مۇددەلەر قايشىلىعى

قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىن سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىنۋگە جاردەمشى رەتىندە 

سوۆەت بيلىگى قازاق جەرىنە يمپەرياشىلدىق-تاپشىلدىق استارمەن كەلدى. مونارحيانىڭ تاريح ساحناسىنان ىعىستىرىلۋى قاناتتاندىرىپ، قازاق زيالىلارى پاتشا ۇكىمەتى جويعان مەملەكەتتىلىگىن «الاش-وردا» اتىمەن جاڭعىرتقان-تىن. تاريحي احۋال ءماجبۇر ەتكەندىكتەن، تاماشا دەكلاراتسيا جاريالاعان سوۆەت وكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، الاشتىق قۇرىلىمدى كەڭەس پلاتفورماسىنا اۋىستىرۋعا ۋاعدالاسقان ەدى. الايدا سوۆەتتىك بيلىك ۋادەسىنەن اينىپ، ءوزىنىڭ الاش-ورداعا كوزقاراسىن شۇعىل وزگەرتكەن.   

الاش اۆتونومياسىن مويىنداماي، سوۆەتتىك نەگىزدە قازاق اۆتونومياسىن جاريالاۋعا ازىرلىك جۇرگىزەتىنىن جاريا ەتكەن. اراعا جىلدان استام ۋاقىت سالىپ، 1919 جىلدىڭ ورتاسىندا قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندە ارنايى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرعان. پرەدسوۆناركوم ۆلاديمير لەنين قازرەۆكوم توراعاسى ستانيسلاۆ پەستكوۆسكيگە سوۆەت يدەياسىن دارىپتەيتىن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن ناسيحاتتايتىن دارىستەردى الدىن-الا گرامموفون  تاباقشالارىنا قازاق تىلىندە سەنىمدى ادامدارعا تەكسەرتىپ الىپ بارىپ جازىپ، قىرداعى قازاق ىشىنە اپارىپ تىڭداتۋ ارقىلى تاراتۋدى ۇسىنعان-تىن...

1

رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى قۇرعان قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ جانە بۇكىلرەسەي ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى احمەت بايتۇرسىنوۆ 1920 جىلعى 17 مامىردا ماسكەۋدە سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى، پرولەتاريات كوسەمى ۆلاديمير يليچ لەنينگە حات جازدى. قازاق ولكەسىن باسقارۋدى نيەت ەتكەن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ ون ايدان بەرى «ەشتەڭە تىندىرماعانىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى» دەدى ول حاتىندا. رەۆكوم جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىز بولۋىنا اپارعان نەگىزگى ەكى سەبەپتى اتادى. بۇل سەبەپتەردىڭ ءبىرىن – «قازاق ولكەسىن باسقارۋعا قويىلعان ورتالىقتىڭ وكىلىندە ايقىن كوزقاراس بولعان جوق»، ويتكەنى ورتالىقتىڭ وزىندە قازاق ماسەلەسى جونىندە «رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى» مەن پارتيا باعدارلاماسىنداعى نۇسقاۋلاردان باسقا، ولكەنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەلەپ-ەسكەرەتىن باعىت-باعدار جوق دەپ، ەكىنشىسىن – «ورتالىقتىڭ وكىلى مەن حالىق اراسىندا ءوزارا سەنىمنىڭ جوقتىعى» دەگەن سوزبەن كەسىپ تۇجىرىمدادى.

سوسىن ماسەلەنى وزىنشە ءتۇسىندىردى. پاتشا ۇكىمەتى تۇسىندا ايرىقشا ۇلتتىق ەزگى مەن قۇلدىققا تۇسكەن قازاقتاردان وزگە بۇراتانالار بولماعانىن ايتتى. جالپى، حالىقتىڭ ەزگىدە بولۋى ۇلتتىق سەزىم تۋعىزباي تۇرا المايدى دەدى. ەزىلۋگە ۇشىراعان ۇلتتىڭ بويىندا ەزۋشىلەرگە قارسى جيىركەنىش پەن وشپەندىلىك سەزىمى تۇتانىپ، بەكي تۇسەدى. جانە ەزۋشىگە ۇنەمى ارەكەتىنەن سەكەم الىپ، سەنبەي قاراۋدان باسقا سەزىم  بويىندا ويانا قويمايدى. مۇنى يمپەرياداعى بارشا وزگە تەكتىلەر تاعدىرىنان بايقاۋعا بولادى. ال قازىرگى ساتكە كەلسەك...

پاتشالىق نەگىزگى حالقىنىڭ قولىمەن «قازاقتاردى عاسىرلار بويى توناپ، ەزگىگە سالىپ كەلدى»، ەندى وسى نەگىزگى حالىقتىڭ – «ورىس ۇلتىنىڭ پرولەتارياتى ءوزىن پاتشا چينوۆنيكتەرىنىڭ ورنىن باسۋشى ەمەس، كەشەگى قانالعان حالىقتاردىڭ موينىنا ءمىنىپ، قۇلدىققا سالعىسى كەلەتىن جاڭا مىرزالار ەمەس، قايتا، ولاردى ازات ەتۋشى ەكەنىن كورسەتەتىن بەت-بەينەسىن ىسپەن دالەلدەپ، كورسەتۋگە ءتيىس». الايدا، رەۆكوم مۇشەسى بايتۇرسىنوۆتىڭ بايقاعانى، «جەرگىلىكتى كوممۋنيست جولداستار قازاقتاردى ەشنارسە تۇسىنبەيدى دەپ ويلايدى، قيتۇرقى، ايلالى ساياساتقا سالىپ، ەڭبەكشى قازاق حالقىنا ولاردىڭ تۇرمىسىن سوۆەتتىك نەگىزدە قۇرۋعا تۋىسقاندىق كومەك بەرۋدىڭ ورنىنا، ءارتۇرلى قۋلىق قولدانۋ ارقىلى  وزدەرىنىڭ ۇستەمدىكتەرىن كورسەتىپ وتىر». بىراق بۇگىنگى ورىستار «وزدەرىن ينتەرناتسيوناليست-كوممۋنيست» دەپ اتاعانمەن، عاسىرلار بويى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ايلالى ساياساتىن باستان كەشىپ كەلە جاتقان وزگە تەكتى ۇلتتاردىڭ سەنىمىنە كىرە المايدى. قازاقتا  «سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس» دەگەن ماتەل بار... ايلا-شارعىلى ساياسات الدامشى ءۇمىتتى ءۇنسىز ەلەستەتىپ سىرتتاي جىلتىراعاننان باسقا ەشنارسەگە جەتكىزبەيدى. بۇل ۇنسىزدىك پاتشا وكىمەتى كەزىندەگىدەي،  قاناۋعا، وزبىرلىققا دەگەن ىشتەي وشپەندىلىك پەن جيىركەنىشكە تۇنعان قازاقتاردىڭ نارازىلىعىن بەلگىلى ءبىر تۇردە بۇرق ەتكىزىپ كورسەتەتىن جاعداي تۋعانشا عانا سوزىلۋى مۇمكىن...

