوۆ بولاتىن.

بۇل دا جاعدايعا بايلانىستى ورايلاستىرىلعان وڭتايلى امال ەدى. دەگەنىنە جەتكەن ح.دوسمۇحامەدوۆ:

«ءبىز ساراتوۆ كەڭەسى سياقتى ءىرى كەڭەستىڭ قاراۋىندا جانە ىقپالىندا بولعىمىز كەلەدى. سىزدەردە - استىق، بىزدە - شيكىزات بار. قازاقتارعا ۇندەۋ جاريالاعان دۇرىس. اتقارۋشى كوميتەت مۇنى تاراتۋعا كومەكتەسەر ەدى. ءبىزدىڭ حالقىمىز قاراڭعى، ونى كازاكتار پايدالانىپ كەتۋى مۇمكىن. بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن وكىل جىبەرگەن دۇرىس. ءبىز ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەمىز. قازاقتاردى كازاكتاردان وقشاۋلاي وتىرىپ، ولارمەن كۇرەسەر ەدىك. ءبىز ورال قالاسىنا كىرىپ، كەڭەستەردى ۇيىمداستىرار ەدىك. كازاك اتتى اسكەرلەرىنىڭ پايدالانۋىنا مۇمكىندىك بەرمەس ءۇشىن، قازاقتارعا جىلقىلارىن الىس تۇكپىرگە اكەتۋگە شاقىرار ەدىك»,- دەگەن سەنىمسوزدى جەلەۋ ەتتى.

اقىرى بولشەۆيكتەر ىرعاسا كەلىپ: قازاق وكىلىنىڭ ماعلۇماتىنا وراي قازاقتاردىڭ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىققانىن ماقۇلداپ، ولارمەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق تىعىز بايلانىس جاساۋدى قولداپ، ۇندەۋ تاراتىپ، ساراتوۆ سوۆدەپىنىڭ مۇسىلمان توبىنان كوميسسار جىبەرۋگە شەشىم قابىلدادى. وسىعان وراي ح.دوسمۇحامەدوۆ:

«ەڭبەكشىلەر ەلىنە قازاق حالقىنىڭ اتىنان العىس ايتامىن، بىزگە جانى اشىعان جالعىز ۇكىمەت - كەڭەس وكىمەتى. ءبىز اۆتونوميا الۋ جولىندا ۇزاق كۇرەستىك، بىراق، كەڭەس وكىمەتىنەن باسقا ءبىر دە ءبىر وكىمەت ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى قابىلداعان جوق. مۇنداي تۇسىنىستىكتى ءبىز ەشقاشاندا ۇمىتپايمىز»,- دەپ ەرۋگە قارۋ قايىردى.

ءسويتىپ، ولار كەڭەس وكىمەتىنىڭ اجال تىرناعىنان ءبىرىنشى رەت وسىلاي امان قۇتىلدى. ەڭ باستىسى - حالىققا ارنالعان قاراجاتتى امان-ەسەن ساقتاپ قالدى. ارينە، باس اماندىعىنا نە جەتسىن، بىراق مىنا قارجىنىڭ قۇندىلىعى - ونىڭ قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندىگىندە ەدى. سوندىقتان دا باستى بايگەگە تىگۋگە تۇرارلىق تاۋەكەل ساپارى ەدى بۇل.

ءيا، بۇل جولى امان شىعۋى - شىقتى، بىراق سول جولى ساراتوۆتاعى ماجىلىستەگى بەلگىسىز بولشەۆيكتىڭ:

«دوسمۇحامەدوۆ - كونستيتۋتسيالىق دەموكرات»، ونى «بارىنەن بۇرىن ۇلت ماسەلەسى الاڭداتادى»، «وتە كۇدىكتى ادام»,- دەگەن مىنەزدەمەسى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ قالعان عۇمىرىنا كوك باۋىر بولىپ جابىستى.

«باتىس الاشوردا» قايراتكەرلەرىنە بەرگەن مىنەزدەمەسىندە بولشەۆيك ءا.ايتيەۆ:

«دوسمۇحامەدوۆ حالەل - دارىگەر، ورىس تاقىلەتتەس شەنەۋنىك، مانساپقور، مىنەزى تۇيىق، قۋلىعىمەن كەز-كەلگەن ادامدى جاڭىلىستىرادى. ونىڭ ءوز كۇشىنە سەنگەنى سونشالىقتى، ەڭ اۋىر اۆانتيۋراعا دا بارا الادى. كوزقاراسى جاعىنان مونارحيست، ميحەەۆتىڭ ءبىرىنشى مە، ەكىنشى مە (ادامى), ايتەۋىر دۋتوۆ، تولستوۆ، مارتىنوۆتاردىڭ وڭ قولى»,- دەپ جازدى.

ساياساتتىڭ قۇرالى - امال، ايلا. قىسىلتاياڭنان - قيالاپ، تىعىرىقتان - تىزەرلەپ، اجالدان - ارباپ جول تاباتىن ايلاكەر قاراكەتتىڭ يەسى عانا ساياسات مىنبەسىنە كوتەرىلۋدەن دامەلى. سوڭىنان ەل-جۇرتتى ەرتە الاتىن كوسەمدىك - مانساپقورلىق بولىپ تابىلمايدى. سوندىقتان دا ورتا قول كوسەم-كوممۋنيست ءا.ايتيەۆ: ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ كوسەمدىك قاسيەتىن - مانساپقور; قيىننان جول تاباتىن ايلاكەرلىگىن - اۆانتيۋريست، ارانداتۋشى; قاتال بيلىك يەسىن - اتامانداردىڭ «وڭ قولى»،- دەپ تۇسىنگەن دەۋگە تولىق نەگىز بار. ەندەشە، ءوزىنىڭ اتا جاۋى - كازاك اتاماندارىمەن كەلىسىمگە بارۋى بۇل «مىنەزدەمەلەردى» تولىق اقتايدى. سەبەبى:

«باتىس الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى وسىلاي قىزا باستاعان كەزدە، قازاقتاردىڭ ۇيىمداسا باستاعانىن سەزگەن گەنەرال دۋتوۆ - ورىنبور جاعىنان، ورال اسكەري ۇكىمەتى - ەكىنشى جاقتان قازاق اۆتونومياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنە قارسى ناۋقان جۇرگىزە باستادى. سول كەزدە دۋتوۆ ورىنبوردى باسىپ العان بولاتىن، ال ورال كازاكتارى قىزىلداردىڭ شابۋىلىن تويتارىپ تاستاعان ەدى. گەنەرال دۋتوۆ: «قازاق اۆتونومياسى ءبىر توپ زيالىلاردىڭ ويدان شىعارعان نارسەسى، ەگەر وسى ءبىر توپتىڭ كوزى جويىلسا، قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى اق پاتشا بيلىگىن وزدەرى-اق سۇرايدى»،- دەپ جاۋلىق نيەتىن اشىق بىلدىرسە، ال ورال اسكەري ۇكىمەتى، ونىڭ توراعاسى فوميچەۆ تىلداعى قازاقتاردان كەلىپ وتىرعان قاۋىپ تۋرالى جار سالا باستادى. كازاكتارمەن قاقتىعىس سول كەزدە قازاقتار ءۇشىن وتە ءتيىمسىز بولاتىن، وسىنى ەسكەرگەن قازاق ۇكىمەتى ورال اسكەري ۇكىمەتىمەن وداقتىق شارت جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. شارتتىڭ نەگىزى تومەندەگىدەي باستى باپتاردان قۇرىلدى:

1. قىزىلدار كازاكتاردى ءوز تەرريتورياسىنان ىسىرعان جاعدايدا «الاشوردا» ۇكىمەتى كازاك اسكەرلەرىنە، ولاردىڭ بوسقىندارىنا پانا بەرەدى; 2. قازاق اسكەري بولىمدەرى كازاكتارمەن بىرگە مايدانداعى ۇرىستارعا قاتىسپايدى جانە تەك ءوز تەرريتورياسىن عانا قورعايدى; 3. كازاكتار قىر ەلىنىڭ ىشكى ومىرىنە ارالاسپايدى جانە قازاق ۇكىمەتىنە قارۋ-جاراق، اسكەري جابدىقتارمەن كومەك كورسەتەدى.

بەكىتىلگەن شارتتىڭ وسىنداي ەرەجەلەرى قازاقتار ءۇشىن ءتيىمدى بولدى، ويتكەنى، سول كەزدە مايدان شەبى قازاق دالاسىنان الىستا بولاتىن، سوندىقتان دا «الاشوردانىڭ» قىزىل ارميامەن قاقتىعىسۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ال كازاكتار قىر ەلىنە قاراي شەگىنگەن جاعدايدا ولاردى «قالاي قارسى الۋ» كەرەكتىگىن قازاقتار جاقسى ءبىلدى جانە ونى كەيىن ىسپەن دالەلدەدى دە. سونىمەن قاتار كەلىسىم-شارت جاسالۋ فاكتىسىنىڭ ءوزىن «الاشوردا» ۇكىمەتى ادەيى دارىپتەپ، ورىندى پايدالانا ءبىلدى، شارت الاش اۆتونومياسىنىڭ قاس جاۋلارىنىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ، باستالعان ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن ءارى قاراي جۇرگىزە بەرۋ ءۇشىن قازاق ۇكىمەتىنە ازدى-كوپتى قولايلى جاعداي جاسادى».

