قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
مەن سويلەپ بولعاندا ۇيرەنۋ ۋاقىتى ءبىتىپ ەدى. سارسەننىڭ سوندا ايتىلعان ماسەلەلەرىن تىڭداۋشىلار انىقتاپ سۇراۋعا ەرتەڭىنە كىرىستى. 1945-شى جىلى جاز باسىندا ۇرىمجىگە قاشقان گومينداڭشىلاردىڭ سوڭىنان 12 قورا قوي ايداتىپ بەرگەنىن «قورىققاندىعىمنان» دەپ مويىندادى سارسەن. «سونداعى گومينداڭ ساقشى مەكەمەسىنىڭ قانىشەر باستىعى مىلتىعىن بىلەپ تۇرىپ بۇيىرعاندىقتان 25 قويشى تاۋىپ بەرگەنىم راس. ايتەۋىر قويشىلاردىڭ پايداسىن كوزدەپ جالاقىسىن مولايتقىزدىم» -دەدى. ال 44-شى جىلى كوكتەم مەن جازدا پارتيزان ۇيلەرىن بارلاپ ءجۇرىپ، سارى اياقتاردى ۇستىنەن ءتۇسىرىپ، ەكى رەت ەكى پارتيزان ۇستاتقانىن، «باستىق بولعاندىعىمنان» دەپ مويىندادى. «اۋداندىق پرقانىڭ ءبىر ءبولىم باستىعى بولعاندىعىم ءۇشىن ارينە گومينداڭ قىلمىسى ماعان دا ورتاق قوي. ايتەۋىر ۇستاتقان بارلاۋشى عانا باسقا. قاشىپ كەتىپتى، ايتپەسە مويىنىنان قويىپ بەرەر ەدىم!»
- جوق، سونداعى ۇستاتىپ بەرگەن بارلاۋشى ءدال ءوزىڭسىڭ!... ونىڭدى كورگەن ادامدار قاشقان جوق، ولگەن دە جوق! -دەدىم مەن.
- ايتىپ تۇرمىن عوي، بيعاش، ۇگىت ءبولىم باستىعى بولعاندىعىمنان ولاردىڭ توگىلگەن قانىنا مەن دە ورتاقپىن دەپ! مەن باسقا كەيبىرەۋشە «اپپاقپىن، پەرىشتەمىن» دەپ، ماۋجۋشي سياقتى ءدانىشپان، كورەگەن بولعانمىن دەپ وتىرعانىم جوق قوي!... ول شاقتا قارامىن، قاپ-قارا سوقىرمىن. نەگىز جاعىنان گومينداڭنىڭ بار قىلمىسىندا بولعانمىن!... ولاي ۇلەستەس بولاتىنىم، ءسانمينجۋيدى ۇگىتتەپ، ۋىن ءشاشىپپىن دە ءجۇرىپپىن عوي، بۇدان زور قىلمىس بولا ما؟
ءىىى
مەن سويلەپ بولعاندا ۇيرەنۋ ۋاقىتى ءبىتىپ ەدى. سارسەننىڭ سوندا ايتىلعان ماسەلەلەرىن تىڭداۋشىلار انىقتاپ سۇراۋعا ەرتەڭىنە كىرىستى. 1945-شى جىلى جاز باسىندا ۇرىمجىگە قاشقان گومينداڭشىلاردىڭ سوڭىنان 12 قورا قوي ايداتىپ بەرگەنىن «قورىققاندىعىمنان» دەپ مويىندادى سارسەن. «سونداعى گومينداڭ ساقشى مەكەمەسىنىڭ قانىشەر باستىعى مىلتىعىن بىلەپ تۇرىپ بۇيىرعاندىقتان 25 قويشى تاۋىپ بەرگەنىم راس. ايتەۋىر قويشىلاردىڭ پايداسىن كوزدەپ جالاقىسىن مولايتقىزدىم» -دەدى. ال 44-شى جىلى كوكتەم مەن جازدا پارتيزان ۇيلەرىن بارلاپ ءجۇرىپ، سارى اياقتاردى ۇستىنەن ءتۇسىرىپ، ەكى رەت ەكى پارتيزان ۇستاتقانىن، «باستىق بولعاندىعىمنان» دەپ مويىندادى. «اۋداندىق پرقانىڭ ءبىر ءبولىم باستىعى بولعاندىعىم ءۇشىن ارينە گومينداڭ قىلمىسى ماعان دا ورتاق قوي. ايتەۋىر ۇستاتقان بارلاۋشى عانا باسقا. قاشىپ كەتىپتى، ايتپەسە مويىنىنان قويىپ بەرەر ەدىم!»
- جوق، سونداعى ۇستاتىپ بەرگەن بارلاۋشى ءدال ءوزىڭسىڭ!... ونىڭدى كورگەن ادامدار قاشقان جوق، ولگەن دە جوق! -دەدىم مەن.
- ايتىپ تۇرمىن عوي، بيعاش، ۇگىت ءبولىم باستىعى بولعاندىعىمنان ولاردىڭ توگىلگەن قانىنا مەن دە ورتاقپىن دەپ! مەن باسقا كەيبىرەۋشە «اپپاقپىن، پەرىشتەمىن» دەپ، ماۋجۋشي سياقتى ءدانىشپان، كورەگەن بولعانمىن دەپ وتىرعانىم جوق قوي!... ول شاقتا قارامىن، قاپ-قارا سوقىرمىن. نەگىز جاعىنان گومينداڭنىڭ بار قىلمىسىندا بولعانمىن!... ولاي ۇلەستەس بولاتىنىم، ءسانمينجۋيدى ۇگىتتەپ، ۋىن ءشاشىپپىن دە ءجۇرىپپىن عوي، بۇدان زور قىلمىس بولا ما؟
- قانشالىق مولىنان مويىنداعان بولىپ كورىنسە دە، شپيوندىق جاققا باستىرىپ كورشى قانە!
- ءوزى تاڭداپ قۇراما قالپاق كيىپ الا قويادى ەكەن دە، تەسىگىنەن شىعىپ كەتە بەرەدى ەكەن، حا-حا-ھا-ھا....
- ءاي، سۋ جۇقپاس-اۋ مىناعان!
- سۋ جۇقسىن-جۇقپاسىن، جولداستار، مەن ونىمەن ەسەپتەسپەيمىن، -دەپ ءتۇيىلدى سارسەن. - تەك ماۋزىدۇڭ يدەياسى جۇقسا بولعانى! بارلىق تىرشىلىگىم سوندا عانا. مەنىڭ بارلىق تىرشىلىگىم، پانام - ماۋجۋشي عانا! - دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
- قاشاننان بەرى! -دەپ جىميدى ەربول.
سارسەن ىلە قايىردى جاۋابىن.
- وسىندا ماۋزىدۇڭ يدەياسى كەلگەننەن بەرى!
- ءتىلىڭدى تارتىپ سويلە! - ەربول زەكىرىپ قالدى. - سەندەي گومينداڭنان قالعان ناجەسەتكە ماۋجۋشي پانا بولماق پا!... مەن ەندى انىقتاپ ۇقتىرايىن ساعان، ماۋزىدۇڭ يدەياسىنىڭ سەن شىعىپ قۇتىلىپ كەتەرلىك تىگىسى جوق، ول قۇراما ەمەس، تۇپ-تۇتاس قۇرىشتان قۇيىلعان يدەيا! ول - ماركسيزم-لەنينيزم!
ايىرجاپ سارسەننەن ەندى تۇجىرىمداي سۇرادى:
- ءجا، سارسەن، سەن وزىڭە ميسال رەتىندە قويىلعان ءۇش ماسەلەگە، قازىرشە نەگىزگى جاعىنان مويىندادىڭ عوي؟
- يە، ارينە مەن گومينداڭ پرقاسىنىڭ ءبىر ءبولىم باستىعى بولعاندىعىم ءۇشىن نەگىزگى جاعىنان ءبارى دە بار مەندە!
- ولاي بولسا، قاي جاقتىڭ جاۋىنگەرى بولىپ، قاي مايداندا تۇرىپ كەلگەن ەكەنسىڭ، ءوزىڭ ايتشى!
- مەن ءۇش ايماق توڭكەرىس باستالعانعا دەيىن ءسوزسىز جاۋ جاقتا تۇرىپ كەلدىم دەدىم عوي، جاۋ بولىپ كەلگەنمىن. ال، بيعابىلدىڭ تالابى بويىنشا... مىنانى دا مويىندايمىن: ءتىپتى وسىندا اۋپارتكوم كەلگەنشە بيعابىلدىڭ جاۋى جاعىندا تۇرىپ كەلگەنىم ىپ-راس. ءۇش ايماقتاعى ۇلتتىق توڭكەرىسكە مال-جانىمدى تۇگەل سالعانىم تەك قورىققاندىعىمنان عانا دەدىم عوي!
- ولاي بولسا توڭكەرىستىك ازاماتتاردىڭ ۇستىنەن جۇرگىزگەن ماتەريالدارىڭدى زاڭ جاعىنان تەكسەرۋگە ءتيىستىمىز. جالا جابۋىڭا مۇلدە رۇقسات جوق! ونداي ارەكەت ىستەسەڭ قاتتى جازالاناسىڭ!
- قۇپ-قۇپ!... جالا جاپسام، ءتىپتى، دۇسپان جاقتا بولماسام دا جازالانۋعا ءتيىستىمىن. ال، رەالدا بولعان ءىس تۋرالى پىكىر ايتۋىمدى شەكتەمەسسىزدەر، سولاي ەمەس پە!