بولشەۆيكتەر جول بەرىپ وتىرعان قاتەلىكتى وسىلاي بايانداپ، قازرەۆكوم مۇشەسى سوۆناركوم توراعاسىنا ناقتى ۇسىنىستار ايتتى. ورىس پرولەتارياتى ءۇشىن قازاقتار جونىندە ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداۋى عانا قالدى دەدى: ءبىر جول – «بارلىق جەردە پاتشا گۋبەرناتورلارى مەن گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنىڭ ورنىنا جاڭا ديكتاتورلار تاعايىنداپ، بيلەپ-توستەۋشى مارتەبەسىنە يە بولۋ، ءوز ۇستەمدىگىن كۇشتەپ تاڭۋ ارقىلى باعىندىرۋ»، نە ەكىنشى جول – «قازاقتىڭ ەڭبەكشى حالقىنىڭ سەنىمىنە يە بولۋ».  بىرىنشى جولدى تاڭداعان جاعدايدا سوۆەتتىك قۇرىلىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋى مۇمكىن، ال ەكىنشىسىن تاڭداسا – جاڭا قۇرىلىستىڭ ىرگەتاسى بەرىك نەگىزگە قالاناتىن بولادى. «ماسەلە مىنادا، – دەپ جازدى ودان ءارى بايتۇرسىنوۆ لەنينگە، – قازاقتاردىڭ اراسىندا حالقى تولىق سەنەتىن جانە جازاتايىم جاڭىلسا دا، ءوز حالقىن ەشقاشان دا جەكە باسىنىڭ يگىلىكتەرى مەن پايداسىن كوزدەپ سانالى تۇردە ساتىپ كەتپەيتىن زيالىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى بار. قازاقتاردىڭ سەنىمىنە يە بولعىسى كەلەتىن ورىس پرولەتارياتى ءۇشىن ەڭ توتە جول وسى زيالىلار ارقىلى وتەدى. بىراق بۇل ءۇشىن وسى زيالىلارعا سوۆەت وكىمەتى سەنىم كورسەتۋى كەرەك».

قازاققا  قاتىستى بارلىق قيىندىق مىنادان تۋدا: قازاقتار كەشەگى ءوزىن ەزۋشىلەرگە سەنىم بىلدىرە المايدى، ال سول ەزۋشىلەردىڭ وكىلدەرى جاريالاعان سوۆەت وكىمەتى، تيىسىنشە، كەشەگى قارسىلاستارىنا ءالى دە سەنبەيدى.

قازاقتاردىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ ءۇشىن كوممۋنيستەر وزدەرىن ەشكىمدى ۇلتقا ءبولىپ كەمسىتپەيتىن، السىزدەردى ەزۋشى ەمەس، كەرىسىنشە، ەزىلگەندەردى ازات ەتۋشى قىزمەتكەر ەكەنىن ناقتى ىستەرىمەن دالەلدەپ، كورسەتۋگە ءتيىس. بۇل قيىن. بىرىنشىدەن، شەت ايماقتاردا «سۋداي تازا ينتەرناتسيوناليستەر» جوقتىڭ قاسىندا.  «وزدەرىن ينتەرناتسيوناليستەرمىز دەپ اتاۋشىلاردىڭ  كوبى شىن مانىندە ناتسيوناليستەر (ۇلتشىلدار), يمپەرياليستەر»; ەكىنشىدەن، قازىرگى جاعداي دا قولايسىز: رەسپۋبليكاداعى ونەركاسىپ داعدارىسى سالدارىنان ورتالىق حالىقتان كوبىرەك الىپ، وعان ازىراق بەرۋدە. مۇنى قازاقتاردىڭ دۇرىس تۇسىنبەۋى مۇمكىن، ويتكەنى ولار پاتشا ۇكىمەتى ءبىزدى توناپ كەلگەن ەدى، كەڭەس وكىمەتى دە ناق سولاي ىستەپ وتىر دەپ ويلايدى. ءسويتىپ،  پراكتيكالىق تۇرعىدان – ەكى جاقتان دا سەنبەستىك بولماي قويمايدى; ال ەگەر تەوريالىق جاعىنان قاراساق، سەنبەستىككە ورىن بولماۋى ءتيىس.

شىنىنا كەلگەندە، قازاق حالقى تاراپىنان سەنىمسىزدىك كورسەتىلمەۋى كەرەك، سەبەبى، «وكىمەت باسىندا قازاقتاردى تالاپ-توناپ، ەزگىگە سالىپ كەلگەن ۇلتشىل-يمپەرياليستەر وتىرعان جوق، قايتا ءالسىز حالىقتاردى كۇشتىلەر ەزگىسىنەن ازات ەتۋدى كوزدەيتىن ينتەرناتسيوناليست-كوممۋنيستەر وتىر». سول سياقتى كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان دا زيالى قازاقتارعا سەنىمسىزدىك ورىن الماۋى ءتيىس. سەبەبى قازىرگى تاڭدا  وز حالقىن ازات ەتۋدى شىن جۇرەكتەن تىلەيتىن «قازاق زيالىلارى ينتەرناتسيونالدان وزگە جول تاڭداي المايدى». وسىنداي «كوممۋنيست ەمەس، بىراق ادال ۇلتشىل، زيالى قازاقتارعا  سوۆەت وكىمەتى تولىق سەنۋى ءتيىس، ويتكەنى ولار حالقىن شىن سۇيەدى، ۇلتتىق مۇددەلەرىنە قول جەتكىزۋ ماقساتى ولاردى سوۆەت وكىمەتىنە يەك ارتۋعا ءماجبۇر ەتەدى».

سونىمەن، ءوزارا  سەنىمگە قول جەتكىزۋدىڭ ەكى جولى بار: ولاردىڭ ءبىرى – قازاق حالقىن تالاپ-توناپ، ەزگىگە سالىپ كەلگەن يمپەرياليستەر بۇگىنگى كوممۋنيستەر ەمەس ەكەنىن قازاقتارعا ءىس جۇزىندە دالەلدەپ كورسەتۋ. بۇل ۇزاق جول. ال ەكىنشىسى – نەعۇرلىم وڭاي جانە ماقساتقا نەعۇرلىم تەز جەتكىزەتىن جول. حالىق بۇقاراسىنىڭ قيسىندى قورىتىندى جاساۋعا شاماسى كەلمەيدى، ال كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسىندا تۇرعان ادامدارعا بۇل وڭاي. سەبەبى ولار –بيلەۋشىلەر. سوندىقتان «ءوزارا سەنىمگە العاشقى قادام-دى سوۆەت وكىمەتى جاساۋى كەرەك».