مۇندايدا، ءوزارا كەلىسىمگە قاراماستان، كەڭەس وكىمەتىمەن «جاۋلاسۋدان» باسقا قازاق ۇكىمەتىنىڭ قولىندا وزگە قاۋقار جوق بولاتىن. «حالىق مۇعالىمى» س.تۇرىنتاەۆ مۇنى دا قالت جىبەرمەي جوعارىداعى ءا.ايتيەۆتىڭ مىنەزدەمەسىن:

«تۇرعىندار سايلاعان وكىلدەردىڭ باسى قوسىلعان وبلىستىق قۇرىلتايدا ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ جانە ونىڭ قولجاۋلىقتارىنىڭ قىسىم كورسەتۋىنىڭ سالدارىنان تەك ولارعا پايدالى قاۋلىلار عانا قابىلدانىپ وتىردى. ح.دوسمۇحامەدوۆ پەن ونىڭ جاقتاستارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناعىز دۇشپاندارى. ولار بولشەۆيكتەردى تۇتقىنداپ، اتىپ، توناۋ ءۇشىن حوحولدار مەن قازاقتاردىڭ اۋىلىنا حالىق جاساقتارىن جىبەردى. مۇمكىندىك تۋا قالسا بولشەۆيكتەرگە قارسى قولىنا قارۋلى قارسىلىق كورسەتۋگە دايىن تۇردى، مىسالى، ويىلدى العان كەزدە ولاردىڭ حالىق جاساقتارى سوڭعىلارمەن (كەڭەس اسكەرىمەن - ت.ج.) شايقاستى. ولار امالى قالماعان سوڭ، ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايتىن بولعان سوڭ عانا بولشەۆيكتەر جاعىنا شىقتى، ولار كاۆكازعا ءوتىپ كەتۋدى دە قاراستىردى، بىراق ونداعى قىمباتشىلىق پەن سوعىس ءجۇرىپ جاتقانىن ءبىلىپ، تونالىپ، وققا ۇشىپ كەتۋدەن سەسكەنىپ، كۇن كورىستىك كۇيلەرى بولماعاندىقتان دا رايلارىنان قايتتى. سونىمەن قاتار جاسالعان كەشىرىم دە ولاردىڭ ءۇمىتىن (بولشەۆيكتەرگە قولعا تۇسە قالعان جاعدايدا ولتىرىلمەيتىنىنە كوزدەرى جەتكەن سوڭ) وياتتى. كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋ تۋرالى قاۋلى شىققاننان كەيىن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ: كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىنا تۇسسەك اتىلامىز، قۇرىپ كەتكەندە 4-5 ادامنىڭ اتىلاتىنى انىق. ەگەر دە قاشىپ كەتۋدى كوزدەسەك، وندا جەر باسقارماسىنىڭ ءبىراز مۇشەلەرى ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەرمەيدى، ويتكەنى قاۋىپ-قاتەر كوپ - دەگەن بولاتىن. ح.دوسمۇحامەدوۆپەن بىرگە...»,- دەپ («الاشوردا قوزعالىسى»، 3-توم، 2-كىتاپ 274-275 بەتتەر) تولىقتىرىپ، بۇدان ءارى «حالىق جاۋلارىنىڭ» (!) اتى-ءجونىن (1920 جىلى - !!!) تىزبەلەي جونەلەدى.

جالپى مىنەزدەمە جاعىنا كەلگەندە «الاشوردانىڭ» وزگە قايراتكەرلەرىنە قاراعاندا ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ جولى بولا بەرمەپتى. ءتىپتى م.اۋەزوۆ تە ءوزىنىڭ تۇرمەدەگى جاۋابىندا وعان «قاباعىن شىتا» باعا بەرىپتى.

تاعدىردىڭ تارازىسىنا تاڭ قالاسىڭ. جوعارىداعى «قىزىلداردىڭ قىزىل كوزى تۇسكەن» اقشا «قىزىل كوزقاراستى» كەڭەس تاريحشىسىنىڭ دا كوكىرەك قۇرتىن قوزدىرىپتى. قازاق سسر جوعارعى سوتىندا  «الاشوردا» ءىسى اقتالۋعا بەت العاندا ل.ج.كۇدەرينا اكەسى ءماجيت كۇدەريندى اقتاۋ تۋرالى كپسس ورتالىق كوميتەتىنە حات جازىپ، جالپى الاش ارداگەرلەرىن اقتاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەردى. بۇل حاتقا كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ كورنەكتى مامانى، پارتيا تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ب.تولەپباەۆ جاۋاپ بەرە كەلىپ، ح.دوسمۇحامەدوۆكە:

«1917 جىلى «الاشوردانىڭ» باتىس-ورال توبىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. «الاشتىڭ» ءىى سەزى ونى ۇكىمەت مۇشەلىگىنە سايلادى. 1918 جىلى ناۋرىز ايىندا «الاش» ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا موسكۆا قالاسىندا ۇلتتار ماسەلەسى جونىندەگى كوميسسارياتپەن كەلىسىم جۇرگىزدى، قازاق تۇرعىندارىنىڭ مۇقتاجىن وتەۋ جانە ولاردىڭ اراسىندا يدەيالىق-تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋ  ماقساتىندا كەڭەس ۇكىمەتىنەن بىرنەشە ميلليون سومدى جالىنىپ ءجۇرىپ سۇراپ الدى (ۆىپروسيل). اقشانىڭ نەگىزگى بولىگىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكە جۇمساۋ ءۇشىن ورالدىق اق كازاكتارعا بەردى. ورال قالاسىنداعى اقگۆاردياشىلاردىڭ توڭكەرىسىنەن كەيىن «ويىل ۋالاياتى» دەگەن اتپەن بەلگىلى «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىن باسقاردى. 1919 جىلى قازاق بايلارىنىڭ وكىلدەرىن كولچاكقا باستاپ باردى»,- دەپ (الاش قوزعالىسى، 4 توم، 58-بەت) مىنەزدەمە بەرىپتى.

مىنەزدەمەنىڭ جاعىمسىز تۇرعىدان بەرىلۋى تۇسىنىكتى. تۇسىنىكسىزدىگى، وگپۋ-ءدىڭ تىمىسكى تەرگەۋشىلەرى تابا الماعان، ايىپ رەتىندە تاعا الماعان: «بىرنەشە ميلليون سومدى ح.دوسمۇحامەدوۆ پايدالانىپ كەتتى»، - دەپ كىنا تاعۋى. زادى «ويىل ۋالاياتىنىڭ» كوسەمىنىڭ بەدەلىنە شىركەۋ تۇسىرەتىن ودان وزگە سىلتاۋ تابا الماسا كەرەك. ءيا، كەزىندە ايىپ تاعۋعا كەلگەندە تەرگەۋشىلەردى جولدا قالدىرعان وسىنداي تاريحشىلار دا بولعان. بۇل كىسىنىڭ ساياسي قىراعىلىعىنىڭ بىرنەشە رەت كۋاسى بولعانىمىز دا بار.

ءجا، ول «ولشەم وزىمەن» كەتسىن، تەك سول تۇستا «كەڭەستىك تاريحشىلار كەسىپ-ءپىشىپ كەتكەن يدەولوگيالىق شاپاندى» بۇگىنگى تاريحشىلاردىڭ قايتا-قايتا يىعىنا جامىلا بەرۋگە اۋەستىگى وكىندىرەدى.