- سارسەن تۋرالى ءسوزدى وسىمەن توقتاتا تۇرالىق! -دەدى جاڭبۋجاڭ. - ءوز ماسەلەسىن تانۋى قازىرشە جامان ەمەس. وسىلاي سويلەسە جاقسى! ال ەندى سويلەمەگەن باسقا ازاماتتارعا وتەلىك. دۇرىس پا، بۇرىس پا؟
سويلەمەگەن ازاماتتار وزدەرىنە لايىقتى قالپاق قانا تىگىپ، سول جۇمىستارىنان اسا الماي وتىر ەكەن. بۇرىنىراق تىگىپ بولعاندارى بۇرىنىراق كيىپ، ءتاپ-ءتاۋىر سويلەدى. تىگىپ بولا الماعاندارى پىشكەن ماتەريالدارىن جالبىراتىپ، شاكەربايشا ورتاعا تاستاي سويلەدى. كەيبىرىنىكى قالپاق تۇگىل بەسىكتەگى بالاعا تۇبەك تە، ساۋىن ەشكىگە جەلىنقاپ تا بولا المايتىنداي ەدى. ايتەۋىر، سارسەن ساياساتتىڭ وڭەشىمەن وڭالىپ، «كومەگىمەن» كورىك تاۋىپ، كادەگە جاراي بەردى. ەڭ ولاعى ءاليا سياقتى. قالپاعىن تىگىپ كيۋدى بىلاي قويىپ، ءالى پىشە الماي وتىرعانداي، اسا قيىن حالگە تۇسكەنىن جالتاقتاۋىنان بايقادىم. سويلەۋ كەزەگى وزىنە جاقىنداعان سايىن ساسىپ، ساسقان سايىن ءوڭى سارالا تارتىپ، الاق-جۇلاق قاراي بەردى ماعان. ويتەتىنى ايتەۋىر كيۋ قاجەت بولعان سوڭ ونىسىن وزىندە بار ماتەريالدان پىشسە، ءوزىنىڭ «قىز» باسىن وڭدىرار ما. قىز تۇگىل كەلىنشەك كيسە دە «كەزەگەندىك» دەگەن جيانگەرلىكتەن دە كەسىرلى قالپاق قوي، بەتى شىداپ قالاي كيمەك!... ال، وزىندە جوق ماتەريالدان پىشسە، «وتىرىك!» دەپ مىنا بيعابىلدار ساپ ەتە تۇسپەي ەندى ايار ما، «ءوزىڭنىڭ سارسەنگە ءتايني بولعانىڭ راس بولدى عوي» -دەپ كەسەتىپ ەسكەرتىپ تە قويمادى ما! «اسەن، ۇسەن، قاسەن-كۇسەن... بۇل كەزدە ءبارىنىڭ موينىنان اسىپ، اياعىنىڭ استىنا تۇسكەن!» دەپ ىشەك-قارنىمدى اقتارا سالار! -دەگەن كۇدىكپەن ساسىپ وتىرعانى، مەن كۇلىپ جىبەرگەندە ءتىپتى ايقىندالدى، كوزىنەن جاسى ىرشىپ كەتتى دە، بەتىن ەكى الاقانىمەن باسىپ وتىرىپ قالدى. ۇيرەنۋ ۋاقىتى بىتكەن جاريالانعاندا ءبىر-اق كوتەردى باسىن. سويلەۋ كەزەگى ەندى جەتىپ ەدى. قينالىس تەرى جۇزىنەن بۇرشاقتاپ كەتكەن ەكەن. قول ورامالىن الىپ بەتى مەن مويىنىن ءسۇرتتى دە سوڭىمنان ىلەسە شىقتى. بولىمگە سوڭىمنان ىلەسە كىرىپ، اۋىز بولمەدەگى ءوز ورنىنا ەكپەتتەي سۇلادى.
تۇپكى بولمەگە كىرگەن ەكى باستىق گازەتتەرىن شيىرشىقتاي ۇستاپ قايتا شىقتى. ورىنباسار ءۇنسىز كەتتى دە، شەكەرباي الياعا قاراپ تۇرا قالدى.
- ءۇي، ءالياش، نە بولدى، اۋىردىڭ با؟! -دەي سالدى دا جاۋاپ كۇتپەي-اق ءبۇيىر بولمەدەگى ماعان ۇمتىلدى. - ال، بيعاش، ءبىز اكىم كابينەتىنە ماجىلىسكە كەتتىك. ءبولىم قىزمەتى وزىڭە قالدى. ءالياش اۋىرعان بولسا... سويلەسىپ كورشى، اۋىرسا دوقتىرعا بارسىن! ال، سەن ەكەۋىڭ، -دەپ، قاتار ستولداعى ەكى ينسپەكتورعا قارادى. - مەكتەپ ارالايسىڭدار ما؟.. بىرەر ايدان بەرى تەكسەرىلمەي قالعان مەكتەپ بار ما ەدى، بيعاش؟
بىرىمىزدەن جاۋاپ شىعىپ ۇلگەرگەنشە، باستىعىمىز لىپ ەتىپ، ەسىكتەن شىعىپ تا ۇلگەردى. ۇشەۋىمىز قاتار كۇلدىك. وسى ۇيرەنۋدە «قىرتتىق» پەن «ەزبەلىك» قالپاقتارىن قاباتتاي كيگەنى ساۋاپ بولعانداي. ءبىر جيىنعا كەتەرىندە قالعانىمىزعا ءبىر جيىن اشپاي كەتكەنى وسى عانا ەدى. «ءسوزىن بۇدان قىسقارتسا، باستىقتىعىن بىلە الماي قالمايمىز با!» دەپ ءبىر ينسپەكتور ەسەلەپ كۇلدى دە، «ءاليانىڭ نەدەن اۋىرعانىن دا قايتالاپ سۇراماي-اق كەتتى عوي، ەندى قايتپەك بۇدان ارتىق!» دەپ ءبىرى كۇلدى. «ماعان سويلەگەنى ءالى ارتىق. ەرتەڭ «مىلجىڭدىق» قالپاق كيگىزبەسەڭىزدەر بولماس!» دەپ مەن كۇلدىم.
شاكەرباي ءوزىنىڭ باسقا ۇلكەنىرەك ماسەلەلەرىنىڭ بارلىعىن دوسان اكىمگە ارتىپ «قۇتىلىپ»، ءوزى تىگىپ كيگەن قالپاقتار ەدى بۇل. قىزمەتتەستەر تۇگەل مەنى «قازىمىر»، «ەزبە»، «قىرت» دەپ اتايتىن. سونداي كەمشىلىكتەرىم راس تا بولۋى مۇمكىن. قىزمەتكە سولاي شوگەلىرەك قۋزاماسام بولمايتىنداي ەدى!» دەپ مويىنداعان.
- شاكەڭنىڭ سۇراۋدى قويىپ-قويىپ، جاۋاپ كۇتپەي كەتە سالۋى سول قالپاعىنان قورىققاندىعىنان بولدى عوي. بۇيتە بەرسەك، بۇل جادىگوي قاساقانا مىلقاۋعا اينالا قويار ما ەكەن! -دەدى ءبىر ينسپەكتور.
- ءبىز بۇل ۇيرەنگەن تاقىرىبىمىزدان اۋا جايىلىپ بارامىز، -دەپ ويلانا قالدىم مەن. - اسىرا سىلتەنىپ بارادى. بارىنە قالپاق ىزدەتىپ، «قىرتپىن»، «مىلجىڭمىن» دەگىزبەي-اق، جاڭا دەموكراتيزمنىڭ نەگىزگى جاۋلارىن عانا ايقىنداپ ءتۇسىندىرىپ، سولارعا بايلانعانداردى عانا ءسوز ەتۋ قاجەت ەدى بۇل جولى...
ءسوزىمدى توقتاتا قويدىم، اۋىز بولمەدەگى ءاليا باسىن كوتەرىپ الىپ، قاراي قالعان ەكەن. ەكى ينسپەكتور تۇرەگەلىپ، قىزمەتتەرىنە جونەلدى.
وڭاشا قالعانىمىزدى ءبىلىپ، ورنىنان كۇرسىنە تۇرەگەلدى كونە تانىس. اقىرىن جىلجىپ جەتىپ، قارسىما تۇرا قالدى. ءوڭى قۋارىپ، سازارا قارادى ماعان:
- بيعا، قوش بولىڭىز، اسىرەسە ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كۇنام كوپ، كەشىر!
- قايدا كەتپەكسىڭ؟
- ولەمىن!
- نە ءۇشىن؟
- وزىمنەن كەتكەن سول ماسەلەلەردى سويلەپ، قالپاق كيگەنشە سولاي بولعانىم جاقسى ەكەن!
- سونىڭنان باسقا ماسەلەلەرىڭدى، ميسالى، دەلدال بۋرجۋازيانىڭ بالاسى ەكەنىڭدى عانا سويلەپ شىقساڭ بولمادى ما!
- ءسىز ەندى سول ماسەلەلەردى اشكەرەلەمەي قويمايسىز عوي!
- قالايشا؟
- مەن، سۇيگەنىڭىزدەن ايىردىم، باقىتىڭدى بايلادىم... قولىمنان كەلگەن بار قاستىقتى ىستەپپىن... ءتىپتى سارسەنمەن تىلدەس بولىپ، ءوزىڭىز ايتقانداي تاينيلىك تە ىستەگەنىم اشكەرەلەندى. مەنى ەندى اياماۋعا ءتيىستىسىز!
- اياماعاندا نە ىستەمەكپىن؟
- ءبارىن جايىپ سالىپ، ابىرويىمدى توگەسىز!... ءوزىڭىزدىڭ مەنەن اقتالۋىڭىز ءۇشىن دە سولاردى اشكەرەلەۋىڭىز قاجەت قوي!
- ءاليا، مەن ولاي اشكەرەلەۋگە زارۋلىقتان قۇتىلعانمىن، -دەپ جىميدىم. - سويلەمەك ەمەسپىن. سەبەبى، ءبىزدىڭ بۇل جولى ءىس جۇزىندىك ارەكەتكە بايلانىستىرىپ تالقىلاۋعا ءتيىستى ماسەلەمىز - جاڭا دەموكراتيزم تۋرالى، ونىڭ دوسى مەن قاسى تۋرالى عانا. ماسەلەن، جۇڭگو قوعامىنىڭ جارتىلاي وتار، جارتىلاي فەوداليزم قالىنە ءتۇسىپ قالۋى سەنىڭ اۋەيىلىك ماسەلەڭنەن بولعان ەمەس. اتاپ ايتقاندا بۇل قوعام سەنىڭ قاسەنمەن دە، ۇسەنمەن دە، مەنىمەن دە جۇرۋىڭنەن تۋىلعان بالا ەمەس. سوندىقتان بۇل جولعى ۇيرەنۋدە مەن سويلەيتىن ماسەلە ول ەمەس!.. ءتىپتى ونىڭ تۋرالى باسقالارعا دا سويلەتپەۋگە بارمىن!
- راس پا؟... باسقالار... ءتىپتى ءبارىن سويلەپ جاتىر عوي!
- ساسقان سيىرشا ءارتۇرلى جاپالايتىندار عانا سولاي سويلەپ جاتىر. ولاردىڭ نەگىزگى ۇلگىسى دە تۇرتكىسى دە سارسەن. ال، مەنىڭ ۇلگىم سارسەننىڭ قارسى جاعىندا بولۋعا ءتيىستى. ساساتىن ەشقانداي ماسەلەم دە جوق. سەنىڭ ۇسەن، كۇسەندەرىڭ تۋرالى بۇل جيىندا اۋىز اشپايمىن!