ەكى جاقتان دا سەنىم بولمايىنشا، قازاق ولكەسىندە جۇمىستىڭ دۇرىس جولعا قويىلۋى مۇمكىن ەمەس،  مۇنى قازاق رەۆكومىنىڭ 10 ايداعى ءومىرى كورسەتتى. قازاقتاردىڭ نەنى قالايتىنى جانە ولاردان كەڭەس وكىمەتىنىڭ نە تىلەيتىنى جونىندەگى نەگىزگى ماسەلە ءالى دە بەيمالىم بولىپ قالىپ وتىر، مۇنىڭ ءوزى جەرگىلىكتى جەرلەردە تۇسىنبەۋشىلىك تۋعىزۋدا. بايتۇرسىنوۆ مىناعان سەنىمدى: «شىنتۋايتىندا، قازاقتاردىڭ نەنى قالايتىنى بەلگىلى ءارى ونىسى ابدەن تابيعي نارسە. يمپەرياليزمنىڭ سان عاسىرلىق ەزگىسىندە بولىپ كەلگەن حالىق ەڭ الدىمەن وسى ەزگىدەن ازاتتىق الۋدى ويلايدى. قازاقتاردىڭ نەلىكتەن ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە ۇمتىلاتىنى تۇسىنىكتى، ال سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاقتاردان نەنى تىلەيتىنى ازىرشە بىزگە ايقىن ەمەس جانە كۇننەن كۇنگە، بارعان سايىن بۇلىڭعىر بولىپ بارادى».

رەۆكوم قۇرعان كەزدە ءبىزدىڭ ارقايسىسىمىز، رەۆكوم تۋرالى ەرەجە ازىرلەۋگە قاتىسقان قازاقتاردىڭ  ارقايسىسى، قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندە قۇرىلىپ وتىرعان ەرەكشە ورگان اۆتونوميانىڭ تابالدىرىعى ەكەنىنە سەنگەنبىز دەدى ودان ءارى بايتۇرسىنوۆ. رەۆكومنىڭ  بار ەكەنىن عانا بىلەتىن، بىراق ونداعى ءىستىڭ جايىمەن تانىس ەمەس ادامداردىڭ ءبارى وسى كەزگە دەيىن سولاي دەپ ويلايدى. رەۆكومدا جۇمىس ىستەگەن ءبىزدىڭ ءبارىمىز باس قاتىرىپ، ونىڭ نەگە قاجەت ەكەندىگىنە كوز جەتكىزە المادىق. وزدەرىن كوممۋنيستەر دەپ اتايتىنداردىڭ ءبارى كوممۋنيست ەمەس، ولار بۇقارا حالىق ءۇشىن تۇسىنىكسىز جارعىلارىن تىقپالاپ جاتىر. قازرەۆكوم مۇشەلەرى كرىلوۆتىڭ «اققۋ، شايان جانە شورتان»  دەگەن مىسالىنىڭ كەرىن كەلتىرۋدە.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسىندا تۇرعان ادامداردىڭ سان ميلليوندىق ۇلتتىڭ تاعدىرىن مازاق ەتىپ، ونى ويىنعا اينالدىرۋدى ويلامايتىنىنا ءبىز كامىل سەنەمىز. كۇنى كەشە پاتشالىق ساياساتتىڭ ۇلتشىلدىق پەن يمپەرياليستىك باعىت ۇستانعانىن، بۇراتانالار دەپ اتالعان باسقا حالىقتارعا ورىستار ويىنا كەلگەنىن ىستەگەنىن، ال بۇراتانالاردا ەشقانداي قۇق بولماعانىن، دالەلى جەتكىلىكسىز، نەگىزسىز بولسا دا، قىلمىس جاسادى دەپ ايىپتالعان بۇراتانالاردىڭ قاتاڭ جازالانعانىن داۋسىز فاكت دەپ مويىندايتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيمىز. ال وسىلاردى مويىنداپ تۇرعان بيلىكتىڭ عاسىرلار بويى ورىس حالقىنىڭ وسى رۋحتا، ياعني بۇراتانالارعا شەكسىز ۇستەمدىك ەتۋ رۋحىندا تاربيەلەنگەنىن دە داۋسىز فاكت رەتىندە مويىنداۋى ءتيىس دەپ ويلايدى حات يەسى. كوپتەگەن ادامنىڭ ويىنداعى كوممۋنيزم يدەياسى جارنامادان ءارى اسپايدى دەپ جازدى احاڭ ودان ءارى ءبىرىنشى بولشەۆيككە. رەسەيدە كوممۋنيست كوپ، بىراق ناعىز يدەيالىق كوممۋنيستەر وتە از، ال شەت ايماقتاردا مۇلدەم جوقتىڭ قاسى ەكەنىن ايتتى.

قازرەۆكوم مۇشەسى احمەت بايتۇرسىنوۆ كوسەم تۇسىنۋگە جانە ەسكەرۋگە ءتيىس دەپ تاراتا ايتقان وسى پايىمدارىنان كەيىن،  تەز جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت دەپ تاپقان ۇسىنىستارىن بىلاي ءتىزدى:

ءبىرىنشى. قازاق ولكەسىن باسقارۋعا اتى عانا كوممۋنيست، زاتى بوتەن قىزمەتكەرلەر ەمەس، ناعىز يدەيالى كوممۋنيستەر مەن حالىق سەنىمىنە يە بولعان ۇلت زيالىلارىنان شىققان، سىننان وتكەن يدەيالىق قىزمەتكەرلەر جىبەرىلسىن. ناعىز كوممۋنيستەر مەن قازاقتاردان شىققان يدەيالىق قىزمەتكەرلەر ءبىر-بىرىمەن تۇسىنىسەدى جانە ىسكە كوزقاراسى ورتاق بولعاندىقتان، قازاقتان  شىققان شالاعاي كوممۋنيستەرگە قاراعاندا تەزىرەك ءتىل تابىسا الادى;

ەكىنشى. ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ارالاس تۇرىپ جاتقان اۋداندارداعى وكىمەت ورگاندارىنىڭ بارىندە كەمىندە 2/3 بولىگى ەزىلگەندەردەن بولۋعا ءتيىس;