بۇدان كەيىنگى ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ بارلىق «قىلمىسى» «باتىس الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ لەنين مەن ستالينگە بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە تولىق قامتىلادى. وندا ازامات سوعىسى جاعدايىنداعى كۇردەلى دە تاعدىرلى مايداننىڭ ءىس-قيمىلى، ايلا-ءتاسىلى بىلاي باياندالادى:

«1919 جىلى جازدىڭ اياعىنا قاراي ورال مايدانىنىڭ ءبىر بولىگى قازاق جەرىنە اۋىستى. وسى كەزەڭنەن باستاپ كازاكتاردىڭ مايدانعا بارۋدان جاپپاي باس تارتۋى كۇشەيىپ، جالپى كازاك اسكەرىنىڭ داعدارىسى مەن ازىپ-توزۋى باستالدى. وسى كەزدەن باستاپ ورال ارمياسىنىڭ جوعارعى باسشىلىعى دا تىكەلەي ارەكەتكە كوشتى. وزدەرىنە ۇنەمى كەدەرگى بولىپ كەلگەن قازاق ۇكىمەتىمەن اراداعى كەلىسىم-شارتتى اياققا تاپتاعان اسكەري ۇكىمەت باسشىلارى تىكەلەي جارلىق شىعارىپ، ءوز قاتارىن قازاق جەرىن مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ ەسەبىنەن تولىقتىرا باستادى، قونىستانۋشىلارمەن قاتار، كەيىن قازاقتاردى دا الا باستادى. بۇل ارەكەتكە قارسىلىق بىلدىرگەن قازاق ۇكىمەتى: «قازاق تەرريتورياسىنداعى جوعارعى بيلىككە قازاق ۇكىمەتى يە، سوندىقتان دا قازاق ۇكىمەتىنىڭ رۇقساتىنسىز قازاق جەرىندە رەكۆيزيتسيا جۇرگىزۋگە تولىقتاي تىيىم سالىنادى، ال كازاك اسكەري باسشىلارىنىڭ بۇيرىعى جۇرتشىلىق پەن جەرگىلىكتى باسشىلار تاراپىنان ورىندالماۋى كەرەك»،- دەگەن ارنايى بۇيرىق شىعاردى. بۇل بۇيرىققا جاۋاپ رەتىندە گەنەرال تولستوۆ قازاق ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىنسىز ۇكىمەت بيلىگىن ءوز قولىنا الىپ، قازاق دالاسىن باسقارۋ ءۇشىن گەنەرال-گۋبەرناتور تاعايىندادى. (...) بۇيرىقتا بۇل تۋرالى تىكەلەي نۇسقاۋ بولماسا دا، ءىس جۇزىندە تولستوۆتىڭ بۇيرىعىمەن قازاق ۇكىمەتى تاراتىلدى. بۇيرىقتاعى اتۋ جازاسىن قولدانۋ تۋرالى قوقان-لوققى سول كەزدە «الاشوردا» ۇكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان ەدى، ويتكەنى، كازاكتارعا قارسىلىق كەلتىرۋى مۇمكىن كۇش - جالعىز قازاق ۇكىمەتى عانا بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە: قازاق ۇكىمەتىنىڭ بولشەۆيكتەرمەن بايلانىسى بار،- دەگەن كۇدىك تە بولدى.

قازاق ۇكىمەتى سول كەزدە شىنىندا دا 4-ارميانىڭ رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كەڭەسىنىڭ (رەۆۆوەنسوۆەت) مۇشەسى لەجاۆا ميۋرات ارقىلى تۇركىستان مايدانىمەن بايلانىستا بولاتىن. ميۋرات كەزىندە ورالدا بولعاندا، ورال رەۆكومىن باسقارعان ەدى. قازاق ۇكىمەتى ميۋرات ارقىلى تۇركىستان مايدانىنان: قازاق دالاسىن كازاك باندىلارىنان تازارتۋ ءۇشىن بەلسەندى شارالاردى جۇرگىزۋدى سۇرادى، ءوز تاراپىنان وپەراتسيانىڭ ءساتتى ءوتۋى ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە بارلىق كومەكتى كورسەتۋگە ۋادە ەتتى. ميۋرات: دالانى ازات ەتۋ جوسپارى جاسالعانىن، تۇركىستان مايدانى جۋىق ارادا جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسەتىنىن حابارلادى. ال قازاق ۇكىمەتىنە: مايدان ءۇشىن ءتيىمدى جۇمىستى، ورال ارمياسىن جابدىقتاۋعا بارىنشا كەدەرگى جاساۋدى جالعاستىرىپ، ءسويتىپ، كازاكتاردان تونگەن قاۋىپ-قاتەرگە بايلانىستى ازىرگە كەڭەس وكىمەتى جاعىنا اشىق شىقپاي، جۇمىستى جۇرگىزە بەرۋدى تاپسىردى. (...) وسىدان كەيىن قازاق ۇكىمەتىنە ىسساپارمەن تۇركىستان مايدانى مەن قازرەۆكومنىڭ ۋاكىلدەرى كەلدى. تۇركىستان مايدانىنىڭ ۋاكىلى، 1-ءشى ارميانىڭ رەۆاسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ناۋموۆ پەن قازاسكەريرەۆكومىنىڭ مۇشەسى بەگىمبەتوۆ ءوز مەكەمەلەرى اتىنان كەلىسسوز جۇرگىزۋگە، قازاق ۇكىمەتىنىڭ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋىنىڭ شارتتارىن انىقتاۋ مەن سوڭعى شەشىم قابىلداۋعا وكىلەتتى بولدى. ناۋموۆ پەن بەگىمبەتوۆتىڭ جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرى مەن قابىلداعان شەشىمدەرى 1920 جىلعى 1-ءشى قاڭتارداعى حاتتامادا تىركەلگەن. كەلىسىمنىڭ نەگىزى تومەندەگى باستى ەرەجەلەردەن تۇرادى:

1. «باتىس الاشوردا» قازاسكەريرەۆكومىنا قوسىلادى، «الاشوردانىڭ» بارلىق قورى (كاپيتالى) مەن مۇلكى قازاسكەريرەۆكومعا كوشەدى. 2. ورتالىق كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسشى نۇسقاۋلارىنا ساي جاريالانعان تۇركىستان مايدانى رەۆاسكەريكەڭەسىنىڭ 1919 جىلعى 4-ءشى قاراشاداعى قاۋلىسىندا كورسەتىلگەن شارت بويىنشا: قازاق ۇكىمەتى مەن قازاقتىڭ قوعام جانە ساياسي قايراتكەرلەرى تولىق ورىنداسا، قانداي دا ءبىر جاعدايدا بولسىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكە قاتىسقان «باتىس الاشوردانىڭ» قايراتكەرلەرى مەن جەتەكشىلەرىنە دە جاسالعان جوعارىداعى امنيستيا كۇشىنە ەنەدى، ءسويتىپ، «باتىس الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ جەكە قاۋىپسىزدىگى مەن دەربەس قۇقىعى تولىق قامتاماسىز ەتىلەدى. 3. تۇراقتى قازاق اسكەري بولىمدەرى ۋاقىتشا تۇركىستان مايدانى كوماندوۆانيەسىنە باعىنادى، ولاردىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرى تۋرالى ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋ رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى باسشىلىعىنىڭ قۇزىرىندا. 4. بولىستىق جانە اۋىلدىق جاساقتار، سول سياقتى ەلدى مەكەن تۇرعىندارى قارۋسىزداندىرىلادى، قارۋ-جاراق ۋەزدىك رەۆكومعا تاپسىرىلۋى كەرەك. رەۆكوم قارۋدى اسكەري باسشىلىققا تاپسىرعانشا وزىندە ساقتايدى. 5. تاپسىرىلاتىن قارۋدى ءوز قارجىسىنا ساتىپ العاندارى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلەدى. 6. كازاكتاردان قازاق اسكەري بولىمدەرى قولعا تۇسىرگەن اسكەري مۇلىك قازاق دالاسىندا ۇرىس جۇرگىزىپ جاتقان بارلىق قىزىل اسكەر بولىمدەرىنىڭ مۇقتاجىنا جۇمسالادى، ال قالعاندارى ەرەكشە بۇيرىق كەلگەنشە تىزىمدەلىپ، ويىلعا ساقتاۋعا جىبەرىلەدى. 7. بۇرىن قازاق تەرريتورياسىندا قولدانىستا بولىپ كەلگەن ءسىبىر، دون ت.ب. اقشا بەلگىلەرىن جالپى كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ اقشا بەلگىسىنە اۋىستىرۋ تۋرالى ءوتىنىش - الاشوردا باسشىلارى ورىنبورعا بارعاننان كەيىن قازاسكەريرەۆكومنىڭ قاراۋىنا جانە شەشۋىنە ۇسىنىلادى.

بۇدان كەيىن بارلىق ءىستى، مۇلىك پەن كاپيتالدى قازاسكەريرەۆكوم مۇشەسى بەگىمبەتوۆكە تاپسىرعان «باتىس الاشوردا» باسشىلارى ورىنبورعا كەلدى. ءبىر كۇننەن سوڭ قازاسكەريرەۆكوم توراعاسى پەستكوۆسكي ولارعا «الاشوردا» جەتەكشىلەرىنىڭ 5 ادامى، اتاپ ايتقاندا: جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، كارىم جالەنوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، بەركىن اتشىباەۆ ۆتسيك-ءتىڭ پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن موسكۆاعا شاقىرىلىپ جاتقاندىعىن حابارلادى. ولار سول كۇنى-اق ورىنبوردان موسكۆاعا اتتانىپ كەتتى».