ءاليا ورىندىق تارتىپ اپارىپ، الىسىراق وتىرا كۇرسىندى. بار مۇساپىرلىك باسىنا ورناعانداي ىڭعايسىزدانىپ، تىرناعىن شۇقىلادى. تۋرا قاراپ وتىرعان ماعان باتا الماي، تۇقىرا ءتۇستى. مەن:
- ءولىپ الۋ دەگەندى مۇنان سوڭ ويىڭا الۋشى بولما، ناعىز ادام بولۋعا تىرىس! -دەپ ءتۇيىلدىم.
- مەن سىزدەن بۇتىندەي باسقاشا بىردەڭە ەكەنمىن! -دەپ كۇبىرلەدى ءاليا. - مۇنىمدى كەيىنىرەك ءبىراز تۇسىنسەم دە، ءوز شىرايىما قاراپ، تەڭمىن دەپ ءۇمىتىمدى ۇزبەي كەلگەنمىن. ەندى تولىق ءتۇسىندىم. مەنى تاستاپ كەتكەنىڭىزگە ەندى نارازىلىعىم جوق. ءتىپتى... ول جاعىنان قارىزدارمىن!
- قارىزدارمىن دەپ تۇسىنسەڭ، مۇنان سوڭعى تاپقان ماحابباتىڭا وپالى بول، ادال بول! باقىتتىڭ كىلتى دەنەنىڭ سىرتقى سۇلۋلىعىندا عانا دەيتىن قاتە تۇسىنىكتەن بەز!... سونان سوڭ ءبىر بەتتى-ءبىر ءتىلدى، شىنشىل... جانە وزىڭە بايلانىستى ماسەلەلەردە ءوزىمشىل بولماي، ءادىل ويلايتىن بول!... ماعان ەمەس، ادامگەرشىلىكتىڭ وسى مىندەتتەرىنە قارىزدارسىڭ. بىراق، قازىرگى سەن ءۇشىن اسىرەسە سوڭعىلارى وتە قيىن-اۋ! -دەپ كۇلىپ جىبەردىم. - بۇلار ءۇشىن تەر توگە ءجۇرىپ، سانا ىزدەۋ كەرەك قوي!
- سىزگە قارىزدار بولاتىنىم... وتە وبالدى ءىس ىستەپ قويدىم عوي!... سول ماعان...
- ماقپالعا وبالدى ءىس ىستەگەندەردىڭ نەگىزگىسى سەن ەمەسسىڭ. ونىڭ اكەسىنە سەنىڭ سولاي شاعىمدى حات جازارلىق سبەبىڭ بار عوي. ال، ءوز وبالىمدى دا ساعان ارتپايمىن. مۇنان سوڭ الگىندەي دۇرىس ادام بولۋ جولىنا تۇسسەڭ بولعانى!
ءاليا ماعان باسىن يە كۇلىمسىرەپ تۇرەگەلدى. جاساۋراعان كوزىن جالت ەتكىزىپ ءبىر قارادى دا قايتا تۇقىرا ءيىلدى. «تولەيىن!» دەپ قالدى. تولەيتىنى نە ەكەنىن تۇسىنبەسەم دە، بۇل ءيىلۋىنىڭ شىن پەيىلىمەن تاعىزىم ەتكەنى ەكەنىن ءتۇسىندىم. ارتىنا كىلت بۇرىلىپ، كوزىن سۇرتە جونەلدى دە، ورنىنا قايتا بارىپ وتىردى. قىبىرسىز جىم-جىرت ويعا كەتكەندەي، تۇسكە شەيىن سول وتىرىسىنان جازبادى. تۇستەن كەيىن دە ىستەگەن ىسىنەن سول مەلشيۋى كوبىرەك بولعانىن بايقاپ وتىردىم. «ون بالا تۋدان جۇرت الدىندا ءوزى تۋرالى ون مينۋت سويلەۋدىڭ قيىن بولىپ وتىرعانىن قاراشى» دەگەن ويمەن كۇلكىم دە كەلدى. ەرتەڭ سويلەۋىنەن جىلاۋى كوبەيىپ بىلىقتىرار ما ەكەن دەگەن كۇدىگىم دە بولدى.
بىراق ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ سويلەۋ كەزەگى تيىسىمەن جايناپ سالا بەرگەنىنە تاڭداندىم. ءسوزدى ءوزىنىڭ تۋعان تابى، سەمياسى تۋرالى باستادى. ءوزىنىڭ شينجاڭ جاعدايىنداعى دەلدال بۋرجۋازيانىڭ بەسىگىندە وسكەنىن، بۇل بەسىكتىڭ جۇڭگو ەلىن شەت ەل جيانگەرلىگىنە ساۋدالاۋشى ءبىر تاپتىڭ بەسىگى ەكەندىگىن ايتقاندا تىڭداۋشىلار اڭىرا قالىپتى. «سونداي اتا-انانىڭ تاربيەسىن عانا كوردىم. ءوزىمدى كىشكەنتايىمنان بەزەپ، وپا، ەڭلىك جاعىنۋدى عانا ۇيرەندىم. مەكتەپكە باسقا قىزداردان ەرەكشە جاسانىپ باراتىنمىن. ونداعى ماقساتىم، باسقالاردان ەرەكشە سۇلۋ كورىنۋ عانا. بارلىق ادامدار ماعان عانا قاراپ وتىرسا دەيتىنمىن. باسقالار سۇلۋسىڭ دەگەن سايىن مەنمەنسىپ، تاكاپپار بولىپ ءوستىم. كەيىننەن قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن... باسقا باي قىزدارى... كىمدى جاقسى كورسە... جوق... قانداي كيىمدى جاقسى كورسە سوعان قىزىعىپ، سونى ولاردان بۇرىنىراق كيەتىن بولدىم.... سول كيىمدى تىكتىرگەنشە تىنىشتىق تاپپايتىن بولدىم... وسىنداي... «مەششانكا» بولىپ وسكەن مەنىڭ كىم بولىپ كەلە جاتقانىم بەلگىلى عوي... اكەم سياقتى، پايدا كورسە بارىنەن بۇرىن جۇگىرەتىن، شەشەلەرىم سياقتى ىڭعاي جاسانىپ، ىڭعاي راحاتتا جاساۋدى عانا قالايتىن «دەلدال بۋرجۋازيا» بولعانىم عوي!... ال، مەنىڭ قازىر بۇلاي... ەرەكشە كيىنەتىن بولعان سەبەبىم... قازىر كوپ ادام جەپاڭجۇندى جاقسى كورەدى. مەن دە سولاي... ءتىپتى باسقالاردان ارتىعىراق جاقسى كورەيىن دەپ جەپاڭجۇننىڭ قىزدارىنشا كيىنۋگە اسىققانىم!... مەنىڭ ماسەلەم وسىلاي... بولىپ كەلدى، ءسوزىم ءبىتتى.»
تىڭداۋشىلار جىميسا قاراپ وتىرىپ قالىپ ەدى.
- بۇدان باسقا قىزمەت ءستيلىڭ جاعىنان ايتارىڭ جوق پا؟ -دەپ ماعان ءبىر قاراپ جىميىپ قويدى ەربول.
- ءبارى وسى، ايتتى، ءبارىن ايتتى! -دەدىم مەن شىن نيەتىممەن شۇلعي قاناعاتتاندىم. - وسى ءاليا سيپاتتى ارقانداي قىز ءوز ماسەلەسىن وسىدان ارتىق قازىپ سويلەي المايدى. ءوزىن ءتاپ-ءتاۋىر شىنشىلدىقپەن تەكسەردى!
كوپشىلىك قۇپتاي جونەلگەندە، ءاليا ماعان كوز استىمەن قاراپ الىپ تۇقىرا ءتۇستى.
- مۇنان سوڭ، قالاي وزگەرەسىڭ؟ -دەپ سۇرادى جاڭبۋجاڭ. - سونى سويلەي كەتكەنىڭ جاقسى!
- يە، ايتپاقتايىن سونىم قالىپ قاپتى عوي! -دەپ كۇلە سويلەدى ءاليا... - مۇنان سوڭ جۋاس بولامىن! -دەگەنىندە كوپشىلىك دۋ كۇلدى. - پارتيا نە ىستە دەسە سونى ىستەيمىن!... وزگەرەمىن!...
وسىلاي رازى ەتكەن ءاليا جاڭبۋجاڭنان رۇقسات الىپ شىعىپ جۇرە بەردى. باسقامىز ۇيرەنۋ ۋاقىتى بىتكەنشە تاعى ءبىر ادامدى سويلەتىپ تارادىق. ءاليا ءوز ورنىندا قىزمەت ىستەگەن بولىپ وتىرىپتى. شاكەرباي مەن ورىنباسارى بولمەلەرىنەن گازەتتەرىن شيىرشىقتاپ تاعى شىقتى دا، اكىم كابينەتىنە تاعى كەتتى. باستىعىمىز بۇگىن تىم سالمىرەيىپ، وسيەت ايتا الماي شىقسا دا، ەكى ينسپەكتور مەكتەپ شارلاۋعا تاعى جونەلدى. ءاليا ەكەۋىمىز تاعى دا وڭاشا قالدىق. ول مەنەن دە وڭاشالانعانداي مۇلدە قاراماي، ءۇنسىز «جۋاستىقپەن» ىستەگەن بولىپ وتىردى.
ءىسىمدى تۇستەن كەيىن جارتى ساعات بۇرىن جيىستىرىپ، سىرتتاي ۇيرەنىپ جۇرگەن قىتايشا داپتەرىمدى اشتىم. جارق ەتە ءتۇستى ءبىر سۇلۋدىڭ فوتو سۋرەتى. جارق ەتە تۇسكەن كوزىمدى سىعىمداپ-سىعىمداپ جىبەرىپ ءۇڭىلدىم. ماڭدايىنا قاراپ، ماقپالىمنان جاسىرىن كەلگەن سۋرەت ەكەن دەپ قالىپ ەدىم. ونىڭ ساعىنىشتى كەڭ شاناقتى تۇنىق اسپان ءتۇستى كوگىلدىر كوزىنىڭ ورنىنان دوڭگەلەك قانا قاراكوز كورىندى. بۇل پارىقتىڭ ۇستىنە جاق سۇيەگى مەن يەگىنەن سوپاقشا سۇيىرلەۋ، ۇيعىرشالىس ءبىر ايىرماشىلىق بايقالىپ، ماقپال بولماي شىققان سوڭ ستول شەتىنە قويا سالدىم دا، ەرىكسىز قايتا ءۇڭىلدىم. دوڭگەلەك قارا كوزى ءسال تاسىرلاۋ، قارسى الدىنداعىنى وتىمەن ەرىتىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي شاقشيا قاراعان سۇلۋ ديدار. قىسىلىس-قىمتىرىلىسسىز وجەتتىكپەن قىلىمسىعان جاپ-جاس قىز. ورىلگەن قوس ءبۇرىمىن ەكى يىعىنا تۇسىرە قاباتتاپ ءتۇيىپتى. كيىنسى مادەنيەتى مەن جالپى ءجۇز شىرايىندا الياعا ۇقساستىق بارداي. ءاليانىڭ كەشەگى «تولەيمىن» دەگەنى ەسىمە تۇسە كەتتى. جالت قارادىم وزىنە. ول دا كوز قيىعىمەن قاراپ قويىپ وتىر ەكەن. سۋرەتتى الدىنا اپارىپ تاستاي سالدىم.