ءۇشىنشى. قازاق ولكەسىنىڭ شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق مەكەمەلەرىن باسقارۋ ء(تۇرلى شارۋاشىلىق سالالارى بويىنشا ەشقانداي دا باسقا گۋبەرنيالارعا نەمەسە وبلىستارعا بولىنبەي جانە باعىندىرىلماي) قازاقتاردىڭ قولىندا بولۋعا ءتيىس;

ءتورتىنشى. قازاق كوممۋنيستەرى مەن رەۆوليۋتسياشىل زيالىلارىنىڭ بۇكىل ساياسي-مادەني جۇمىسى سوۆەتتىك سوتسياليستىك شارۋاشىلىق ساياساتىنا نەگىزدەلۋگە ءتيىس;

بەسىنشى. قازاقستاندى بىرىكتىرەتىن، ورىنبور قالاسىنان باسقارىلاتىن اسكەري وكرۋگ قۇرىلسىن;

التىنشى. قالالارداعى گارنيزوندار مىندەتتى تۇردە قازاقتاردان بولسىن;

جەتىنشى. قازاق ولكەسىنىڭ شەكاراسى جونىندە ...باسقا ەشقانداي دا وزگەرىستەرگە جول بەرىلمەۋى ءتيىس...

بۇل تۇسىنىكتەر مەن تۇجىرىمدار سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسىنا قازاق سوۆەتتىك اۆتونومياسى جاريالانار، رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا  قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرىلار قارساڭدا، 1920 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇسىنىلدى...

2

حالقىنىڭ ادال ۇلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ حالكومكەڭەس توراعاسى، پرولەتاريات كوسەمى ۆلاديمير يليچ لەنينگە جازعان اتالمىش حاتىن 2013 جىلعى 4 ساۋىردە قازاقشا جاڭعىرتىپ جاريالاي وتىرىپ، تاريحشى-عالىم زارقىن تايشىباي ونىڭ مازمۇنىنان تۋىنداتىپ ارنايى وي تۇيگەن-ءتىن. تىلگە تيەك بولعان اتالمىش حاتتا قازاق جەرىنە ورناعان سوۆەتتىك بيلىك تابيعاتىن احاڭنىڭ سىني كوزبەن تالداعانىن اتادى. احاڭ «ەگەر  بولشەۆيكتەر نەمەسە جاساندى كوممۋنيستەر جەرگىلىكتى ۇلت جونىندەگى كوزقاراسىن وزگەرتپەيتىن بولسا، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ مۇمكىن بولۋى كۇماندى ەكەنىن كورسەتتى»، – دەدى. «وتارشىلدىق پيعىلداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى سالدارىنان» قازاق ساناسىندا جاڭا بيلىككە  «...قارسى جيىركەنىش جانە وشپەندىلىك سەزىمى ورشىمەسە  دە، سەنبەۋشىلىك سەزىمىنەن باسقا سەزىم ورنىعا قويمايتىنىن» كورەگەندىكپەن  بولجاي ءبىلدى»، – دەپ قورىتتى. «ويتكەنى ورىس ۇلتىنىڭ پرولەتارياتى پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ ورنىن باسىپ، ەزىلگەن حالىقتاردىڭ موينىنا ءوزى ءمىنىپ العىسى كەلەتىنىن كەڭەستىك ءتارتىپتىڭ العاشقى ايلارىندا-اق كورسەتە باستاعان-دى. بايتۇرسىنوۆ مۇنى دەر كەزىندە بايقاپ، اتالعان حاتتى كوسەمگە وسىنداي ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن جازعان ەدى. «الايدا، ورىنبورداعى بيلىكتى جەكە-دارا يەمدەنگەن «ەۋروپالىق كوممۋنيست جولداستار» قازاق قىزمەتكەرلەرىنە، سولار ارقىلى بۇكىل قازاق حالقىنا مەنسىنبەۋشىلىك كورسەتتى»، – دەپ ءتۇيدى عالىم.

پروفەسسور ز. تايشىبايدىڭ بۇل ويلارىمەن تولىق كەلىسە وتىرىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى، ءنومىرى ءبىرىنشى بولشەۆيككە سول 1920 جىلى تاپسىرىلعان تاعى ەكى قۇجاتتى ايتا كەتكەن ءجون. ءبىرى – تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دەلەگاتسياسىنىڭ (تۇركرەسپۋبليكادا قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇراتىن) بايتۇرسىنوۆتىڭ حاتى سوڭىنان ىلە-شالا 25 مامىردا ۇسىنعان بايانداماسى. وندا رەسەي حالىقتارىنىڭ قۇقتارى جونىندەگى اتاقتى دەكلاراتسيادا اتاپ ايتىلعان ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىندايتىندىعىنا بايلانىستى مالىمدەمەنىڭ ورىندالۋىن، ولكەدە اسكەر كۇشىمەن جاساندى تۇردە تاپتىق تۇرعىدا جىكتەۋ جۇرگىزۋگە شەك قويۋ تالاپ ەتىلگەن-ءدى. وسى ەكى قۇجاتتىڭ پرولەتاريات كوسەمىنە «ءبىر مەزگىلدە تاپسىرىلۋى، ارينە، كەزدەيسوق ەمەس-ءتىن»، دەپ اتاپ ءوتتى اكادەميك م.  قويگەلديەۆ ءوزىنىڭ «قيانات اناتومياسى» مونوگرافياسىندا (2020). ونىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل جايتتەر بىرىنشىدەن، ەكى ولكەدەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ كۇن تارتىبىنە شىققان مۇددەلەرىنىڭ ورتاقتىعىن، ەكىنشىدەن، وسى قوس ولكەدە ورنىققان بيلىك پەن توبەسىندە لەنين تۇرعان «سوۆەتتىك يمپەريالىق ورتالىق» اراسىندا ءپرينتسيپتى قايشىلىق بار ەكەنىن جانە ونىڭ تەرەڭدەپ بارا جاتقانىن   كورسەتەدى. بۇل سوۆەت وكىمەتىنىڭ رەسەي رەسپۋبليكاسىنداعى بيلىكتى باسىپ العانىنا ەكى جارىم جىل عانا بولعان، ونىڭ ىشىندە تۇركرەسپۋبليكانىڭ قۇرىلعانىنا ەكى جىل تولعان، ال قازرەسپۋبليكانى قۇرۋ جايىنداعى قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىنا  ءۇش اي قالعان شاق بولاتىن.

قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن دۇنيەگە اكەلۋگە جول اشقان 1920 جىلعى 26 تامىزداعى ايگىلى دەكرەت تۋعان شامادا، ياعني 1920 جىلعى تامىزدىڭ سوڭىنا قاراي، ماسكەۋگە بارعان قازاق دەلەگاتسياسى لەنينگە جازباشا ۇندەۋ تاپسىرادى. م.  قويگەلديەۆ ۇندەۋدى تۇڭعىش گرۋزيادا جاريالاعان مۇستافا شوقايدىڭ تۇسىندىرمەسىنە قاراپ، قۇجات اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ا. بايتۇرسىنوۆ بولعانىن جانە ونىڭ لەنيننىڭ قابىلداۋىنا سۇرانعانمەن كىرە الماعان دەلەگاتسيا قۇرامىندا بولۋى ابدەن ىقتيمالدىعىن ايتادى.  مىنە، وسى ۇندەۋدە: «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى قازاق بۇقاراسىن الەۋمەتتىك رەۆوليۋتسيا يىرىمىنە بىردەن تارتىپ كەتە العان جوق»، – دەلىنەدى. ويتكەنى قازاقتاردىڭ ساناسىندا «ۇلتتىق سەزىم تاپتىق سەزىمنەن باسىم بولدى». ونىڭ سەبەبى رەتىندە قازاقتىڭ شارۋاشىلىق تىرشىلىگىندەگى «تاپتىق جىكتەلۋدىڭ السىزدىگى» جانە «پاتشالىق رەجيمدەگى ۇلتتىق قاناۋدىڭ شەكتەن تىس قاتاڭ بولعاندىعى»  اتالادى.  «قۇجاتتاعى بۇل تۇجىرىمنىڭ پرينتسيپتىك ماڭىزى... قازاق قوعامى ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعان ماسەلە... ۇلتقا قاجەتى – ورىس يمپەرياليزمى تاراپىنان قازاق مۇددەسىنە جاسالىپ وتىرعان قياناتتان قۇتىلۋ ەدى». «بولشەۆيزم كوسەمدەرى توتەننەن كەلىپ قابىلداتۋعا تىرىسقان» كۇنكورىس ءتارتىبى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءومىر سالتىنا قايشى كەلەتىن. قازاق اڭساعان ارمان «تاپتىق ۇستانىمدى نەگىزگە الىپ، الەۋمەتتىك جىكتەلۋ جولىنا ءتۇسۋ» ەمەس-ءتىن. بىراق «سوۆەت وكىمەتى بۇل تاريحي كەزەڭدە قازاق قوعامىنىڭ تابيعي مۇددەسىن، سوعان سايكەس تابيعي تالاپ-تىلەكتەرىن اياق استى» ەتتى دەيدى كورنەكتى زەرتتەۋشى-عالىم م. قويگەلديەۆ.

وكىنىشكە قاراي، قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان يمپەرياشىل بولشەۆيكتەر پارتياسى بيلەيتىن سوۆەت وكىمەتى اقپان رەۆوليۋتسياسىنا، شاقىرىلۋعا ءتيىس قۇرىلتايشى جينالىستا ءادىل مەملەكەتتىك قۇرىلىس جاسالارىنا سەنگەننەن تۋعان  ۇلتتىق بىرلىكتى كوزدەيتىن اۆتونوميالاردىڭ ءبارىن جويۋ باعىتىن ۇستانعان ەدى. سوندىقتان دا جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر باستاپ بارعان الاشوردا دەلەگاتسياسىنا كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە بەرگەن ۋادەسىنەن اينىپ، تاپشىلدىق ۇراندى بار داۋىسپەن كوتەرگەن. تاپ مۇددەسىن كوزدەيتىن قازاقتىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن دايارلاۋ ءۇشىن اۋەلى، 1918 جىلعى مامىردا، ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسارياتتان قازاق ءبولىمىن اشتى، سوسىن، 1919 جىلعى شىلدەدە سوۆناركوم جانىنان ارنايى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇردى.  ولكەدەگى وسى قازاسكەريرەۆكوم اتتى توتەنشە رەۆوليۋتسياشىل مەملەكەتتىك بيلىككە   قازاق سوۆەت اۆتونومياسىن جاريالاۋعا قولايلى بولاتىن ءتيىستى جاعداي جاساۋ مىندەتى جۇكتەلگەن-ءتىن.  ونىڭ العاشقى ون ايداعى جۇمىسى جايىندا سوۆەت ۇكىمەتى باسشىسىنا جازىلعان حاتتىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن مازمۇنى ۇلت مۇددەسىن اقتاماعانىن جانە ونىڭ سەبەپتەرىن كورسەتتى.

تاعى ءبىر سەبەپ قازرەۆكومنىڭ ۇيىمدىق جانە قۇرىلىمدىق دامۋىنا نەگىزىنەن قازاق تىنىس-تىرشىلىگىنەن بەيحابار ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەردىڭ تارتىلۋىندا جاتقان. ايگىلى زاڭگەر-عالىم، اكادەميك سالىق زيمانوۆ ءوزىنىڭ «قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى» («كازاحسكي رەۆوليۋتسيوننىي كوميتەت»، س. زيمانوۆ، س. داۋلەتوۆا، م. يسماگۋلوۆ، 1981) اتتى ىرگەلى زەرتتەۋىندە س. پەستكوۆسكي مەن باسقالاردىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، اۋەلدە ۇلت ىستەرى حالكوماتى قازرەۆكوم توراعاسى لاۋازىمىنا «ولكەدە بەدەلدى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلىن تاعايىنداماقشى بولعانىن»، بىراق «قازاق دەلەگاتتار توراعالىققا ءوز ارالارىنان ەشكىمدى ۇسىنباۋعا بەكىنگەنىن، ءسويتىپ بۇل لاۋازىمعا ورتالىقتان تاجىريبەلى جانە «بەيتاراپ» جولداستىڭ تاعايىندالۋىن» سۇراعانىن جازدى. «بەيتاراپ» جولداسقا قازرەۆكومدى كادرمەن قامتاماسىز ەتۋگە ورىنبور گۋبكومى كوپ كومەك كورسەتتى. ۇلتتىق كادرلار، اسىرەسە كەشەگى «الاشورداشىلارعا» سەنىم ارتىلا قويماعان احۋالدا، مۇلدەم تاپشى بولاتىن. (جالپى، قازاقستاندا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ جانە نىعايتۋ ءىسىن ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ ۇدايى نازاردا ۇستاعانى، سەنىمدى كادرلەردى رەسپۋبليكانىڭ باس شاھارى ورىنبورعا دا، وبلىستارىنا دا توپتاپ جىبەرىپ تۇرعانى ءمالىم. پرەزيدەنت ارحيۆىندەگى پارتيانىڭ قازاق وبكومى مەن ولكەكومى قۇجاتتارىمەن تانىسۋ بارىسىندا رەسپۋبليكالىق باسقارۋ مەكەمەلەرىنىڭ جاۋاپتى جانە تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەرى نەگىزىنەن ەۋروپالىقتاردان جاساقتالعانىنا كوزىمىز جەتتى).