سونىمەن، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرلەرى «سەنىمدى وداقتاستان ءبىتىم» ىزدەپ - ماسكەۋگە، ال س.مەڭدەشەۆ پەن يۆانوۆ «اشكەرەلەۋشى ايعاق جيناۋ ءۇشىن» - جىمپيتىعا اتتاندى. «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىن تاراتۋ ءۇشىن قىزىلقوعاعا بارعان بۇل ەكەۋى ءىسساپاردىڭ ەسەپتى قورىتىندىسىندا جوعارىداعى «حالىق مۇعالىمىنىڭ» ارىزىنا سۇيەنە وتىرىپ:

« (...) «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىنىڭ باسشىلارى قۋلىقپەن سيازدىڭ بارلىق نەگىزگى پىكىرلەرىن وزدەرىنىڭ مۇددەسىنە پايدالانعان. وزدەرىنىڭ بارلىق رەسمي جارلىقتارىن ورىنداتۋ ءۇشىن، بۇقارا اراسىندا ءوز بەدەلدەرىن كوتەرۋ ءۇشىن باتىس ءبولىمنىڭ وكىلدەرى ۇنەمى ورال كازاكتارىمەن اۋىز جالاسىپ، ۇدايى ولاردى كومەككە شاقىرىپ، اسكەري كومەك الىپ وتىرعان. باتىس بولىمدەرىنىڭ وكىلدەرى قالىڭ بۇقارا مەن اسكەري بولىمدەر اراسىندا ەشقانداي ساياسي جانە اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزبەگەن. پارا الۋ، قازىنانى ۇرلاۋشىلىق، قۋلىق، سۇمدىق ۇنەمى ورىستەپ وتىرسا دا ولاردى قاساحنا بايقاماعان، ولارعا نازار اۋدارماعان. وسىنداي جاعدايلاردىڭ سالدارىنان الاشورداشىلاردىڭ اراسىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتشىلەرى مەن جاۋلاردىڭ توپتاسۋىنا جول اشقان. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىن جەكە ۇيىم دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. ونى ساياسي-قوعامدىق باعىتى جوق ءبولىم دەپ ەسەپتەيمىز. ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «الاشوردانىڭ» ورتالىعىمەن ەشقانداي بايلانىس پەن ىنتىماقتاستىق بولماعان...».

«باتىس الاشوردا» جانە ونىڭ جەتەكشىسى ح.دوسمۇحامەدوۆ تۋرالى پىكىر قوزعاعاندا كەڭەستىك قۇجاتتاردا ولاردى «الاشوردا» ۇكىمەتىنەن ءبولىپ قاراستىرۋ ىرقى بايقالادى. س.مەڭدەشەۆ تە بۇل ارادا سونى مەڭزەپ وتىر. 1918 جىلى 8-23 قىركۇيەك اراسىندا ۋفا قالاسىندا وتكەن، 170 وكىلەتتى وكىل قاتىسقان تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرىككەن كەڭەسى كەزىندە، ياعني، 11 قىركۇيەك كۇنگى «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ توتەنشە كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرىلىمى مەن باسقارۋ جۇيەسى تۋرالى ماسەلە قارالدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ توراعالىق ەتكەن بۇل كەڭەسكە جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ءۋاليحان تاناشەۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ قاتىسىپ، ءبىرتۇتاس الاش مەملەكەتتىگىن جاريا ەتتى. اسكەري جاعداي مەن بايلانىستىڭ ناشارلىعىنا بايلانىستى بوكەي، ويىل، ماڭعىستاۋ، اقتوبە، ىرعىز ءۋالاياتتارى «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمى رەتىندە قۇرىلعان بولاتىن.

س.مەڭدەشەۆ (جالعاسى): «ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «الاشوردانىڭ» ورتالىعىمەن ەشقانداي بايلانىس پەن ىنتىماقتاستىق بولماعان، كەرىسىنشە «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمى ورال كازاكتارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان، اتامان تولستوۆپەن بىرىگە وتىرىپ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكە قاتىسقان وزدەرىنىڭ اسكەري بولىمشەلەرىنەن جازالاۋشى ەكسپەديتسيا جاساقتاعان. ولاردى - بولشەۆيكتەردى قولداۋ پيعىلىن تانىتقان جاڭادان قونىستانعان پوسەلكەلەر مەن قازاق  اۋىلدارىنا اتتاندىرىپ وتىرعان، ال ولار بولسا ويلارىنا كەلگەندەرىن ىستەپ باققان. «الاشورداشىلار» بولشەۆيكتەرگە قارسى توتەنشە كوميسسيا قۇرعان، بۇل كوميسسيا وزدەرىنىڭ قاتال ارەكەتتەرىمەن جەرگىلىكتى حالىقتى دۇرلىكتىرگەن. دوسمۇحامەدوۆتەر كازاكتارعا كەڭەس وكىمەتىنىڭ توتەنشە كوميسسارى اندرەي لاتىشتى وپاسىزدىقپەن ۇستاپ بەرگەن، لاتىش 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە ورال وبلىسىنا جىبەرىلگەن بولاتىن. «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمى كولچاكپەن، دەنيكينمەن جاقىن بايلانىستا بولعان. كولچاك «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىن جەكە ۇيىم دەپ ەسەپتەپ، ماقتاۋ قاعازىن جانە كوپتەگەن قاراجات بەرگەن. دەنيكين الاشورداشىلار الىپ كەلگەن شيكىزاتقا كيىم-كەشەك، ونەركاسىپ زاتتارىن اۋىستىرىپ بەرگەن. ەكىنشى رەت دەنيكينگە جىبەرىلگەن پولكوۆنيك سارحاردجين (-?) «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمى كەڭەستەر جاعىنا شىققانعا دەيىن ولارعا بارىپ ۇلگەرە المادى. جەكە ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا پولكوۆنيك سارحاردجين جىلقوسى توڭىرەگىندە بولعان، وعان دوسمۇحامەدوۆتەر ارناۋلى ادام جىبەرگەن... 4) كازاكتارمەن اۋىز جالاسۋعا جانە بىرىگىپ قىزمەت ەتۋگە ۇمتىلعان حالەل دوسمۇحامەدۇلى ەدى. ال جانشا دوسمۇحامەدۇلى جەرگىلىكتى حالىقتى قورعاپ، كازاكتاردىڭ ۇرىپ-سوعۋىنا وزىنشە تويتارىس بەرۋگە تىرىسقان. 5) «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىنىڭ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا وتۋىنە، كازاكتاردىڭ ورال جەرىنەن قاشۋى سەبەپ بولدى، بىراق تا «الاشورداشىلار» كەڭەس وكىمەتىنىڭ بارلىق ىستەرىن قولداي قويعان جوق، ولاردىڭ قولداۋدان باسقا امالدارى دا جوق ەدى. 6) الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ كەيبىر جاقتاۋشىلارى: جاھانشا دوسمۇحامەدۇلىن كەڭەس وكىمەتى حان قىلىپ سايلادى جانە دە جەرگىلىكتى جەردى «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمى باسقارادى - دەگەن جالعان پىكىردى تاراتۋعا تىرىسقان. ال جەرگىلىكتى ادامدار بۇل جايدى تۇسىنە الماي دال بولۋدا. جوعارىدا باياندالعان بارلىق جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت پەن اسكەري كوميسسياعا (قازاق ولكەسىندەگى) «الاشوردانىڭ» كۇشتەرىن پايدالانۋعا بايلانىستى تومەندەگىلەردى باياندايدى:

ا) «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىنىڭ بەلسەندى باسشىلارىنا ەشقانداي جاۋاپتى لاۋازىمدىق جۇمىستى تاپسىرۋعا بولمايدى. قىزىلقوعاداعى اسكەري ءبولىمدى تەز ارادا تاراتۋ كەرەك. كازاكتارعا بولىسقان، ولارمەن اۋىز جالاسۋعا تىرىسقان حالەل دوسمۇحامەدۇلىن ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدەگى زاڭعا سايكەس تۇتقىنداۋ قاجەت;

ب) جەرگىلىكتى بۇقارا اراسىندا «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمىنىڭ بارلىق اتقارعان ىستەرىن ءتۇسىندىرىپ، مالىمدەۋ قاجەت.

قوسىمشا: 1) قاسابولاتوۆ توبىنىڭ ارىزى. 2) اسانوۆتىڭ ارىزى. 3) تۇرىنتاەۆتىڭ ارىزى. 4) كوميسسيانىڭ قاۋلىسى. 5) № 97, 21 اقپانداعى (1919 ج.) اسكەري قىزمەتتەن قاشۋشىلار جايلى قاۋلىنىڭ كوشىرمەسى.

قازاق ولكەسىن باسقارۋشى اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى جانە بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى - س.مەڭدەشوۆ. قازاق ولكەسىندەگى اسكەري كوميتەتتىڭ تەكسەرۋشىسى - يۆانوۆ. 13 اقپان. 1920 جىل. جىمپيتى قالاسى»,- دەپ بۇيرىق رايىنداعى ۇسىنىس جاسادى.