- مىنا سۋرەت مەنىڭ داپتەرىم اراسىنا قالاي كىرىپ العان؟
- بىلمەيمىن، -دەپ تاڭىرقاعانداي ءۇڭىلدى ءاليا سۋرەتكە. - تانىمايدى ەكەنمىن! سىزگە عاشىق بولىپ جۇرگەن بىرەۋ شىعار، تانىسۋ ءۇشىن قويىپ كەتكەن بە ەكەن. پو، نەتكەن سۇلۋ ءوزى!... جانە جاپ-جاس!
- وزىڭدە تۇرسىن! -دەپ ورنىما قايتتىم.
- مەن قايتەم مۇنى! -دەپ ءاليا ساقىلداپ كۇلىپ الىپ، كۇرسىنىپ جىبەردى. -تانىمايمىن دا! -دەپ قۋا كەلدى دە سۋرەتتى ۇستەلىمە قويىپ قايتا قايتتى. - قويىپ كەتكەن ورنىندا تۇرا بەرسىن، قايتارعىڭىز كەلسە، ءوزىڭىز قايتارارسىز!... ساقتاي تۇرىڭىز، اۋىرلىعى بولماس!
- اۋىرلىعى بولماعانىمەن، نۇرياشىمنىڭ جولىندا جەڭىلدىگى دە بولماس!
قايتا قايرىلىپ كەلىپ، جىميا سۇرادى ءاليا:
- ءسىز ماقپالدان ءالى ءۇمىتتىسىز بە؟
- ءۇمىتتىمىن. ودان ءۇمىتىم وشكەنى سول، كۇن وتكەن سايىن لاپىلداپ بارادى. ول وشپەك ەمەس!
- ول ەندى ايەل بولىپ كەتتى عوي، -دەپ تۇيىلە كۇيىنگەنسىدى ءاليا. - ەكى جىل بولىپ قالدى. بالالى دا بولعان شىعار! ... قايتەسىز ەندى ونى!
- ول، بەس بالالى بولسا دا كەلەدى ماعان، ءيا، قايتارىپ الامىن! سەبەبى، ول ماعان وپاسىزدىق ىستەپ، ءوز ەركىمەن كەتكەن ەمەس، قارا كۇشتەر شىرىلداتىپ بايلاپ اكەتكەن!...
- بيعا، ماقپالىڭىزدىڭ ۇجدانى بار ەكەنى راس بولسا، بىرەۋگە ايەل بولعان سوڭ سىزگە ەندى قايتىپ كەلە المايدى، ءتىپتى كورىنە دە المايدى!... وتەر ءىس ءوتتى، ەندى بىرەۋدى تاڭداپ الۋىڭىز عانا قالدى. بۇل، مەنىڭ... جۇرەگىڭىزگە سۋىق سالايىن دەگەنىم ەمەس... جانە دە ەندى باسقادان... نەعۇرلىم ءوز ابىرويىن ساقتاعان قىزداردان بىرەۋىن تاڭداڭىز!... مەن ءوز كۇنامدى جۋ ءۇشىن.. تىم بولماسا كەزدەستىرىپ، تانىستىرىپ قويا الامىن!
- كەشەگى «تولەيمىن» دەگەنىڭ وسى بولدى عوي، سەن ەندى مىنانى دا ءتۇسىنىپ ال! شىن ماحابباتتىڭ تولەۋى بولماق ەمەس. ونىڭ وزىنەن باسقا ەندى تولەۋى دە، بالاماسى دا جوق، جالقى!
- سولاي بولسا، مۇمكىن سولاي شىعار، بىلمەيمىن دە. بىراق، ءسىز جاپ-جاس تۇرىپ، وسى كۇيىڭىزدە وتە المايسىز عوي، شىن ماحابباتىڭىز تابىلماسا، جاي ماحاببات تابۋ كەرەك شىعار. ءتىپتى وتىرىك ماحابباتپەن دە جۇرگەن كەزىڭىز بولعان شىعار!
كۇلىپ جىبەرىپپىن، مىنا سايقالدان مويىنداتارلىق شىن ءسوز ەستىگەنىم وسى عانا سياقتى، تىڭ جاڭالىق سياقتى سەزىلدى.
- مىنا سۋرەت، سەن قويعان سۋرەت بولدى، الىپ كەت! -دەدىم سوندا دا.
- جوق، مەن قويمادىم. بىرەۋدىڭ كوڭىلىن سىزدەن ەندى توساتىن اقىم جوق قوي! -دەپ كۇرسىندى ءاليا.
- ءوزىنىڭ كەلىپ، داپتەرىمنىڭ اراسىنا قويىپ كەتكەنىن كوردىڭ بە؟
- كورمەدىم! -دەپ سۋرەتكە قايتا ءۇڭىلدى ءاليا، - انىقتاپ كورىپ الايىنشى!.. ءوزى وسى جەردىڭ قىزى ەمەس سياقتى، مۇنداي سۇلۋ كورمەپپىن، كەزدەسسە ەرتىپ اكەلىپ كورىستىرەيىن!
- بولمايدى!... تولەيمىن دەپ ءبىر بەيكۇنا قىزدىڭ پاك جانىن كىرلەۋىڭ، كوز جاسىڭدى ەندى تيا المايتىن قىلمىس بولادى! ماقپالدىڭ جۇرەگىنىڭ جات بولىپ كەتكەنىن وزىنەن ەستىمەي، باسقا ەشكىممەن ۇيلەنبەيمىن!
- ول جايىڭىزدى وعان ءوزىڭىز ايتارسىز! -دەپ ءاليا جۇرە سويلەدى. بەيتانىس سۋرەتتى ۇستەل تارتپاسىنا تاستاي سالىپ، تۇسكى دەمالىسقا مەن دە قايتتىم.
تۇستەن كەيىنگى قىزمەتكە قايتىپ كەلە جاتقانىمدا الدىمنان ايىرجاپ قارسى ۇشىراستى. ەكەۋىمىزدى پارتكوم ەگىنشىلىكتەگى «توتەنشە ءبىر قىزمەتكە» جىبەرمەك ەكەن. قايداعى قىزمەت ەكەنىن بىلۋگە كەتىپ بارا جاتقانىن ايتىپ ءوتتى. «جەر مايىن ازايتىپ، جۋان جۇدىرىقتارعا سوققى بەرۋ» ارەكەتىن باستاۋ ءۇشىن شاۋەشەكتە كۋرس بارىن ەستىپ ەدىم. «ماقپالدان تاعى دا قابارسىز كەتەتىن بولدىم-اۋ!» دەگەن كۇدىك تىقىرشىتا جونەلدى جۇرەگىمدى. تۇپكى بولمەدەگى شاكەربايدىڭ زارىن اۋىز بولمەدەن ءاليا تىڭداپ وتىر ەكەن. مەنى كورە سالا تۇرەگەلدى دە، الدىمنان توسا كۇبىرلەدى:
- بيعا، مەن پوچتاحاناعا بارىپ كەلەيىن!
- باستىعىڭنان سۇرا!
- ول كىسىمەن اكىم سويلەسىپ وتىر. قازىر بارامىن دا قايتامىن!
- تەز قايتاتىن جۇمىس بولسا بارا بەر! -دەپ ءوز بولمەمە كىرە بەرگەنىمدە، شاكەربايعا اكىمنىڭ كۇڭگىرلەگەن جۋان ءۇندى ءسوزى ەستىلدى.
- ليڭ سەكرەتارعا بۇل جايىڭدى ايتتىم. كوپ مىجىما ەندى! وقۋ بولىمىندە بيعابىلدىڭ جالعىز ىستەپ وتىرعان ازامات ەكەنىن، ونىڭ ورنىنا ەكى ينسپەكتوردىڭ ءبىرىن جىبەرۋىن مەن دە ءوتىندىم. كونبەدى. «مۇنداي تىڭنان ۇيىمداستىراتىن قىزمەتكە قابىلەت كەرەك. ايىرجاپ پەن بيعابىل بارادى دەپ وتىرىپ الدى. ەرتەڭ كەشكە دەيىن قىزمەتىن بىرەۋگە تاپسىرىپ بولىپ، بۇرسىكۇنى تاڭەرتەڭ ءجۇرسىن!...
اكىمنىڭ جاۋابىن ماعان جالتاقتاي قاراپ تىڭداعان ءاليا لىپ ەتىپ ەسىكتەن شىعا جونەلدى.
-بيعابىل كەلدى مە؟ -دەپ دابىستادى شاكەرباي. - سىرقاتتانىپ جۇرەدى، وزىمەن سويلەسىپ كورىڭىزشى!
شاكەربايدىڭ تاعى دا وتىرىك ايتقانىنا كۇلىپ جىبەرىپ كىردىم. جاڭا مىندەت جايىن اكىم ءتۇسىندىردى. كۇدىكتەنگەنىمدەي ۇزاق ۋاقىت الاتىن مىندەت ەمەس سياقتى. جانە قايىنجۇرت اۋىلىم جاقتا بولعان سوڭ كونە كەتتىم: جەرمايىن كەمىتۋ ارەكەتىنىڭ الدىندا تاجىريبە، ۇلگى رەتىندە ەڭ كەدەي ءبىر كەنتتى سەرىكتەستىرۋ قىزمەتى ەكەن. «ۇلگىلى مويىنسەرىك قۇرۋ - دەپ اتادى اكىم. بارلىق كەدەي، تومەن ورتا ەگىنشىلەر جەرگە يە بولعاندا ەگىندى بىرلەسىپ ەگۋدىڭ ابزالدىعىن سول مويىنسەرىكتەن ۇيرەنەتىن بولادى» دەپ ءتۇسىندىردى.
قىزمەتىمدى ەرتەڭىنە سەمىزدەرىمنىڭ بىرىنە تاپتىشتەپ تاپسىرىپ بولىسىممەن اۋپارتكومعا شاقىرىلدىم. «ۇلگى مويىنسەرىك» قۇرۋدىڭ جوباسىن ليڭ سەكرەتار ايىرجاپ ەكەۋىمىزگە تولىق ءتۇسىندىرىپ شىعاردى. ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ اكىم مەكەمەسىنىڭ جەڭىل ارباسىن جەكتىرىپ جاتقانىمدا، سۋرەتتەگى سۇلۋدى ەرتىپ، ءاليا سۇلۋ جەتىپ كەلدى. الدىڭعى كۇنى پوچتاحاناعا رۇقسات سۇراعان جۇمىسىن ەندى ءتۇسىندىم، كۇلە جەتتى. ماعان كورسەتپەك «تولەۋىن» تەلەفونمەن شاقىرا قويعان ەكەن.