ۇلت قايراتكەرلەرى قالاپ العان س.س. پەستكوۆسكي ءبىر جىلدان كەيىن باتىس ولكەگە جاۋاپتى جۇمىسقا اتتاندىرىلدى دا، ونىڭ ورنىنا، ەندى قازاقتاردىڭ سۇراۋىنسىز-اق، 1920 جىلدىڭ تامىزىندا ونىڭ ورنىنا ۆ.ا. رادۋس-زەنكوۆيچ تاعايىندالدى. وعان بۇل لاۋازىمىمەن قوسا قازاق ولكەسىندەگى پارتيانىڭ وبلبيۋروسىن باسقارۋ جۇكتەلدى. ول بۇل قىزمەتى الدىندا التاي–ەمبى تەمىر جولى مەن سول جول بويىندا مۇناي تاسىمالداۋ قۇبىرى قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ جاتقان پوۆولجە ەڭبەك ارمياسى رەۆاسكەركەڭەسىنىڭ توراعاسى بوپ ىستەگەن-ءتىن. 1920 جىلعى قازاندا ول رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى قازاق رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى (قازاق رەۆكومىنا توراعا سايلاۋ حيكاياسى مەن ونىڭ كەيىنگى زالالدى دا قاسىرەتتى سالدارلارى جايىندا بەلگىلى زەرتتەۋشى-قالامگەر ساپابەك ءاسىپوۆ «ەگەمەن قازاقستان» سىندى ورتالىق باسىلىم بەتىندە 2002 جىلعى 26 ماۋسىمدا تالداپ جازىپ قالدىرعان).

قازرەۆكوم ازىرلەگەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزى وتكەننەن كەيىنگى العاشقى ايلاردىڭ بىرىندە ورىن العان ءبىر وقيعاعا نازار اۋدارايىق. 1920 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي جاس قازاق اۆتونومياسىنىڭ بيلىك ورىندارىندا ىستەيتىن قازاق قىزمەتكەرلەرى ارنايى جينالىسقا شاقىرىلادى. بۇل ماڭىزدى جيىن بولعان ەدى، بىراق، جوعارىدا تانىسقان حاتتار ءتارىزدى، ول دا سوۆەتتىك داۋىردە رەسمي ادەبيەتكە ەنگىزىلمەگەن بولاتىن...

قازاق رەسپۋبليكاسى شاڭىراق كوتەرىپ، شارتاراپتان كەلگەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ اۆتونومياداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكە جەگىلگەن العاشقى تولقىنىندا قازاق مۇڭ-مۇقتاجىن ورىنداۋعا دەگەن قۇلشىنىس، قول جەتكەن ەلدىكتىڭ ماقساتىنىڭ ءوزى سول دەگەن سەنىم زور بولدى. ولاردىڭ دەنى ورىنبورداعى قازاتكوم جاتاقحاناسىندا تۇراتىن، وسىندا بوس ۋاقىتتارىندا كەزدەسىپ، جاس مەملەكەت احۋالى جايىندا پىكىر الماسىپ جۇرەتىن. سونداي سۇقباتتاسۋلار ناتيجەسىندە مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى جاس قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە پىكىرلەستەر توبى پايدا بولدى. «ءبىز ءجيى باس قوساتىنبىز، بىرگە تۇستەنەتىنبىز، كەشكى استى بىرگە ىشەتىنبىز»، – دەپ ەسكە الدى قازاتكومنىڭ العاشقى قۇرامىنىڭ مۇشەسى، قازاق رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر حالكوماتىنىڭ القا مۇشەسى، كوميسساردىڭ ورىنباسارى، ءبىراز ۋاقىت حالىق كوميسسارىنىڭ مىندەتىن اتقارعان دىنمۇحامەد ءادىلوۆ 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسى الدىندا. – كۇندەلىكتى قىزمەتتە سادۋاقاسوۆ سماعۇل مەن وماروۆ ءاشىم ۇشەۋىمىز بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەتىن. ءبىز قۇددى-ءبىر توپ سياقتى ەدىك، الايدا ول تۇستا توپتانۋ دەگەن ءسوز سيرەك كەزدەسەتىن، ونداي تەرمين جوق-تىن، بىراق ءىس جۇزىندە توپ بار ەدى. بۇل توپ، ءسوز جوق، كوممۋنيستەردەن گورى، ۇلتشىلدارعا جاقىن تۇرعان-دى».

ارالارىنداعى اڭگىمەلەردە، ارنايى قىزمەت تۇتقىنى  اتاپ كورسەتكەنىندەي، «قۇپيالايتىن، استىرتىن-جاسىرىن ساقتايتىن ەشتەڭە دە بولعان ەمەس». ويتكەنى، ماسەلە – اسىرە كوممۋنيستەردىڭ تەكسىزدىكپەن ۇندەستىرەتىن ارەكەتىنە قارسىلىقتا جاتقان بولاتىن. ال ونى، پارتيانىڭ ادەمى دە ءادىل ۇراندارىنا سەنگەندىكتەن، اشىق جۇرگىزۋ شارت ەدى. «وسى توپ قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتپەن بەلسەندى تۇردە كۇرەسۋ باعىتىن ۇستانعان-دى، – دەدى دىنمۇحامەد وگپۋ تەرگەۋشىسىنە. – ءبىز ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزۋلى ساياساتىن وتارشىلدىق جول دەپ بىلدىك، بۇل ساياسات ۇلتشىلدىقتى (ۇلتتىلىق سيپاتتى ساقتاۋ، ۇلت مۇددەسىن قورعاۋ ماعىناسىنداعى ۇعىم – ب.ق.) قىسپاققا تۇسىرۋدە، ءتىپتى ىعىستىرىپ تاستاۋدا دەپ ەسەپتەدىك. وبكوم حاتشىسى كۋلاكوۆ جولداستى ورنىنان العان سول جينالىستا ءبىزدىڭ ءبىر جاق بوپ سويلەۋىمىزدى وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولار. ول كەزدە سوۆناركوم توراعاسى رادۋس-زەنكوۆيچ ەدى... بۇل – كۋلاكوۆ پەن رادۋس-زەنكوۆيچ شاقىرعان، جاۋاپتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالپى جينالىسى بولاتىن».