بۇل قورىتىندىنىڭ باستى ماقساتى - «حالەل دوسمۇحامەدۇلىن ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدەگى زاڭعا سايكەس تۇتقىنداپ»، اتۋ جازاسىنا بۇيىرۋ ەكەنى تۇسىنىكتى. الايدا 1918 جىلى 8-23 قىركۇيەك اراسىندا وتكەن ۋفا كەڭەسىندە «ويىل ءۋالاياتىنىڭ» ۋاقىتشا ۇكىمەتى تاراتىلىپ، الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس ءبولىمى رەتىندە قۇرىلعانىن بىلە تۇرىپ، س.مەڭدەشەۆتىڭ ونى زاڭسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىم قاتارىندا كورسەتۋگە تىرىسۋى قالاي؟ ول:

«وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىن جەكە ۇيىم دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. ونى ساياسي-قوعامدىق باعىتى جوق ءبولىم دەپ ەسەپتەيمىز. ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، «الاشوردانىڭ» ورتالىعىمەن ەشقانداي بايلانىسى مەن ىنتىماقتاستىعى بولماعان، كەرىسىنشە، «الاشوردانىڭ» باتىس ءبولىمى ورال كازاكتارىمەن تىعىز بايلانىستا بولعان... تولستوۆپەن بىرىگە وتىرىپ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكە قاتىسقان وزدەرىنىڭ اسكەري بولىمشەلەرىنەن جازالاۋشى ەكسپەديتسيا جاساقتاعان... حالەل دوسمۇحامەدۇلى كازاكتارمەن اۋىز جالاسىپ، ولارمەن بىرىگىپ قىزمەت ەتۋگە ۇمتىلدى. ال جانشا دوسمۇحامەدۇلى جەرگىلىكتى حالىقتى قورعاپ، كازاكتاردىڭ ۇرىپ-سوعۋىنا وزىنشە تويتارىس بەرۋگە تىرىسقان»,- دەپ حالەل دوسمۇحامەدوۆتى وزگە قايراتكەرلەردەن ءبولىپ الىپ، قورىتىندى ۇسىنىس جاساعان.

1918 جىلعى 13 (26) شىلدە كۇنى «الاشوردانىڭ» توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ اتىنا:

«...قازىرگى كەزدە ءبىرتۇتاس روسسيا جوق. ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك وكىمەت تە جوق... سوندىقتان دا تاريحي وقيعالاردىڭ كۇشىمەن بولشەۆيكتەر بيلىگىنەن قۇتىلعان اۆتونوميالى وبلىستار مەن حالىقتار مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك جولىنا تۇسۋلەرى كەرەك... ءسىبىر مەن «الاشتىڭ» ءوزارا ورتاق ماقساتى مەن مۇددەلەرى ەكى اۆتونوميانىڭ ءوزارا تىعىز وداعى بولۋىن تالاپ ەتەدى. ءبىرىن-ءبىرى تانۋ (مويىنداۋ) - (اسكەري) كۇشتەردى بىرىكتىرەدى... ءبىز اۆتونوميا ماسەلەسىن تالقىلاۋ ءۇشىن ءسىبىر ۇكىمەتىنە كەلىسىمنىڭ تومەندەگى باپتارىن ۇسىنامىز:

1) ءسىبىر ۇكىمەتى مەن «الاش» اۆتونومياسى ءبىرىن-ءبىرى تانيدى; 2) «الاش» تەرريتورياسىن مەكەندەيتىن بارلىق حالىقتار مويىندايتىن ۇكىمەت قۇرىلعانشا «الاشوردا» قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ وكىمەت ورگانى بولىپ تابىلادى; 3) ارميا تەرريتوريالىق جانە ۇلتتىق نەگىزدە قۇرىلادى... ول سوعىس كەزىندە ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ اسكەرلەرىمەن ورتاق كوماندوۆانيەگە باعىنادى. ءسىبىر ۇكىمەتى ارميانى قارۋ-جاراقپەن... ازىق-تۇلىكپەن جانە اسكەري نۇسقاۋشىلارمەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى... «الاشوردا» الاش تەرريتورياسىن بولشەۆيكتىك باندالاردان تازارتۋدى، تۇركىستان مەن جەتىسۋعا كومەك كورسەتۋدى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى مىندەتى دەپ سانايدى»,- دەگەن مالىمدەمە جولداعاندا، وسى ۇسىنىستى قولداپ جەدەلحات جىبەرگەن ح.دوسمۇحامەدوۆتى:

«كولچاكتى قازاقتىڭ توبە ءبيى ەتىپ سايلادى»،- دەپ دۋىلداسقان بولشەۆيكتەر، سونىڭ ىشىندە باس لاباشى س.مەڭدەشەۆ تۋرا وسى ارادا نەعىپ «باتىس الاشوردانى» - باس «الاشوردادان» ءبولىپ تاستادى؟

دەمەك، بۇل: س.مەڭدەشەۆ حالەل دوسمۇحامەدوۆتى - «قاراقشى»، «مونارحيست»، «انارحيست» رەتىندە كورسەتىپ،  ونى اسكەري تريبۋنال ارقىلى ەشقانداي سوتسىز، تابان استىندا اتىپ تاستاۋعا بارىنشا مۇددەلى بولعان، - دەگەن جورامال جاساۋعا نەگىز قالايدى. جالپى «باتىس الاشورداعا» بايلانىستى كەڭەستىك مىنەزدەمەلەردىڭ بارلىعىندا دا ح.دوسمۇحامەدوۆكە تەك قانا «قارا بوياۋ» جاعىلىپ، كوسەم رەتىندە تانىلعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆكە «نەمكەتتى مىنەزدەمەلەر» بەرىلەدى. ايگىلى بەلسەندى ءا.ايتيەۆتىڭ ءوزى وعان قاراتا:

«جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ - زاڭگەر، شەشەندىك قابىلەتى وتە مىقتى، كوزقاراسى جاعىنان تۇسىنىكسىزدەۋ، اق كوڭىل، ەرىك-جىگەرى السىزدەۋ، ورىس تاقىلەتتەس ينتەلليگەنت، ساياسي جاعىنان تولىسقان سانالى ادام»,- دەپ باعا بەرەدى.

ال س.مەڭدەشەۆ بولسا ونى:«ال جاھانشا دوسمۇحامەدۇلى جەرگىلىكتى حالىقتى قورعاپ، كازاكتاردىڭ ۇرىپ-سوعۋىنا وزىنشە تويتارىس بەرۋگە تىرىسقان», - دەپ قورعاي سويلەيدى.

ال وسى «ال»، «الدىڭ» استارىندا قانداي سىر بار؟ الدە ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۇرار رىسقۇلوۆپەن باجالىعى «الداتىپ» وتىر ما؟

قالاي دەسەك تە، ءدال وسى كەزدە كەڭەستىڭ قۇرعاق ۋادەسىنە سەنىپ ماسكەۋگە كەلگەن بەس قايراتكەر وزدەرىنىڭ شارتسىز كەپىلدىككە الىنىپ، بيرەسمي ۇكىمسىز مىرزاقاماقتا وتىرعانىن ءتۇسىنىپ، شاراسىزدىقتان قولدارىنا قالام ۇستادى. ءسويتىپ:

«ءبىز، الاشوردا وكىلدەرى، موسكۆاعا كەلىپ تۇرىپ جاتقانىمىزعا ءبىر ايدان استام ۋاقىت ءوتتى، وسى ۋاقىتقا شەيىن ءبىزدىڭ شاقىرىلۋىمىزدىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋدى، وسىعان بايلانىستى ماسەلەلەردى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك قاراۋدى وتىنەمىز. ءبىزدىڭ وتباسىلارىمىزدىڭ ورىنبورعا جاقىن جەردە مۇلدەم پاناسىز قالۋى دا بۇل ءوتىنىشتى جازۋعا سەبەپ بولىپ وتىر، ولاردىڭ اراسىندا، ءبىز كەتكەندە، وكپە اۋرۋىمەن، سۇزەكپەن (تيف) اۋىرعاندار دا بولدى. ەگەر وسى بايانحاتتا ايتىلعان باستى پىكىرلەردى دالەلدەۋگە ايعاقتار قاجەت بولسا، ءبىز كەرەكتى قۇجاتتاردى كورسەتۋگە جانە كەڭەس وكىمەتى باسشىلارىنىڭ كۇدىگىن تۋعىزبايتىن ادامداردىڭ تۇسىنىكتەرى مەن جاۋاپتارىن بەرۋگە ءازىرمىز.