اپەكەسىنە ىلەسىپ جۇرگەن جاس سىڭىلدەي ەركىن بەيعام بەينەمەن كورىنگەن سىندارلى كورىكتەن يبالى بيكەشتىڭ قىمتىرىلىسى عانا بايقالدى. مەن دە، ارينە، «قانداي قىزسىڭ، قايدان كەلدىڭ؟» دەگەندەي كوڭىل بولگەن كوزقاراس بايقاتپاۋعا تىرىستىم. اۋىز جىبىرلاتىپ قانا سالەمدەسە سالدىق. ەكەۋىمىزگە ايلاكەر جەڭگەدەي كەزەك قاراعان ءاليا سويلەدى:
- ءسىز جۇرگەلى جاتىر دەپ ەستىپ كەلدىك. امان بارىپ، امان قايتىڭىز!
- ۇلكەن تابىسپەن قايت دەسەڭشى! -دەپ ادەيى تۇيىلە «وتىنگەنىمدە» بەت تانىسىم كۇلىپ جىبەرىپ، ءتۋفليىنىڭ بىزدەي وكشەسىمەن سىزىپ تۇرعان جەرىنە قاراپ الدى. ءاليا جىميا قايىردى جاۋابىن:
- اماندىق بولسا تابىستى بولاتىندىعىڭىزعا سەنەمىن عوي!
- مەن ءوزىم تابىستى بولاتىندىعىما سەنە قويماعاندىقتان تىلەكتەستىككە شاقىرىپ تۇرمايمىن با!
بەتتانىسىم كوز استىمەن كۇلىمسىرەي قاراپ الىپ، دوڭگەلەك قارا كوزىن تومەن توڭكەرىپ اكەتتى. اشىق جاۋابىن تاعى دا ءاليا قايىردى:
- سوتسياليزم مىندەتىنە ءبىرىنشى بولىپ اتتانعان سىزگە تىلەكتەس بولماي، كىمگە تىلەكتەس بولماقپىز. بىراق، تابىستى بولۋدىڭ نەگىزگى تالابى ىزدەنۋشىنىڭ وزىنەن بولماي ما! ءبىزدىڭ تىلەكتەستىكتىڭ بەلگىسى بولار دەپ مىنا از عانا جولدىعىمىزدى اكەلدىك، قابىل الىڭىز!
- سىزدەردىڭ دە جولدارىڭىز بولسىن، راحىمەت قارىنداستار! -دەپ قالدىم. بۇل قايشىكەز «تىلەكتەستىگىمە» كوڭىل بولمەدى ءاليا، قولتىعىنداعى قاعاز قوبديشاسىن ارباداعى ۇلكەن سۋمكامنىڭ قاسىنا اپارىپ قويدى. قايتالاي اماندىق تىلەپ قايرىلىپ، قوش ايتىستى دا ارتىنا بۇرىلا بەردى. ال، بەتتانىس كۇلىمسىرەي باس ءيىپ تاستاپ ءجۇرىپ كەتتى. اق كوفتا ۇستىنە كيگەن شاپ-شاق قانا قىزىل كۇرەڭ ساراپان، بار كوركەمدىگىن پاش ەتكەندەي. ارتىنان قاراپ تۇرىپ قالىپپىن. «سۋرەتتەگىسىنەن دە سۇلۋ ەكەن-اۋ!» دەپ جىبەردىم. بىراق، الياعا تۋىستىق جاعىنان ءبىر جاقىندىعى بار ءتارىزدى. ول سۋرەتىنىڭ تارتپادا جاسىرۋسىز قالا بەرگەنى ەسىمە ەندى ءتۇستى. الياعا سونىسىن قايتارىپ الۋىن تاپسىرايىن دەپ وقتالا بەرگەنىمدە، اق ءجۇزىن قايىرا جارىق ەتكىزدى جاس سۇلۋ. ول قاراعاندا اڭدىپ كەلە جاتقان قارت سۇلۋ دا قاراي قالدى. «كىناراتسىز جاس جانعا سوققى بەرگەندەي ول سۋرەتتى قالاي ايقايلاپ قايتارامىن» دەگەن ىڭعايسىزدىقپەن كىدىرىپ قالىپ ەدىم. جاسى كارىسىنەن ەندى ارتتا قالىڭقىراي قويىپ، ۇرلانىپ قارادى ماعان. «كوڭىلىندە كىنەرەت جوق ەمەس ەكەن-اۋ، اۋىرە بولماسىن، ايتىپ-اق جىبەرەيىن، نۇرياشىمدى قالاي قيارمىن بۇعان!» دەگەن ويمەن قولىمداعى پارتپەلدى ارباعا لاقتىرا سالىپپىن. جاس سۇمنىڭ بۇل ۇرلىعىن قارت قاراقشى تاعى دا سەزە قويعانداي، قايرىلىپ قاراپ جىميدى ماعان. «دۇنيەدە ماقپالدان باسقا ەشكىم جوقتاي كورۋشى ەدىڭ، كوزىڭدى سۋىردى ما، بالەم، قالاي ەكەن!» دەپ كۇلگەندەي سەزىلدى. كوزىم سۋرىلا قويماسا دا ارتتارىنان سۇيرەلىپ قىلمىس تابا قويعانىن ەندى ءبىلدىم. «ەي ءاليا!» دەگەنىمشە قوس سۇلۋ قاقپادان شىعىپ عايىپ بولدى. قىزمەت بولمەمە جۇگىردىم. تارتپادا قالعان سۋرەتتى ءاليا وتىراتىن ستولدىڭ تارتپاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ قايتتىم.
ايىرجاپ كەلىسىمەن ارباكەش دەلبە قاقتى. ويىما ورالا بەردى ءاليانىڭ «تولەۋى». كۇنشىل سايقالدىڭ وسى سۇلۋدى شىندىعىندا ماقپالدىڭ ورنىنا تولەۋ ءۇشىن ەمەس، قىلمىس تولدەۋ ءۇشىن تاپقانىن ۇقتىم، ونىسىن وسىنشالىق قىزىل جىلىك، البارىندى-جالبارىندى بولىپ كورىستىرۋىنەن دە ايقىندالمادى ما. سول كۇندەسىنەن ءۇش الا ءتۇسۋ ءۇشىن، ودان مەنىڭ جۇرەگىمدى ايىرىپ، مۇلدە ۇمىتتىرۋ ءۇشىن وسىنداي اسا شىرعاعا تارتۋى كەرەك قوي. «مەنى وزىنە قايتا قاراتا الماعان سايىن قوزدانعان كۇندەستىگى ءتىپتى ءوزىنىڭ نامىسسىماعىن دا قۇرباندىققا شالىپ، جەڭگەلىككە ءتۇسىرىپ، ءوزىن قور ەتۋىن قاراشى!» دەگەن ويمەن جىميدىم. كۇنشىلدىك دەگەن ازعىندىقتىڭ اناسى ەكەن-اۋ، نەتكەن ءزارلى ۋ ەدى! -دەپ كۇرسىندىم.
ءاليانىڭ بۇل جايىن الگى نازىك بيكەش بىلمەيدى. مەنى اسپانعا كوتەرىپ، توندىرە ماقتاعانىنا شىنىمەن يلانىپ، تانىسۋ ءۇشىن-اق كەلگەن سياقتى. «كوسەمىنەن» جاسىرىپ قالاي-قالاي قارايدى ماعان!... بايدىڭ سۇلۋلارىن كەدەي بەلسەندىلەرىنە جاۋتاقتاتقان زامانعا قالاي العىس ايتپاسسىڭ! جانە مەن «كومونەس»، سوتسياليزم كوللەكتيۆىن ۇيىمداستىرۋعا وسى ايماق بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ اتتانعان «كومپارتياعا ەڭ سەنىمدى كومەنەس» بولىپ كورىنۋىم قالاي جاۋتاقتاتپاسىن! -دەگەن ويعا كەلگەنىمدە كۇلىپ جىبەرىپپىن. ايىرجاپ ءبىر قاراپ قانا قويدى مۇنىما. - «ماعان تيگەن باي قىزىنا وسى كومەنەستىگىممەن زور باقىت ورناتاتىن، ءتىپتى تاپتىق جازادان اكەلەرىن دە قۇتقاراتىن «ۇلكەن ءمانساپ يەسى» بولاتىندىعىمنىڭ مۇمكىندىگى كورىنىپ تۇرماي ما! بۇل جايت قالاي جاۋتاقتاتپاسىن، بۇيرا باسىمدى نۇرداي كورسەتكەن-اق شىعار!» دەگەن ويمەن قارقىلداي كۇلدىم.
- نە بولدى، بيعا؟ -دەپ ايىرجاپ تاڭىرقاي قارادى. بۇعان جاۋاپ بولارلىق ءبىر ءسوز تىلىمە ورالا كەتتى:
- بايبوسىن دەيتىن الگى ءبىر رايون قاتشىسى بار عوي، سوعان جاقىندا ءبىر بايدىڭ قىزى ۇناتاتىندىعىن ايتىپ حات جازعان ەكەن. بايبوسىن ول حاتتىڭ شەتىنە «ساعان ۇيلەنىپ ءومىر تاريحىما داق تۇسىرمەيمىن!» دەپ «بۇرىشتاما» جازىپ قايتارىپتى.
- دۇرىس! -دەدى ايىرجاپ كۇلىپ. - تاپتىق قارىم-قاتىناس جاعىنان ونداي نەكەنىڭ كىر جۇقتىرۋى مۇمكىن، ال، تاپتىق كوزقاراستا قىزدىڭ ءوزى دۇرىس مايداندا بولسا، ماسەلەن، سەنىڭ ماقپالىڭ سياقتى ءوز سەمياسىندا ەزگىگە، فەودالدىق زورلىققا ۇشىراعان قىز بولسا، بايبوسىن جاۋاپتى ولاي جازباس ەدى.