جينالىسقا ورتالىق مەملەكەتتىك اپپاراتتاردا ىستەيتىن جىگىتتەر قاتىسىپ، ركپ قازاق وبكومىنىڭ حاتشىسى كۋلاكوۆتىڭ بايانداماسىن تىڭدايدى. «...كۋلاكوۆ ءسوز سويلەدى. ەسىمدە، ول تالايدى سوكتى، ۇمىتپاسام، ەشكىمدى تۋرا اتاماعان سياقتى، بىراق، قازاق قىزمەتكەرلەرىن ۇلتشىل دەپ عايباتتادى. ول وسى جينالىستا بىرەر قىزمەتكەردى كەتىرۋگە قول جەتكىزبەك بولدى-اۋ دەيمىن. جالپى ونىڭ ماقساتى – مورالدىق توپانسۋعا توعىتۋ ارقىلى ءوزىن قىزىقتىراتىن كارتينانى ايقىنداپ الۋ ەدى. ودان كەيىن سادۋاقاسوۆ سماعۇل ءسوز الدى، ول كۋلاكوۆقا قارسى وتە قاتتى، قىزىنا سويلەپ، بىلاي دەدى (دالدىگىنە كەپىلدىك بەرە المايمىن، ال مازمۇنى مىناداي): «كىم بىلەدى، بالكىم كۋلاكوۆ جاڭاشا ورنىعىپ الىپ بىزگە ءامىرىن جۇرگىزىپ وتىرعان پەرەسەلەن چينوۆنيگى شىعار». سوسىن مەن سويلەدىم، مەن كۋلاكوۆ پەن رادۋس-زەنكوۆيچكە قارسى شىققان ەدىم، ولاردىڭ امىرشىلدىگى، ت.ت. ايتقانمىن. باسقا قىزمەتكەرلەر دە سويلەدى... سادۋاقاسوۆ كوپ داۋىس جيدى، قازقىزمەتكەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ونى جاقتادى...»

جاس كوممۋنيست-قايراتكەرلەر اۆتونوميانىڭ ورتالىق باسقارۋ مەكەمەلەرىندە جۇرگىزگەن ۇلت مۇددەسى جولىنداعى كۇرەستە العاشقى جەڭىستەرىنىڭ بىرىنە وسىلاي جەتتى. «كۋلاكوۆ وسى جينالىستا جەڭىلىسكە ۇشىرادى، ونى حاتشى لاۋازىمىنان الۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى، – دەدى ءادىلوۆ 1928 جىلعى تەرگەۋدە بەرگەن كورسەتۋىندە. – ەرتەسىنە، الدە بىرنەشە كۇننەن كەيىن، ماعان كۋلاكوۆ كىردى، ول كەزدە مەن ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى مىندەتىن (ۋاقىتشا) اتقاراتىنمىن. ول مەنەن ءوزىنىڭ ورال قالاسىنا شىعۋ ءۇشىن رۇقسات قاعاز بەرۋىمدى ءوتىندى. مەن جارلىق ەتتىم دە، ول ءتيىستى قۇجاتتى الدى. سودان قايتىپ كۋلاكوۆتى كورگەن ەمەسپىن...» 1921 جىلعى 20 قاڭتاردا وتكەن قازاق وبلىستىق پارتيا ۇيىمىنىڭ پلەنۋمى كۋلاكوۆتىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىندا بۇدان ءارى جۇمىس ىستەۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن شەشىم قابىلدايدى (م. قويگەلديەۆ).

قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالپى جينالىستاعى ساياسي جەڭىسىنە ساي شەشىم شىعارعان  وبكوم پلەنۋمىنان ءبىر اپتا وتكەندە حالكومكەڭەس توراعاسى رادۋس-زەنكوۆيچ اعارتۋ حالىق كوميسسارى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا مىنەزدەمە جازدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن بۇل قۇجات، الاش قوزعالىسىنىڭ ەڭ تانىمال زەرتتەۋشىسى  مامبەت قويگەلديەۆتىڭ ويىنشا، احاڭا سوۆەتتىك كەزەڭدە بەرىلگەن ءبىرىنشى مىنەزدەمە بولىپ تابىلادى.    پرەزيدەنت ارحيۆىندەگى ركپ قازاق وبكومى قۇجاتتارى جيناقتالعان قوردا ساقتاۋلى، 1921 جىلعى  27 قاڭتاردا راسىمدەلگەن وسى مىنەزدەمەدە «پرەدكيرسوۆناركوما زەنكوۆيچ» بايتۇرسىنوۆتى «ناركومپروس جۇمىسىندا تاجىريبەسى جوق، ۇيىمداستىرۋشىلىق يكەمى جانە اكىمشىلىك قابىلەتتەرى جوق» دەپ تۇقىرتادى دا، سيپاتتاماسىن: «جالپى دايىندىعى جاقسى، دارىسكەرلىك، ادەبيەتشىلىك جۇمىسقا نەعۇرلىم جارامدى. ۇلتشىلدىق سەزىمدەرى كۇشتى، ونىسى الداعى ماقساتتى دۇرىس تۇسىنۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى. تەرەڭ ەمەس، ۇساق-تۇيەككە كۇش سارقادى»، – دەگەن  پىكىرلەرىمەن ساباقتاپ، وعان پارتيالىق تۇرعىدان مۇلدەم سەنىم ارتۋعا بولمايتىنىن تۇجىرىمدايتىن ءتۇيىن جاسايدى. جوعارىدا اتالعان جينالىستا جەڭىلىس تاپقان حالكومكەڭەس توراعاسى  جاس قازاق اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنداعى ەڭ بەدەلدى ۇلت جاناشىرىن حالىق كوميسسارى قىزمەتىنەن تايدىرۋعا وسىلاي نەگىز سالادى...