قورىتا ايتقاندا، ءبىز، الاشوردا وكىلدەرى، ءوزىمىزدىڭ قازاق ولكەسىندەگى ساياسي باسشىلىق پەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىلىعىنا حالىقتىڭ ءوز تاڭداۋىمەن، حالىقتىڭ قالاۋىمەن كەلگەنىمىزدى مالىمدەۋدى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە باسشىلىقتا بولعان ءبىز، ءوز شاما-شارقىمىز بەن مۇمكىندىگىمىزگە قاراي ءوز حالقىمىزدىڭ ەركىن، قالاۋىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا قىزمەت ىستەدىك. سەنىپ تاپسىرىلعان بيلىكتى ءوز ەركىمىزبەن قازاسكەريرەۆكومعا بەرە وتىرىپ، ءبىز: بۇل ارەكەت قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلمەۋ كەرەك - دەگەن پىكىرگە سۇيەندىك، ويتكەنى، قازرەۆكوم دا: ءبىز قىزمەت ەتكەن يدەياعا، قازاق ولكەسىن اۆتونوميالىق باسقارۋ يدەياسىنا قىزمەت ەتەدى نەمەسە قىزمەت ەتۋگە ءتيىس - دەپ سەنەمىز. ازىرگە: جالپى مەملەكەتتىك بيلىك جاعدايىندا ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن قازاق حالقىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىك اپپاراتى بولۋعا ءتيىس - دەگەن ساياسي كوزقاراستى ۇستانا وتىرىپ، ءبىز: قازاق ولكەسىن باسقاراتىن جوعارعى ورگاندارعا مىندەتتى تۇردە قاتىسۋىمىز كەرەك - دەگەن نيەتتەن اۋلاق ەكەنىمىزدى مالىمدەيمىز. سونىمەن بىرگە: ولكەدەگى اۆتونوميالىق بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ قانداي دا بولسىن ساياسي سەنىم، نانىمدارىنا قاراماستان، ءبىز ءوزىمىزدىڭ بارلىق كۇش-جىگەرىمىز بەن ءبىلىمىمىزدى، ەڭبەگىمىزدى قازاق ولكەسىنىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن جۇمساۋعا ءازىر ەكەنىمىزدى دە بىلدىرەمىز.

ءبىز تەك: تاعى دا «ءوڭىن اينالدىرعان» ۇلى دەرجاۆالىق ۇستەمدىك پەن قۇلدىقتىڭ ورناۋىنا، سونداي-اق قازاقتاردىڭ تاعى دا ۇلى دەرجاۆالىق ۇلتتىڭ ساياسي قىزمەتشىسى مەن قولشوقپارىنا اينالۋىنا بارلىق جان-تانىمىزبەن قارسىمىز.

الاشوردا وكىلدەرى: جانشا دوسمۇحامەدوۆ، كارىم جالەنوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، يسا قاشقىنباەۆ»,- دەگەن ساياسي مالىمدەمەمەن بۇكىل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ تاريحىن قامتيتىن بايانحاتىن اياقتايدى.

بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتى 3-ماۋسىمدا ارنايى قاۋلى قابىلداپ، ولاردى قازاق اسكەري رەۆكومىنا قىزمەتكە الۋدى ۇسىندى. الايدا بۇل «قاعاز قاۋلى» بولىپ قالدى. ويتكەنى بۇل كەزدە ولاردىڭ تاعدىرى ورتا ازياداعى قىزىل ارميانىڭ باس كوماندارمى، مۇحاررامشىل باسماشىلاردىڭ «باتا وقىرى» فرۋنزەنىڭ:

«ولاردىڭ قازاق  دالاسىندا بولۋى كەڭەستىك قۇرىلىسقا قاۋىپتى... سوندىقتان دا قازاق ەڭبەكشى بۇقاراسىنان وقشاۋلاندىرىلسىن. ...بۋرجۋي دوسمۇحامەدوۆتەردى توڭكەرىپ تاستاسىن دا، وكىمەت بيلىگىن ەڭبەكشىلەر قولىنا السىن»,- دەگەن ۇسىنىسىنىڭ نەگىزىندە شەشىلىپ قويعان ەدى.

قىزىلداردىڭ قىرىپسال كومانديرى فرۋنزەنىڭ مۇنداي وكتەم بۇيرىقتارى كازاكتار مەن قازاقتاردىڭ اراسىن اشىق ارانداتتى. ول: ەشقانداي الاشوردا ۇكىمەتىن مويىندامايتىنىن، اسكەري جاساقتاردان شۇعىل تۇردە قارۋلارىن تاپسىرۋدى تالاپ ەتتى. بۇل شەشىمگە بويسۇنعان جاعدايدا، قىلىشىن جالاڭداتىپ وتىرعان كازاك جۇزدىكتەرى قازاق اۋىلىن دەرەۋ جازالاۋعا اتتاناتىن ەدى. سونداي-اق، ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ جوسپارى بويىنشا: اق تۋ كوتەرگەن زيالىلار - الاش اسكەرلەرىنىڭ شەرۋىنىڭ الدىندا، سىرىعى جوعارى كوتەرىلگەن جارتى قىزىل اي بەينەلەنگەن الاش تۋىن ءتۇسىرىپ ۇستاعان الاش اسكەرى - سوڭىندا جۇرەدى، ولار قارسى الىپ تۇرعان قىزىل اسكەرلەردىڭ الدىنا ساپپەن توقتايدى، سودان كەيىن ەكى جاقتىڭ وكىلدەرى بەتپە-بەت جۇرەدى، الاشورداشىلار وكىلى كەڭەس وكىمەتىن مويىندايتىنى تۋرالى مالىمدەمە جاسالادى، سول قارۋ-جاراعىمەن قىزىل اسكەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، قىر ەلىن قورعاۋعا اتتانۋعا ءتيىس بولاتىن. ال مىناداي قورلىق پەن باسىنۋدى كۇتپەگەن ەدى. اشىق قورلىق، بىراق، باسقا امالى دا قالماپ ەدى. سوندىقتان دا اشۋلى قىر كورسەتۋ جانە قىر ەلىن قاۋىپسىزدەندىرۋ ماقساتىندا قىزىلقوعاداعى گەنەرال اكۋتيننىڭ كورپۋسىنا شابۋىل جاساپ، ولاردى تۇتقىنعا الىپ بارىپ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا:

«ورال مايدانى ءالى جويىلعان جوق، ونداعان قازاق بولىستارى ءالى دە كازاكتاردىڭ اسكەرى ورنالاسقان ايماقتا تۇرادى. ءبىزدىڭ كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعىپ سوعىسقانىمىزعا وشتەسكەن كازاكتار ءبىزدىڭ بەيبىت تۇرعىندارىمىزدى قىرا باستادى. كازاك اسكەرلەرىنىڭ قول استىندا قالعان وڭتۇستىكتەگى بولىستاردان باسقا، ءبىز الىپ وتىرعان ناقتى مالىمەت بويىنشا، جەكەلەگەن كازاك جاساقتارى تۇرعىندارعا ايتىپ جەتكىسىز زورلىق كورسەتىپ، ءبىزدىڭ تۋ سىرتىمىزدان ءتونىپ كەلەدى ەكەن... مۇنداي جاعدايدا تۇرعىنداردى تاعدىردىڭ تالكەگىنە قالدىرىپ، اسكەري قوسىنمەن ويىلعا اتتانىپ كەتۋ، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تۇرعىنداردىڭ الدىنداعى قىلمىس بولىپ تابىلادى. قاشان ءبىزدىڭ ولكەمىز كازاكتاردان تازارعانشا ءبىز ولارمەن سوعىسا بەرەمىز. سوعىس اياقتالعاننان كەيىن قاي جەرگە بار دەسەڭدەر دە ءبىز ماقۇلمىز. ءبىز سىزدەردەن ورال مايدانىن تەزىرەك جويۋلارىڭىزدى وتىنەمىز... سونداي-اق ءبىز قولعا ءتۇسىرىپ، ورىنبورداعى كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا جىبەرىلگەن قارۋ-جاراق قىزىل اسكەردى جاساقتاۋعا جۇمسالۋىن وتىنەمىز. توراعا - ج.دوسمۇحامەدوۆ، مۇشەلەر - ت.مەدەتوۆ، ت.تۇرمۇحامەدوۆ»,- دەپ جەدەلحات جولدادى.