كۇرسىنىپ جىبەردىم. ماقپال اۋىزعا الىنعاندا، قارسىمىزداعى تاۋ جاقتان سوققان سالقىن ىزعىرىقتان كوزدى جۇما وترىپ قالعۋعا كىرىستىك. قۇرىشتاعان سول ۇيقىدان ايىققىسى كەلگەن ايىرجاپ، ۇلكەن قاپشىعىنان ءبىر قۇمىرا اراق شىعاردى. مەنىڭ ەسىمە بيكەشتەردىڭ جولدىعى ءتۇستى. ونى اشىپ كونفەت الدىم. ءبىر بوتەلكە سوۆەت كونيەگىنىڭ استىنان بۇكتەۋلى حات شىقتى. ايىرجاپ ۇسىنعان قۇمىرادان ەكى قىلعىپ جىبەردىم دە، كالاسكانىڭ ارقالىعىنا شالقالاي جاتىپ وقىدىم. ءاليانىڭ جازۋى: «اتى ءاسيا، ورتا مەكتەپتىڭ توعىزىنشى كلاسىن بىتىرگەن. بۇل دا ماقپالعا ۇقساس جاقسى وقىپ ءجۇر ەدى. اتا-اناسى وزدەرىنە جاقىن كەلەتىن ءبىر بايدىڭ ۇلىنا بەرمەك بولىپ، ماقپالعا ۇقساس مۇنى دا زورلاۋعا كىرىسىپتى. سىزگە سىرتىڭىزدان تانىس ەكەن. بۇل جەردەگى قىزمەت جاعدايىڭىزدىڭ ءبارىن بىلەدى ەكەن. مەن ايتقانىمدا سىرتىڭىزدان سونشالىق جاقىن تانىستىعىن ءبىلدىردى. قايتىپ كەلگەنىڭىزدە سويلەستىرەمىن! مەنى كەشىرىڭىز، ىقتيار وزىڭىزدە عوي!...»
حاتتى ءوز قالپىمەن بۇكتەدىم دە، پارتپەلىمنىڭ ءبىر قالتاسىنا تىعا سالدىم. تۇسكە كوتەرىلىپ قالعان كۇن شارى بادىرايا قاراپ، قارسىمىزدان سوققان جەل ىزعارىن سىندىرا باستادى. قىس قىسپاعىنان «تالىقسىپ قالعان» سۇرى دالا ەسىن ەندى جيىپ، كۇن نۇرىنا شەرىن شەرتكىسى كەلگەندەي دەمىن كۇرسىنە الىپ، وكسىپ جاتقانداي سەزىلدى.
ءبىزدىڭ ۇيىمداستىرۋعا كەلگەن كەنتىمىز ساربۇلاق دەپ اتالاتىن. ونى «سارىبۇلاق» اتاندىرىپ قويعان شىعىس جاق قاتارىنداعى ەكى بۇلاقتان سۋ ىشەتىن ءبىر عانا جاڭگودەي[1] نەگىزگى يەسى بولعان وتىز ءۇيلى كەنت ول بوگەۋدەن بەرگى تۇمالاردان عانا تام-تۇمداپ كۇن كورىپ كەلىپتى. ءۇش ايماق توڭكەرىسى جەڭىپ، جاڭگودەي پومەششيكتىڭ ەرەكشە قۇقىعىنان جەرلىك حالىق قۇتىلعاندا، سۋ دا قۇتىلدى. جازدا ۇزىلمەي اعاتىن بولعان سول بۇلاق، ماڭايى كوك جاساڭعا اينالىپ قالسا دا، الىگە دەيىن «سارىبۇلاق» اتالىق كەلەدى.
تۇرالاپ كەلگەن تۇرعىندارى ەكى-ءۇش جىلدان بەرى عانا قوڭتورعايلىقتان قۇتىلىپ، جەيتىنىنە جەتسە دە جەگىمىنە ءالى دە تولىق جەتە قويماپتى. كوپشىلىگى سوقاسى مەن ءتىس اعاشىنا بۇزاۋلى سيىر، قۇلىندى بيە، تايىنشا جەگەدى ەكەن. كۇش كولىگى مەن بۇلىعى بارلارىن تىزىمدەپ كەپ جىبەرگەنىمىزدە، ون شاقتى وتباسى عانا شىقتى. ولاردىڭ جەتەۋى ورتا، ۇشەۋى عانا جوعارى ورتا ەگىنشى قاتارىنا جەتىپ كەلەدى ەكەن. ايتەۋىر كۇشتەرى سەرىكتەسسە سول كەنتتەگى ەگىلۋگە ءتيىستى جەردى تۇگەل مەڭگەرىپ اكەتە الاتىندىعىن ەسەپتەپ شىعاردىق.
ەگىس ۋاقىتى مەن جيىم-تەرىم كەزىندە كۇش بىرلەستىرۋگە كوندىرە الساق بولعانى، سارىبۇلاق، ەگىنسىز ءۇي جوق، تۇتاس جاسىل بۇلاققا اينالادى ەكەن. تۇرمىس جاعىنان ءال-اۋقاتى جاسىل بۇلاققا دا، ەگىنشىلەردىڭ تىلەك-مۇراتىن بىرلەستىرەتىن اسىل بۇلاققا دا اينالادى. ءبىز ءۇشىن ەڭ ءزارۋى وسى سوڭعىسى، ياعني بۇل بۇلاقتى وسى وڭىردەگى ەگىنشىلەردىڭ كوزىنە كورسەتىپ، كوللەكتيۆيزمدىك اڭ-سانانىڭ بەسىگىنە اينالدىرۋ ەدى. ءىستى الدىمەن وسىنداي يدەولوگيالىق تاربيەمەن باستادىق. ءاربىر وتباسىمەن جەكە-جەكە دە، ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ تا اڭگىمەلەستىك. سەرىكتەسۋدىڭ پايداسىن كوزدەرىمەن كورمەي كونە قويمايتىن ۇساق مەنشىك ەرەجەسى بويىنشا ەسەپتەپ تە كورسەتتىك. كۇش كولىك پەن قۇرال-سايمان جاعىنان جاقجۇتى كەدەيلەرى قۇلشىنا كەتتى بۇل ەسەپكە.
ال، وزىندىك ەگىنگە كۇشى جەتەتىندەرى، اسىرەسە جوعارى ورتالار ناراۋلاي تىڭدادى. بۇلارعا لايىقتى ءناسيحاتتى كۇشەيتە تۇستىك. قۇرال-سايمان، كۇش-كولىك جاعىنان كوبىرەك كۇش قوسقاندارى قول كۇشتەرىنەن دە كوبىرەك پايدالانادى، سالىستىرمالى تۇردە كوبىرەك ەگەدى عوي. ونىڭ ۇستىنە، ءوز كۇشىنە قاراعاندا سول كوبىرەك ەگىنىن ەككەندە تەز ەگەدى دە، جيعاندا تەز جيادى. تابيعي اپاتتان كوپ زياندالماي، مول ءونىم الۋ - كۇش سەرىكتەستىرۋدىڭ نەگىزگى ابزالدىعى ەكەندىگىن ەسەلەپ-ەسەلەپ تۇسىندىردىك. ءبىر اپتادا كەڭىردەگىمىزدى قۇرعاتىپ، جاعىمىزدى سورايتىپ بولعان وسى كەڭەسىمىزبەن ءبارىن كوندىرگەن سياقتىمىز. مەكتەپتىڭ ۇلكەن بولمەسىنە العاشقى ۇلكەن جيىنىمىزدى اشىپ كەپ قالدىق ءبىر كۇنى. رازىلىق داۋىستار كوتەرىلە، تۇگەل قۇپتاپ ەدى. «ەندى ءوزىمىز كەڭەسىپ، ءوزارا كەلىسىپ الايىقشى!» -دەپ كۇبىرلەپ قالدى كوسە سارى شال. «ءوزىمىز كەڭەسەيىك» دەگەندى كوپشىلىك تاعى دا تۇگەل قۇپتاي داۋىستادى. ءبىر ساعاتقا كەلىسىپ شىعا بەرىپ ەدىك، سوڭىمىزدان قاپتاپ ەرە شىقتى دا، تورتتەن-بەستەن بولىنە جونەلىستى. سارىبۇلاق مەكتەبىنىڭ ماڭى تۇگەل كۇيىس قايىرعانداي كۇبىر-سىبىرعا تولا كەتتى. سارىلعان ۇزاق كۇن ەڭكەيىپ قالىپتى. كەي ءبىر توپتاعى كۇيىستەر كىرتىلدەمەي سارتىلداي باستادى.
ايىرجاپ ەكەۋىمىز جاتقان مۇعالىمنىڭ ۇيىنەن ءشاي ءىشىپ شىعۋعا كەتىپ بارا جاتىپ، تۇرا قالدىم. الگى ءوزارا كەڭەسكە شاقىرعان سارى شالدىڭ ۇيىنە وتكەن كەشتە تاڭقان دەيتىن كارى ۇكىرداي اۋىلىنان بىرەۋ كەلىپ قونىپ كەتكەنىن ەستىگەنمىن. ءشاي ىشۋگە ايىرجاپتى جىبەردىم دە، كۇيىستەردەن اڭىس بايقاۋ ءۇشىن سول ماڭدا ارلى-بەرلى جۇرۋمەن بولدىم. ۇزىن بويلى ەڭكىش، كوسە، سارى شال جوعرى ورتا ەگىنشىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ەكىنشى توپتان ءۇشىنشى توپقا اۋىسقانىن كورگەن كوزىمنىڭ قىرى سوندا بولدى. ونىڭ العاشقى «كۇيسەسكەن» توبى ءبىر-بىردەن تارالىپ، باسقا توپتارعا اۋىسىپتى. سولارمەن بىرگە ازازىلدىكتىڭ دە تارالىپ جاتقانىن اۋىس-كۇيىستەردىڭ كوبەيە باستاعانىنان بايقاي قىدىرىستادىم.
ۋاقىت ءبىتىپ، مەكتەپكە قايتا كىردىك.
- ال، قانداي پىكىرلەرىڭىز بار، ۇقپاي قالعان ماسەلە بار ما ەكەن؟ -دەپ ايىرجاپ سۇرادى. باعاناعىداي اڭقىلداعان مىنەز جوق، كوپشىلىك جيىرىلا قالعانداي، جىم-جىرت وتىرىپ قالىپ ەدى. ەڭ مومىنى بولىپ كورىنىپ جۇرگەن ءبىر قاراساقال قول كوتەرىپ، سويلەۋگە رۇقسات سۇراي تۇرەگەلدى. كوسە سارىنىڭ قارسى سوزگە وسى «مومىندى» ىڭعايلاپ قويعانىن تۇسپالدادىم.
- جاڭا ۇكىمەتىمىز كەدەيلەردىڭ ءوز ۇكىمەتى، بوستاندىق پەن ەركىندىككە جەتكىزدى دەيسىزدەر عوي شىراقتارىم، سولاي ما؟... وسى ءبىزدىڭ ەركىندىگىمىز بار ەكەندىگى راس پا؟
- راس! -دەدى ايىرجاپ ماعان ءبىر قاراپ قويىپ.