وسى جينالىستا قول جەتكەن جەڭىستىڭ شامشىراعى بولعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ەزىلگەن حالىقتارعا ازاتتىق اكەلەمىز دەگەن جاريالى ساياساتىنا قۇلاي سەنگەن-ءتىن. سول سەنىم جەتەگىمەن، سەمەي گۋبەرنياسىنا ىسساپارعا كەلگەنىندە، گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ وتارشىلدىق ءىس-ارەكەتتەرى پاتشا اكىمدەرى وزبىرلىعىنان دا اسىپ، ۇدەي تۇسكەنىن كورىپ، گۋباتكومدى تاراتىپ جىبەردى دە، ورنىنا ءوزى توراعاسى بولىپ، ۋاقىت تالابىنا ساي جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس گۋبرەۆكوم (گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت) تاعايىندادى. الايدا مۇنداي ارەكەت ورتالىق كوڭىلىنەن شىقپادى، سماعۇل   سادۋاقاسوۆ كەرى شاقىرىپ الىندى. بۇعان تاڭىرقاپ، ورىنبورعا نارازىلىق بىلدىرگەن جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەردىڭ حاتى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما جۇرگىزگەن قىلمىستىق ىستەر ىسقاعازىندا تىگۋلى تۇر. وندا، سونداي-اق، 2-ءشى جالپىقازاق سەزىنىڭ كوممۋنيست-قازاق دەلەگاتتارى 1921 جىلعى 4 قازاندا وتكىزگەن ءماجىلىستىڭ پروتوكولى دا  تىگىلگەن ەكەن. جيىن سادۋاقاسوۆتىڭ قىسقاشا مالىمدەمەسىن تىڭدايدى، ونىڭ «بەتىمەن كەتكەن وتارشىلدىق ءىس-ارەكەتپەن شۇعىلدانعان گۋباتكومدى تارقاتىپ، ورنىنا گۋبرەۆكوم تاعايىنداعانى وتە دۇرىس» جانە «جۇمىسقا تۋزەمدىك قىزمەتكەرلەردى تارتىپ، وتارشىلداردى جۇمىستان قۋعانى دا دۇرىس دەپ سانالسىن، سوندىقتان دا سادۋاقاسوۆ جولداستى اقتاۋ جونىندەگى ماسەلەنى سەزدىڭ جۇمىسى كەزىندە قايتا قاراۋ   وبكوم مەن باقىلاۋ كوميسسياسىنان سۇرالسىن» دەپ قاۋلى الدى. ماجىلىستە «ورتالىق اپپاراتتىڭ گۋبەرنيالاردان قول ءۇزىپ قالعاندىعى»، «سوۆەتتىك تە،  پارتيالىق تا قۇرىلىسقا تۋزەمدىكتەردى جەتكىلىكسىز تارتۋ»، «وتارشىلدار مەن تۋزەمدىك حالىقتىڭ مۇقتاجدىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن جۇمىس بارىسىندا ەسكەرگىسى كەلمەيتىندەردىڭ وزبىرلىعى، جەرگىلىكتى جاعدايدى زەرتتەپ قانىققان قىزمەتكەرلەردى وسەككە جانە قۋدالاۋعا ۇشىراتۋ جولىمەن قىزمەتتەن كەتىرۋ»، «بىرقاتار ءپرينتسيپتى جانە پراكتيكالىق ماسەلەلەردى جۇزەگە اسىرۋدا قاتاڭ باعىت-باعداردىڭ بولماۋى جانە ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ح سەزدىڭ قاۋلىلارىن ورىنداماۋ» جايىندا ماسەلەلەر قارالىپ، تاريحي ادىلەتتىلىككە جاۋاپ بەرەتىن وڭ شەشىمدەر قابىلدانعان.

بۇلاردىڭ باسقا دا تولىپ جاتقان وسىلار تاقىلەتتەس قۇجاتتارمەن بىرگە ارنايى قىزمەتتىڭ «ۇلتشىلداردىڭ قىلمىستىق ىستەرى» جونىندەگى ىسقاعازدارى ىشىندە ساقتالۋى سوۆەتتىك بيلىكتىڭ ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن كەز كەلگەن شاراعا ءاردايىم ۇركە قاراعانىن كورسەتەدى. سوۆەتتىك بيلىك جانە ونىڭ جەتەكشى ءام قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلاتىن كوممۋنيستىك پارتيا ءىس جۇزىندە قازاق بۇقاراسىن الدادى: اكەلدىك دەگەن «بوستاندىقتارى» جۇرت اڭساعان ۇلتتىق ازاتتىققا ۇيلەسپەدى، باسقارۋ جانە ءتۇرلى ۇيىمدىق قۇرىلىمدارى ورتالىق ۇلگىسىندە جاسالدى، جەرگىلىكتى جاعداي، ۇلتتىق ەرەكشەلىك ەسكەرىلمەدى، ەل بىرلىگىن ەمەس، تاپتىق جاساندى جىكتەلۋگە، قاسىرەتتى رەفورمالارعا ەرەكشە ءمان بەرىلدى، قايتكەندە ءوز ايتقانىنا كوندىرۋ قيلى ساياسي امالمەن قاتار اياۋسىز رەپرەسسيا جاسالۋى ىقتيمالدىعىنا حالىقتىڭ كوزىن جەتكىزە وتىرىپ جۇرگىزىلدى.

قازاق ەلىندەگى سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورنىعۋ تاجىريبەسىن پروف. مامبەت قويگەلديەۆ «قيانات اناتومياسى» (2020) اتتى ەڭبەگىندە جەرىنە جەتكىزە تالداپ، ەلىمىزدىڭ تاريح عىلىمىندا تۇڭعىش رەت كەڭ كولەمدە اشىپ كورسەتكەن ەدى. بۇل مونوگرافياسىندا عالىم سوۆەت ەلىندەگى بيلەۋشى پارتيا قازاق رەسپۋبليكاسىندا كەڭ قولدانعان ەميسسارلار ينستيتۋتىنىڭ تابيعاتىن، سوۆەتتىك سولاقاي رەفورمالار شىندىعىن، كەزىندە «باندالار بۇلىگى» دەپ تاڭبالانعان حالىق كوتەرىلىستەرىنە كوزقاراسىن مول عىلىمي دايەكتەرمەن اشا كەلە، بولشەۆيزم ورناتقان ۇستەمدىك سالدارىنان ورىن العان قازاق تراگەدياسىن جايىپ سالادى. ول اتالمىش مونوگرافياسىندا ۇلت تۇتاستىعىن ماقسات ەتكەن الاش-وردانى جويىپ، ۇلتتىق تۇتاستىقتى قولدان ىرىتكەن سوۆەت بيلىگىنىڭ ازاتتىق اڭساعان قازاققا جاساعان قياناتىن تالداپ بەردى. ەڭبەك قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيالاردىڭ سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ۇعۋعا جاقسى جاردەمدەسەدى.

قورىتا ايتقاندا، ۇلت ماسەلەسىن تاپ كۇرەسىنە تاۋەلدى ەتىپ، كەيىنگى كەزەكتە قاراستىرۋعا قالدىرۋ، ۇلت مۇددەسىن كوزگە ىلمەي، كۇش قولدانۋ ارقىلى ۇرەيلى احۋال تۋعىزىپ، تاپشىلدىقتى جالاۋلاتۋ بولاشاق قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ تۇعىرىنا اينالدى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا
قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى.

Abai.kz