سوعان قاراماستان، فرۋنزەنىڭ ۇسىنىسىن نەگىزگە الا وتىرىپ قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەس 1920 جىلعى 5 ناۋرىزدا:

«... باياندامانى تىڭداي كەلىپ، قۇجاتتارمەن تانىسىپ شىعىپ، باتىس الاشوردانىڭ كوپتەگەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى ورال وبلىسىندا ورال كازاكتارىمەن جانە باسقا دا بۋرجۋازيالىق قۇرىلىمنىڭ قورعاۋشىلارىمەن تىزە قوسىپ سوعىسقانىن ەسكەرە وتىرىپ، ولارعا جاسالعان كەشىرىمگە قاراماستان، ولاردىڭ بۇدان كەيىن قازاق دالاسىندا تۇرۋى قازاقتاردى كەڭەس وكىمەتىنە تارتۋعا كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن ەكەندىگى اتاپ ءوتىلىپ. 2. ەكىنشى جاقتان العاندا، ولاردىڭ ءبىرازى قىلمىسكەر رەتىندە ولاردان جاپا شەككەندەر تاراپىنان ازاماتتىق سوتقا بەرىلۋى مۇمكىندىگى ەسكەرىلىپ، رەۆكوم: 1. قازاق ولكەسىندە كەڭەس وكىمەتى بارىنشا ورنىققانشا «باتىس الاشوردا» ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ تومەندەگى جاۋاپتى جەتەكشىلەرى: 1) جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ; 2) حالەل دوسمۇحامەدوۆ; 3) يسا قاشقىنباەۆ; 4) كارىم جالەنوۆ; 5) بەركىنعالي اتشىباەۆ ەڭبەكشى قازاق بۇقاراسىنان الاستاتىلسىن: كەلگەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر موسكۆاعا نەمەسە ورتالىق گۋبەرنيالىق قالالارعا جىبەرىلسىن... كەڭەس وكىمەتىن جاقتايتىن قازاق تۇرعىندارى مەن قونىس اۋدارۋشىلار باتىس «الاشوردانىڭ» بەلسەنى قىزمەتكەرلەرىنە وشتىكپەن قارايتىنى ەسكەرىلىپ، الاشورداشىلاردىڭ ۇسىنىسىنا قاراماستان ولار رەۆكوم مۇشەلىگىنە دە جانە باسقا دا جاۋاپتى قىزمەتتەرگە الىنباسىن»,- دەگەن قاۋلى قابىلدادى.

 

ءسويتىپ، ولار قازاقستاندا تۇرۋ قۇقىنان ايىرىلدى، ونىڭ ورىنىنا رەسەيدىڭ ىشكى وبلىستارىندا باقىلاۋ استىندا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى. بۇل بيرەسمي جەر اۋدارۋ دەگەن ءسوز ەدى. لەنيننىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن:

«الاشوردا» ۇكىمەتىنە ەش قولداۋ بولماسىن، بىراق ۋاقىتشا ولاردىڭ باسشىلارىن (وقىعاندارىن) كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىزمەتىنە كەڭىرەك پايدالانۋ كەرەك، جاس كەڭەس وكىمەتىنە ولاردىڭ بىلىمدەرى قاجەت. ال قالعانىن كەيىننەن كورەرمىز... بىراق ولارعا مۇلدە سەنۋگە بولمايدى»,- دەگەن نۇسقاۋىن ەسكەرە وتىرىپ، س.مەڭدەشەۆتىڭ ح.دوسمۇحامەدوۆكە قاراتا:

«كازاكتارعا بولىسقان، ولارمەن اۋىز جالاسۋعا تىرىسقان حالەل دوسمۇحامەدۇلىن ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان كەزدەگى زاڭعا سايكەس تۇتقىنداۋ قاجەت»,- دەگەن ۇسىنىسى ۇزاق تالقىلانىپ بارىپ «جۇمسارتىلدى».

العاشىندا تازا ورىستار تۇراتىن رەسەيدىڭ ىشكى وبلىستارى ۇسىنىلسا دا، كەيىن وندا باقىلاۋسىز قالىپ، شەتەلدىك ۇلتشىلدارمەن بايلانىسۋى مۇمكىن ەكەندىگى ەسكەرىلىپ ء(ستاليننىڭ كۇدىگى), اقىرى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا بارىپ باسپانالاۋىنا رۇقسات ەتىلدى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ وسىنداي «كەڭدىگىن پايدالانعان» حالەل مەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، كارىم جالەنوۆ پەن يسا قاشقىنباەۆ ماجبۇرلىكپەن ماسكەۋدەن تىكەلەي ورتا ازياعا، ياعني، تاشكەنت قالاسىنا «مىرزا قۋعىنمەن» جەر اۋدارىلدى. سونىڭ ىشىندە:

«دوكتور دوسمۇحامەدوۆكە 1920 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىنان باستاپ اناتوميا، فيزيولوگيا جانە گيگيەنا پانىنەن قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە لەكتسيا وقۋعا» رۇقسات بەرىلەدى، «كۋرستىڭ سانيتارلىق دارىگەرى رەتىندە ارنايى بولمە بولىنەدى»، «قاشان جانە قاي كۇندەرى قانداي ءپاننىڭ وتىلەتىنىن دوكتور دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءوزى بەلگىلەيتىن» بولىپ» (تاشكەنتتەگى تۇڭعىش قازاق ينستيتۋتى، تاشكەنت، 2005 جىل، 11-بەت) شەشىلدى.

بۇعان العاشىندا وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ديرەكتورى مىندەتىن اتقارعان، ال 1920 جىلى 21 تامىز كۇنى ينستيتۋتتىڭ پەداگوگيكالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى بوپ بەكىتىلگەن (دەمەك قازىرگى اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى رەكتورى) الاش قايراتكەرى يسا توقتىباەۆ ۇسىنىس جاساعان. ح.دوسمۇحامەدوۆ ءوزىنىڭ قىزمەت انكەتاسىندا:

وقىتۋشى-دارىگەرمىن، ورال وبلىسىندا تۋعامىن، 1920 جىلى ماسكەۋدەن اۋىسىپ كەلدىم، ايەلىم جانە 1 جاس پەن 12 جاس ارالىعىنداعى 4 بالام بار، تۇركىستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ورديناتور - دارىگەرىمىن، كەڭەس وكىمەتىنە كوزقاراسىم دۇرىس، ەسكى وكىمەتتىڭ تۇسىندا پوليتسيادا قىزمەت ىستەگەمىن جوق,- دەپ انىقتاما بەرگەن.

ينستيتۋتتا پەداگوگيكالىق، مەديتسينالىق، اۋىل شارۋاشىلىق جانە فيزيكا-ماتەماتيكا بولىمدەرى بولعان. ح.دوسمۇحامەدوۆ ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ينستيتۋت پەن ونىڭ جانىنداعى پەدۋچيليششەگە ورتاق 5 بولمەدەن تۇراتىن 8 ورىندى ەمدەۋ لازارەتىن اشادى. 1920 جىلدىڭ 1 قازانىنان مۇندا ا.بايتۇرسىنوۆ، م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، س.قوجانوۆ، ي.توقتىباەۆ، م.جۇماباەۆ، ك.جالەنوۆ، ح.بولعامباەۆ، ق.قوجىقوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، د.ادىلەۆ، ا.بايتاسوۆ، د.سارسەنوۆ، س.وتەگەنوۆ، پ.قۇلتاسوۆ، ە.تابىنباەۆ وقىتۋشى بولىپ ورنالاستى. كەيىن بۇلاردىڭ قاتارىنا ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ، ج.كۇدەرين دە قوسىلدى.

مىنە، سول كەزدە ورىنبوردان «استىرتىن ۇيىمنىڭ پارتيزانى» د.ادىلەۆ تە كەلەدى. ول جىل تولماي، ياعني:

«1922 جىلى 19 اقپان كۇنى: وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ قىزمەت تاپسىرماسىنا وراي 16 اقپاننان باستاپ ازامات ادىلەۆ ينستيتۋتتاعى قىزمەتىنەن بوساتىلادى» (تاشكەنتتەگى تۇڭعىش قازاق ينستيتۋتى، تاشكەنت، 2005 جىل، 11-بەت).

بۇل - دىنشە ادىلەۆتى «قىزىل پارتيزاننان دالا قاراقشىسىنا» اينالۋعا باستاعان، ەڭ سوڭىندا «الاشورداشىلاردى» جاپپاي تۇرمەگە توعىتقان تۇيىق جولدىڭ العاشقى قادامى، توم-توم تەرگەۋ ىسىنە تىركەلۋگە ءتيىستى ءبىرىنشى قۇجات بولاتىن.

سول قىسقا مەرزىمدە ول «ەشكىم قۇقىق بەرمەگەن، ەشكىم مويىنداماعان»، 1921-1922 جىلى قۇرىلعان «استىرتىن ۇيىمنىڭ قۇپيا ءماجىلىسىن وتكىزىپ» ۇلگەرەدى. ءسويتىپ د.ادىلەۆتىڭ:

«دۋلاتوۆتىڭ قوناقۇيدەگى بولمەسىندە وتكەن تاشكەنتتەگى ۇيىم ماجىلىسىنە دۋلاتوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ەرمەكوۆ (- ?), كارىم جالەنوۆ، اقمولدا ىزتىلەۋوۆ قاتىستى. ءۋاليحان وماروۆ پەن دۋلاتوۆتان باسقاسىن بۇرىن تانىمايتىنمىن. ءسىز بىلەسىز بە، بىلمەسەڭىز ايتايىن، سودان كەيىن تاشكەنتتە ورتا ازياداعى ۇيلەستىرۋشى توپ رەتىندە اشىلعان ۇيىمنىڭ باس قوسۋى ءوتتى. ورىنبورداعىلار بۇل توپتان حابارسىز بولاتىن. ولار ورىنبورلىقتاردىڭ ماقساتىن قولدادى. ۇيىمداستىرۋ شاراسى قارالىپ، ءار قالادان سەنىمدى ادام تاۋىپ، سول قالادا شاعىن توپ قۇرۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. اقمولادان، سەمەيدەن بولىمشە اشۋ ۇسىنىلدى. ونداعى باستى سەنگەنىمىز ەرمەكوۆ پەن عابباسوۆ بولدى. ايتپاقشى پەتروپاۆل مەن سەمەيدە ۇيىم بۇرىننان بار ەكەن ...»,- دەگەن كورسەتىندىسى ح.دوسمۇحامەدوۆتى جانە ونىڭ مايدانداستارىن تۇرمەنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاتتى.