- ەركىندىككە جەتكەندىگىمىز راس بولسا، مىنا جۇرت ەگىندى دە ءوز ەركىمىزبەن ەگەمىز، بىرلەسپەيمىز دەپ وتىر. قامقور ۇكىمەتىمىز اركىمنىڭ ءوز قوتىرىن ءوزى قاسۋىنا رۇقسات ەتسە بولعانى، قۇدايعا شۇكىر، ايتەۋىر، جاڭا ۇكىمەتىمىز پومەششيكتەردى كىدىڭدەتپەيتىن بولدى عوي، ەندى كۇن كورە الماساق ءوز وبالىمىز وزىمىزگە بولسىن!... ءسوزىم وسى عانا.
ايىرجاپ ابىرجىپ الاق-جۇلاق قاراپ سويلەدى جان-جاعىنا:
- ال، باعاناعى كەلىسىمنەن قانداي سەبەپپەن اينىدىڭىزدار، سونىڭ سەبەبىن ايتىڭىزشارشى؟.. الدە ازعىرعان بىرەۋ بار ما؟.. ءيا، تۇسىنبەيتىن، شەشە الماعان ءبىر ماسەلە شىقتى ما؟
ەشقايسىسىنان جاۋاپ شىقپاي قالعان سوڭ مەن سۇرادىم:
- ەندى وسى «ءوز قوتىرىن ءوزى قاسۋ» دەگەنگە قارسى پىكىر بار ما، قانە؟ كوپشىلىك ءبىر-بىرىنە، اسىرەسە كوسە سارىعا كوبىرەك قاراسىپ قويىپ، تاعى دا ءۇنسىز قالدى. مەن كۇلكىمەن قايتا سۇرادىم. - «ءوز قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسۋعا قولىمىز جەتپەيتىن شولاقتارىمىز كوپ» دەيتىندەر بار-ەدى عوي!... ال، «ءوز قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسىساق تا، قىشۋىمىزدى قاندىرا المايتىنىمىز ءتىپتى كوپ. كەلىڭىزدەر سەلبەسىپ قاسىسالىق!» دەيتىندەر دە از ەمەس ەدى عوي!... سولاي بولعاندا «ءومىر بويى قانشا تىرناساق تا ارقامىزدىڭ قىشۋىن ءبىر قاندىرا الماي، تاسقا دا، اعاشقا دا سۇيكەنىپ كەلەمىز. بايدان دا قۇدايدان دا تىلەپ، سول سوردان ءبىر قۇتىلا المادىق، قانەكي ءوزىمىز بىرلەسىپ، ايىزىمىز قانعانشا قاسىسالىق!» دەيتىن بىرەۋىڭىز جوق پا؟
ەگىنشىلەر بۇل سوزگە تۇگەل كۇلسە دە، ءار تۇستان جامىراي جاۋاپ شىعاردى:
- «كوپ سۋىر ءىن قازبايدى، ءىن قازسا ءجون قازبايدى»... ەڭبەگىمىز ءونىمسىز بولىپ قالسا، ءبىر-بىرىمىزدەن كورىپ باجىلداسپايىق!»... «اش قۇلاقتان تىش قۇلاق».. «قويدىق ءار قايسىنىمىز ءوز بەتىمىزبەن - كق كورەلىك!»... «ءوز ەركىمىز وزىمىزدە ەكەنى راس بولسا، بولدى، راحىمەت بۇل قامقورلىقتارىڭىزعا!
- كوپ سۋىر ءىن قازعاندا وتە جاقسى قازاتىن مىقتى ءتارتىپ، ابزال اقىل تاۋىپ بەرسەك قالاي؟ -دەپ مەن سۇرادىم.
- شىراعىم، بيعاش، راحىمەت، قويدىق ەندى سونى، قويدىق! -دەپ شۋ كوتەرگەن كوپشىلىكتىڭ سوڭىندا - «بۇل باياعى كالحوز عوي، جاڭا ۇقتىق!» - دەپ قالدى بىرەۋى. جات تاپتىڭ سۇپسيقىرىمەن اينىعاندىقتارىن ەندى تولىق ءتۇسىندىم. ءجىپ ءۇشى كورىنسە دە تاستاي قاتتى تۇيىنشەكتەلگەندىكتەن قاتقىل تويتارىستارىنان بايقاپ، ايىرجاپ ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزگە كۇيزەلە قاراستىق. ءبىر اپتالىق جاپالى ۇگىتىمىز زايا كەتكەندەي. زورلاساق وزىمىزگە زوبالاڭ كورىنەتىنى سەزىلدى، ەشقانداي وكتەمدىك كورسەتپەي، ناسيحاتتاپ قانا، ناعىز ءوز ىقتيارلارىمەن سەرىكتەستىرۋدى ليڭ شۋجي قاتتى تاپسىرعان بولاتىن.
- ەندى قايتەمىز؟ -دەدى ايىرجاپ كۇبىرلەپ. - قالاي دا ۇيىمداسۋدىڭ پايدالى بولاتىندىعىن ەسكەرتىپ قانا ويلاتىپ قويىپ، بىرەۋىمىز پارتكومعا بارىپ كەلەيىك پە؟
- جوق، ونى ارتىنان كورەرمىز. مەن ەندى ءبىر ساعات سويلەيىن. مىنا اينۋ، بىرەۋدىڭ كەرى ۇگىتىمەن پايدا بولعانى سەزىلدى. سوۆەت وداعىنداعى كولحوزداسۋدى دا جيرەنىشتى ەتىپ، قاتە ءتۇسىندىرىپ قويعان ەكەن. كولحوزعا قاي تاپتار نەلىكتەن قارسى بولىپ بۇزعىنشىلىق ارەكەت جۇرگىزگەنىن، كولحوزداردىڭ ولاردى قالاي جەڭگەنىن، اسا كۇشتى فاشيزممەن سوعىسقاندا كولحوزدىق كوللەكتيۆتىڭ سوۆەت وداعىن قانشالىق قۇدىرەتكە يە ەتكەن تاريحىن قىسقاشا عانا سويلەيمىن. مىنا مويىنسەرىگىمىزدىڭ قاسيەتى وسى باياندامامەن ايقىن تۇسىنىلەتىن بولادى، قالاي؟... بۇدان زورلاۋ ماعىناسى شىقپايتىن شىعار؟
- وسى سوزىڭنەن «قايتسەڭ دە سەرىكتەسەسىڭ» دەگەندەي زورلاۋشىلىق ماعىنا شىعارماي، سويلەي الامىسىڭ؟
- جاي عانا اڭگىمە ەتىپ شەرتەمىن، تىڭداپ كور!...
ايىرجاپ تۇرەگەلدى. كوپشىلىكتىڭ ءوز ىقتيارىندا ەكەندىكتەرىن قايتالاي دارىپتەدى دە «بيعابىل جولداستىڭ» از ءسوزى بارىن ايتىپ، تىڭداۋعا شاقىردى. ەگىنشىلەر مىنا بۇيراباس قۋ ەندى قاي قىرىنا الار ەكەن» دەگەندەي اڭتارىلىسپەن ءۇنسىز قاراستى ماعان.
- مەنىڭ تۋىسقان اعالارىم مەن ءىنىم، بەس جىلدان بەرى وزدەرى سياقتى جالدانبا ەگىنشىلەر مەن سەرىكتەسىپ، قاشقان ءبىر جاڭگۇدەيدىڭ جەرىنە ورتاق ەگىن سالىپ كەلەدى، -دەپ كۇلىمسىرەي باستادىم ءسوزىمدى. - سەنبەگەندەرىڭىز بارىپ كورىڭىزدەر! مىنا قاراعاشتا عانا، بيكەلدى، بيعازى، بيعادىل دەيتىندەر! جالشىنىڭ تەرى مەن قانىن قوسا سورىپ ادەتتەنگەن بايلاردى سول سەرىكتەسۋلەرى ارقىلى مالايسىز قالدىرىپ، ىزالاندىرىپ ءجۇر. بىرەۋدەن كەپسەن سۇراعاندى قويىپ، قازىر وزدەرى كەپسەن بەرىپ ءجۇر. دەمەك، مەن جالشىلىقتان دا، جوقشىلىقتان دا ارەڭ قۇتىلعان، وزدەرىڭىز سياقتى سەميانىڭ بالاسىمىن. «ءوز ولتىرمەيدى، جات جارىلقامايدى». سىزدەر وسى اۋىلعا كەشەگى كەلگەن قوناقتىڭ قوماعاي قوجايىنىنداي - تاڭقان، وماربەكتەردەي وزدەرىڭىزدى تورىپ جۇرگەن - توناپ جۇرگەن قاسقىرلاردىڭ ازعىرىندىسىن تىڭداعانشا مەنىڭ، كوزدى-قۇلاقتى مىنا ءوز بالالارىڭىزدىڭ اقىلىن تىڭداڭىزدار! -دەگەنىمدە ەرىكسىز وكسىپ قالىپ، ءبىر كىدىردىم.
- ال، تىڭدادىق، تىڭدادىق! -دەپ قالدى بىرنەشەۋى. مەن، ىلە جالعاستىردىم ءسوزىمدى:
- ءوزى تۇسىنە الماي جات تاپتىڭ سۇپ-سيقىرىنا سەنگەن ءبىر سورلى شالدىڭ سوزىمەن اينىپ قالىپ وتىرسىزدار. ول شال كولحوزدىق تۇرمىستى مۇلدە بىلمەيتىن، كولحوزدىڭ جاۋلارىنىڭ سوزىمەن كەرى تۇسىنىككە يە بولىپ قالعان شال. سوندىقتان كولحوز تۋرالى شىندىقتى ءتۇسىندىرۋ وتە قاجەت بولىپ قالدى. قازىر مەن سىزدەردى كولحوزداستىرۋ ءۇشىن ەمەس، تەك، قاتە تۇسىنىككە قارسى دۇرىس تۇسىنىك بەرىپ قويۋ ءۇشىن عانا سويلەمەكپىن...
وسىلاي باستالعان لەكتسيا ءبىر ساعاتقا جەتپەي اياقتادى. ءسوزىمنىڭ قانشالىق جەڭىستى بولعانىن ايىرجاپتىڭ جادىراۋىنان بايقادىم. ەلجىرەي قاراپ يزەكتەدى ماعان. كوپشىلىك اتىنان سويلەگەن باعاناعى قاراساقال جان-جاعىنا جالتاقتاي ءتۇستى دە، «سورلى شالىنا» قارادى.