 

سونىمەن، 1930 جىلى 14 قىركۇيەك كۇنى: پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ كاز سسر-ءى بويىنشا وكىلى پوپوۆ، قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58/7 58/33 59/3 باپتارى بويىنشا ايىپتالعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان №2370 ءىستى قايتا قاراپ شىعىپ، وسى ىستە تەرگەلەتىن قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە:

1883 جىلى گۋرەۆ وكرۋگىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىندا تۋعان، الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ۇلتى قازاق، شارۋادان شىققان، جوعارى ءبىلىمدى، ماماندىعى دارىگەر، كازگۋ-ءدىڭ پروفەسسورى، پارتيادا جوق، ۇيلەنگەن، قاراماعىندا اسىرايتىن 5 ادامى بار، 1920 جىلدان قازاقستاندا تۇرۋ قۇقى شەكتەلگەن، سوتتالماعان جانە تەرگەۋدە بولماعان حالەل دوسمۇحامەدوۆتى:

استىرتىن ۇيىمعا بەلسەنە قاتىسقانى ءۇشىن،

وكىمەت پەن پارتيانىڭ قازاقستاندا جۇرگىزگەن شارالارى مەن ناۋقاندارىنا بوگەت جاساۋ ءۇشىن جەرگە ورنالاستىرۋ،

مادەني-اعارتۋ مەن وقۋ ورىندارىنداعى، ءباسپاسوز مەكەمەلەرىندەگى قىزمەتكەرلەردى ءوز ىقپالدارىندا ۇستاعانى ءۇشىن،

ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنا جەتەكشىلىك ەتكەنى ءۇشىن،

سونداي ۇيىمدى قازاقستاندا قۇرۋعا ۇمتىلعانى ءۇشىن،

كومەك الۋ ءۇشىن شەت ەلمەن بايلانىس جاساعانى ءۇشىن،

سونىڭ ىشىندە كاپيتاليستىك ەلدەردەن قارۋ الۋعا ۇمتىلعانى ءۇشىن،

ءسويتىپ اقىرىندا كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتىپ،

ونىڭ ورنىنا بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتپاق بولعانى ءۇشىن قىك-ءنىڭ 128 بابىنا سايكەس» - ءشىنالى مۇساەۆپەن، سەرىكباي اقاەۆپەن بىرگە تۇتقىنعا الۋ تۋرالى قاۋلى شىعاردى.

1930 جىلى 4-ءساۋىر كۇنى «الاشورداشىلاردىڭ» الدىڭعى توبىنىڭ ۇكىمى شىعىپ، ماسكەۋگە جونەلتىلە سالىسىمەن ولاردىڭ ەكىنشى لەگىنىڭ بارىنە ورتاق جوعارىداعىعا قوسىمشا:

«كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ۇيىم قۇرۋ ءۇشىن قاساحنا تاشكەنتتە باس قوسقان»,- دەگەن ايىپ تاعىلدى.

مۇنداي فورمۋليروۆكانىڭ قويىلۋىنا قازاق قايراتكەرلەرى دە، ءبىز ماقتانىش ەتىپ جۇرگەن تۇلعالار دا، سونىڭ ىشىندە - قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى س.سەيفۋللين مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى ت.رىسقۇلوۆ تا ءوز «ۇلەستەرىن قوستى». ت.رىسقۇلوۆ «پارتيالىق تازالاۋ» ناۋقانىندا ستالينگە ەكىنشى رەت جولداعان قۇپيا حاتىندا:

«(...) مۇنىڭ بارلىعى كەزدەيسوق كەمشىلىك ەمەس، ويتكەنى جولد. سافاروۆ پەن جولد. پەتەرس باياعىدان-اق - 1920-1921 جىلداردان باستاپ «الاشوردانىڭ» قامقورشىلارىنىڭ قاتارىنا كىرگەن (دورەكى بولسا دا ايتايىن). تۇركىستاندى جاقسى بىلەتىن «بىلگىر» رەتىندە جولد. پەتەرس قاراپايىم عانا نارسەنى شاتاستىرىپ الدى: بولشەۆيك قازاقتاردى - ۇلتشىل، ال «الاشورداشىلاردى» - كەدەيلەردىڭ قامقورى رەتىندە قابىلدادى. قىسقاسىن ايتقاندا، ءبىز وتستاۆكاعا شىققان سوڭ (ياعني سافاروۆ پەن پەتەرس باسقارعان كەزدە) ورىنبورداعى كونتررەۆويۋتسيالىق «الاشوردانىڭ» بارلىق جەتەكشىلەرىن (باتىس «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ج.دوسمۇحامەدوۆتى، مۇشەلەرى ح.دوسمۇحامەدوۆتى، م.دۋلاتوۆتى، ا.بايتۇرسىنوۆتى ت.ب.) شاقىرتىپ الدى. ولار بارلىق قازاق وقۋ ورىندارىن، «اقجول» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىن باسىپ الدى جانە جەتىسۋداعى جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋدى قولدارىنا الدى»,- دەپ الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ تاشكەنتكە شوعىرلانۋىن جەكە باسىنا عانا ەمەس، كەڭەس وكىمەتىنە تونگەن قاۋىپ رەتىندە باعالادى.

ال س.سەيفۋللين ولاردى «قوعامنىڭ شىرىندىلەرىنىڭ» قاتارىنا قوسىپ:

«حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرزاعازى ەسپولوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ سياقتى شىرىندىلەردى جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى ءۇشىن ءبىز قازاقستاننان قۋىپ جىبەرگەن كونتررەۆوليۋتسيونەر جازۋشىلاردى تورەقۇلوۆ پەن ونىڭ جولداستارى تاشكەنتكە جيناپ الدى، قولتىعىنا الدى، قاساقانا جاۋاپتى قىزمەتتەرگە قويدى، نەگىزىنەن، تاشكەنتتىك قازاق باسىلىمدارىنا، قازاق پەدينستيتۋتىنا، قازاق-قىرعىز عىلىمي كەڭەسىنە ت.ب. ورنالاستىردى»,- دەپ ساياسي باعا بەردى.

وسى ارادا مىناداي ورىندى سۇراق تۋادى: بۇل «شىرىندىلەرگە» قازاقستاندا تۇرۋعا رۇقسات ەتىلمەسە، تۋعان ەلىنەن س.مەڭدەشەۆ پەن س.سەيفۋللين «قۋىپ شىعارسا»; ءستاليننىڭ كۇدىگى بويىنشا: الاشورداشىلاردىڭ رەسەيدىڭ ىشكى وبلىستارىندا تۇرۋى ولاردىڭ شەتەلمەن بايلانىس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن بولسا، تۇركىستاندا «باس قوسقانى - باسماشىلىق بولىپ» ەسەپتەلىپ، ت.رىسقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا «كەڭەس وكىمەتىنە قاۋىپ توندىرسە»، سوندا ولار قايدا، قالاي، قايتىپ ءومىر ءسۇرۋى كەرەك؟ الدە تروتسكي سياقتى شەت ەلگە زاڭدى تۇردە، نە ۆاليدي مەن شوقاي سياقتى جاسىرىن جولمەن ەميگراتسياعا اۋدارىلۋى ءتيىس پە ەدى؟

بىراق ولارعا مۇنداي تاڭداۋ بەرىلگەن جوق جانە الاششىلدار ءوز ەلدەرىنە ءوزى «قاشقىن» نەمەسە «ورالمان» اتانعىسى كەلمەدى

اراعا ون جىل سالىپ بارىپ، ت.رىسقۇلوۆ تا، س.سەيفۋللين دە سول «شىرىندىلەر» مەن «جاپون يمپەرياليزمىنىڭ شپيوندارىنىڭ» قاتارىنا قوسىلدى.

ءيا، الدىڭعى ءافسانادا ايتىپ وتكەنىمىزدەي: وتىزىنشى جىلدان باستاپ «جاپون شپيونى» دەگەن ايىپ ۇكىمى كادىمگى قاتارداعى قولدانىستاعى كوپ تىركەستىڭ بىرەۋى عانا بولىپ قالدى. سونداي-اق «الاشوردانىڭ» «جاپونيا ۇلگىسىندەگى سالت-داستۇرگە، عىلىمعا سۇيەنگەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا قۇرۋ» تۋرالى ماقساتى دا بۇل ۇكىمدى تياناقتى تۇردە زاڭداستىرۋعا نەگىز قالادى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»