- ەندى بولدىق! -دەپ داۋىستاپ جىبەردى ءوزى. بۇل «بولعان» قالاي بولعاندىق ەكەنىن «سورلى شال» قالبالاقتاي سويلەپ ءتۇسىندىردى:
- شىراعىم، تۇسىندىك، ءتىپتى جاقسى تۇسىندىك. ءسوزىڭنىڭ بارىنە... اسىرەسە، مەنىڭ راس سورلى ەكەندىگىمە مويىندادىم. ال، ءسىز ايتقان كەشەگى قوناق مەنەن دە سورلى، ول دا بۇرىننان ەستىپ جۇرگەن وسەكتەرىن ايتقان، ىپ-راس، ۇستىنەن ءتۇستىڭىز!... جالعىز-اق، ول الگى وماربەك پەن تاڭقاننىڭ سوزىمەن كەلگەن ەمەس، ءوز پىكىرى سولاي... ال ەندى باستاي بەرىڭىزدەر، بار ىرازىلىعىمىزبەن ەردىك سىزدەرگە!
- ءبىز عوي، مىنا اقساقالدارىمىزدىڭ رايىنا قاراپ وتىرعانبىز، -دەستى كوپشىلىك. - وسى كىسىلەردىڭ ايتقانىمەن جۇرەتىن ادەتىمىز بولماسا، اقىلدارىڭىزعا العاشىنان-اق كونگەنبىز عوي!... ەندى ەشقانداي قارسىلىعىمىز جوق. بىرلەستىك!... ەندى باستىعىمىزدى، قالاي، قالاي ىستەيتىنىمىزدى، اسىرەسە ءتارتىبىمىزدى مىقتاساڭىزدار بولعانى!..
ەرتەڭىنە كوپشىلىكتىڭ داۋىس بەرۋى بويىنشا سول ىرىقتى كوسە سارىنىڭ ءوزىن باستىق ەتىپ سايلادىق تا، جەكە جەرلەردە سونى مىقتاپ تاربيەلەۋمەن بولدىق. وعان اقىلشى-حاتشى دەپ سايلاعاندارىمىز دا، باقىلاۋشى كوميسسيا ەتىپ سايلاعاندارىمىز دا ىڭعاي كەكسە كەدەي ەگىنشىلەردەن بولدى. تابىس بىتكەننىڭ بارلىعى ۇيىمشىلدىقتا، ءتارتىپ-تۇزىمشىلدىكتە ەكەندىگىن تۇسىندىرە ءجۇرىپ، جەر جىرتۋعا دايىندادىق. ءار-ءبىر ەگىنشىنىڭ جەر بولىگىن كورىپ، ولشەسىپ جۇرگەنىمدە ليڭ سەكرەتار جەتتى. قايىن جۇرتىنا ۇرىن كەلگەن ءداستۇرشىل كۇيەۋشە، الىستان جاياۋلاپ ەدى. الدىمەن ماعان قاراي بەتتەپ جاقىنداعاندا كۇيەۋ سياقتى ەمەس، وندايدان بۇتىندەي باسقاشا كورىندى: اسكەري سارىلارىنان تاڭداپ، ەڭ كوپ جاماۋلىسىن كيىپتى دە، سارى بىلعارى مۋمكاسىن ات دوربا سياقتى ەسكى بەرەزەن دورباعا تىعىپ، قولىنا ۇستاپتى. جارقىراۋىق ەشنارسە كورسەتپەي، كەدەي ەگىنشىنىڭ ءدال ءوزى بولىپ كورىنەيىن دەگەن سياقتى. ءوزىنىڭ بۇتىندەي كەرىسىنشە ىڭعاي بىلعارى كيىنگەن ماعان سالقىن عانا امانداسىپ، قىسقاشا سويلەستى دە، ەگىنشىلەرگە يزەكتەپ كۇلە ءوتتى. ءبىر جاقتا جەر ولشەسىپ جۇرگەن ايىرجاپقا جونەلدى.
ايىرجاپتى ەرتە ءجۇرىپ، اركىممەن سويلەستى. تۇسكى دەمالىستا دا، كەشكى قونالقىدا دا كەلمەدى مەنىڭ قاسىما. وعان ەرىپ ءتىلماش بولىپ جۇرگەن ايىرجاپ، «ۇستىمىزدەن كورسەتىندى بار سياقتى!» -دەپ ءبىر كەزى كەلگەندە كۇبىرلەپ قانا ءوتتى. - «بيعابىل قورقىتىپ زورلاپ ۇيىمداستىردى دەگەن ءسوز بار ەكەن. بىراق، كىمنىڭ كورسەتىندىسى ەكەنىن ايتپادى!» دەپ ەسكەرتە كەتتى.
اۋپارتكوم سەكرەتارى ەڭ كەدەي ءۇيدىڭ ءبيداي كوجەسىن ءىشىپ قونعان سوڭ، بار ەگىنشىمەن جەكە-جەكە سويلەسىپ بولعان سوڭ، ەرتەڭىنە تۇستە ءبىر-اق كەلدى مەنىڭ قاسىما. اۋىل مۇعالىمىنىڭ ءتور ۇيىندەگى دوڭگەلەك ستولدا ءشاي ءىشىپ وتىرعانىمدا ەكى ەزۋىن ەكى قۇلاعىنا جەتكىزە كۇلىپ كىردى دە، تورگە شاقىرا تۇرەگەلگەن مەنىڭ قولىمدى قاتتى قىسىپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردى.
- قۇتتىقتايمىن جەڭىسىڭدى!... ەگىنشىلەردىڭ قايتا اينىعانىنان كەيىنگى لەكتسياڭدى تۇگەل ەستىدىم. بارىنە دە وتە جاقسى اسەر ەتكەنسىڭ!... كەيىن بۇلار كوپيراتسيالاسقاندا دا بۇل ءسوزىڭ ەستەرىندە بولادى، وتە جاقسى!...
سول كۇنى كەشتە سول ۇيگە بىرگە قوندىق. ءار ءتۇرلى سۇراۋ قويىپ، بار جاعدايىمدى سۇراستىرىپ جاتتى. ايىرجاپ بىلتىرعى كونفەرەنتسياداعى شاعىم سوزدەردەن ماقپالدىڭ اتىن سەكرەتاردىڭ ءوزى جازىپ العانىن بىلەدى ەكەن. بايلانىپ جوعالعان سول قىزدىڭ مەنىڭ قالىڭدىعىم ەكەنىن ايتقاندا، ەداۋىر ىڭىلداپ ويلانىپ قالدى سەكرەتار.
- ا..ا، -دەدى ءبىر شاقتا - بىلتىر 11-ءشى ايدا ماقپالدى مەن التاي جەرلىك پارتكومعا تاپسىرىپ قاتىناس جىبەرگەنمىن. ونى ساقشى مەكەمەسى ارقىلى تاپسا، ءوز قامقورلىقتارىنا الۋلارىن ءوتىنىپ جازعانمىن. تاپسا ولار بىزگە حابارلايدى!...
الدىنعى كۇنى دۇيسەن اعاي ماعان كەلىپ، «ماقپال 1 اي مولشەرىندە بولە كۇيەۋدەن قۇتىلعان سياقتى دەگەن تۇسپالىن ايتقان: «ساۋىردان، قاي جەردىكى ەكەنى بەلگىسىز، ساقشىلار الىپ كەتىپتى». سەكرەتار مەنەن سونى ەستىپ، «ى----ڭ، تابىلعان بولسا، بىزگە قايتارادى!» دەي سالدى دا قور ەتە ءتۇستى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ اكىمنىڭ جەڭىل ارباسىن شوقاقتاتىپ كوشىرە كەلدى. كەشكە جاقىن شىعىپ، جولداعى تۋىستارىنا قونىپتى. سەكرەتارعا كونۆەرت ۇسىندى. شينجاڭ ولكەلىك پارتكومنىڭ ۇگىت ءبولىم تاڭباسى باسىلعان قاتىناس ەكەنىن كوردىك. مەنىڭ ۇرىمجىگە - وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە قىزمەتكە شاقىرىلعانىمدى اۋپارتكومعا تاپسىرىپ جازىپتى. وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى ءبىرىنشى رەت سۇراعاندا اۋداندىق ۇكىمەت بەرمەگەندىگى سەبەپتى پارتيا جاعىنان سۇراتقان سياقتى.
- بيعابيلي جولداس، سەن وسى اربامەن قايتىپ، ۇرىمجىگە جۇرۋگە دايىندالا بەر! -دەدى سەكرەتار، ماعان رايلانا قاراپ الىپ، - بىراق، مەن قايتقانشا كۇتە تۇر!... پارتيا قاتارىنا وتۋگە جازعان ءوتىنىشىڭ بار ەمەس پە، مەن ءوزىم كەپىلدىك ەتىپ قابىلداتامىن. پارتياعا ءوتىپ، پارتبەلەتىڭدى الىپ بارعانىڭ جاقسى!..
قولىمدى كەشە قاتتى قىسقان سەكرەتارىمنىڭ قولىن ەندى مەن قاتتى قىسىپ اتتاندىم. باسە، تارازىنى اركىم ءوز كوكىرەكتەرىنە - ءوز جۇرەكتەرىنە تىرەمەي، وسىلاي قالىس ۇستاۋ كەرەك قوي! -دەپ جىميدىم بىلاي شىعا بەرە.
جەڭىمپاز تەرگەۋشىم، قادامىن قالاي-قالاي تاستاعان مىنا تاريح!... سارسەن اعاڭ مىڭ قۇبىلىپ، مىڭ بۇرالىپ كىرە الماي جۇرگەن پارتياعا يلىگۋدى بىلمەيتىن مەندەي «توڭمويىن كەرى توڭكەرىسشىنىڭ» شىنىمەن-اق زىپ بەرگەنى مە! دۇلەي جۇدىرىعىڭىزبەن قاعىپ تاستاپ، قايتا جازساڭىز قايتەدى سول تاريحتى. ادىلەت تارازىڭىز وسىنى قۇپتايدى عوي! قولىڭىزدان بۇرمالاۋدا جۇلمالاۋ دا كەلىپ جۇرمەي مە! تاريحتى ءسىز جاراتپاي، سىزدەيلەردى تاريح جاراتىپ، سوقىر شەگىنە جيىپ ساقتاپ كەلە جاتقانىمەن ءىسىڭىز بولعان با. «پارتياعا سيقىرلىقپەن جالبىزبالاپ كىرىپ العان، بۇل اتاقتى قىلمىسىن بۇرىپ العان، زور شاتاقتى قىلمىسكەر» دەپ قوندىرا قويارسىز!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] جاڭگودەي (ايتىلۋىندا جاڭگۇيدى) - قىتاي بايلارىن وسىلاي اتايدى، قوجايىن ماعىناسىندا.
