كورشىڭنەن مازا كەتسە، جايباراقات وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوڭعى كەزدەردەگى قىتايداعى قاقتىعىسقا قاراپ، «قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى نە بولار ەكەن؟» – دەپ كوڭىلىمىز الاڭداي باستادى. ۇرىمشىدەگى قاندى وقيعانىڭ قارساڭىندا وسى وڭىردەگى قالىڭ قازاق قازاقستان باسشىسىنا اشىق  حات جولدادى. سوڭعىسىنان باستاساق...

كورشىڭنەن مازا كەتسە، جايباراقات وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوڭعى كەزدەردەگى قىتايداعى قاقتىعىسقا قاراپ، «قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى نە بولار ەكەن؟» – دەپ كوڭىلىمىز الاڭداي باستادى. ۇرىمشىدەگى قاندى وقيعانىڭ قارساڭىندا وسى وڭىردەگى قالىڭ قازاق قازاقستان باسشىسىنا اشىق  حات جولدادى. سوڭعىسىنان باستاساق...
362 ادامنىڭ قولى قويىلعان حاتپەن تانىسىپ، كوپ تولعاندىم. حاتتا قىتايداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى، ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، ءبارى-ءبارى ايتىلعان. جۇرەكتى شىمىرلاتىپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. جىراقتاعى جۇراعاتتى ەلگە قونىستاندىرامىز دەپ كوشى-قون كوميتەتىن قۇردىق. وسى كوميتەتتىڭ جۇمىسىنا وڭ باعا بەرسەم، قاتەلەسكەن بولار ەدىم. ءيزرايلدى الىڭىزشى، شەتتەگى ءوز ۇلتىن وزىنە تەز بەيىمدەتىپ الاتىن جۇيە قالىپتاستىرىپ قويعان. ال بىزدە ونداي جوق. قىتايدا قازاق مەكتەبى جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. انا ءتىلى، قازاق ادەبيەتىنەن باسقاسى قىتاي تىلىندە وتەدى. وسىدان كەيىن ءوز ءتىلىن بىلۋدەن قالىپ بارا جاتقان قازاقتاردى قايتىپ كىنالايسىڭ؟ شىڭجاڭدا ءبىراز دوستارىم بار. قازىر سولاردىڭ بالالارى قازاق ءتىلىن شالا بىلەدى. قىتايدىڭ «ءبارىمىز ءبىر ۇلت بولايىق» دەگەن ۇرانى بار. باياعى ءبىرتۇتاس كەڭەس حالقى بولايىق دەگەن ساياساتتىڭ ءدال ءوزى. قىتاي وزگە ۇلتتى ەشقانداي سوعىسسىز-اق، «جۇتىپ» قوياتىنى ءسوزسىز. قازىر بيلىكتىڭ ونى رەسمي تۇردە جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسىپ جاتقانى ءمالىم. قىتايدا ءبىراز جىل جۇمىس ىستەگەن ماعان بۇل تاڭسىق ەمەس. بيلىكتىڭ كوزدەگەنى – جىلدام ناتيجە بەرەتىن ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ. ون – ون بەس جىلدىڭ ىشىندە قازاق ءوز بولمىسىنان ايىرىلىپ قالۋى كادىك.
ۇرىمشىدەگى ۇيعىرلاردىڭ كوتەرىلىسىنە كەلسەك. ءدال قازىرگى جاعدايدا ءبىز قازاق، ۇيعىر دەپ بولىنبەۋىمىز كەرەك. ءبىز ءبارىمىز – تۇركىتەكتەس حالىقتارمىز. ءبىزدىڭ تاريحىمىز كىتاپتىڭ ەكى بەتىنە ۇقساس. ونىڭ ءبىرىن وقىپ، ءبىرىن وقىماي – كەتۋگەبولمايتىنى سەكىلدى، تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحىن ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ-جارۋعا كەلمەيدى. بىزگە كەرەگى – بىرتۇتاستىق. ۇرىمشىدە ۇيعىرلار باس كوتەرگەندە، قازاقستانداعى ۇيعىرلار دا شەرۋگە شىعىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن سوزدەر ايتىلدى. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم – قازاقتارعا قاۋىپ قىتايداعى نەمەسە وسىندا تۇرىپ جاتقان ۇيعىرلاردان كەلمەيدى. بىزگە قاۋىپ – قىتايلاردان. ءيا، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاق پەن ۇيعىر اراسىندا كيكىلجىڭ بولعانى راس. بىراق ءبىز، تۇركىتىلدەس ەلدەر، بىرىگۋىمىز كەرەك. وزبەكتى دە وكپەلەتپەي، قىرعىزعا دا قىر كورسەتپەي، ورتاق ىمىراعا كەلسەك قانا بىزبەن ساناساتىندار كوبەيە تۇسەدى.
حالىق سانى ميللياردتان اساتىن قىتايعا كەرەگى – جەر. وندا يت بايلاسا تۇرمايتىن شولەيتتى جەر كوپ، كەرىسىنشە، ادام تۇرۋعا قولايلى ورىندار تىم از. سوڭعى ۋاقىتتا قىتاي سونداعى قازاقتارعا، ۇيعىرلارعا قاتىستى قاتال ساياسات ۇستانا باستادى. قايبىر جىلى سوندا بارعاندا، جولىم ءتۇسىپ ۇيعىردىڭ ءبىر اۋىلىنا ات باسىن تىرەدىم. «سوندا نە كوردىڭىز؟» دەيسىز عوي. ۇيعىردىڭ ءبىر شالىن كورىپ، جانىم اشىپ كەتتى. اۋرۋعا شالدىعىپتى. سويتسەك، قىتايلار سول اۋىلدىڭ ۇستىنەن ۇلكەن ۇشاقپەن ولاي دا بۇلاي ۇشىپ، ۇيعىرلاردىڭ زارە-قۇتىن قاشىراتىن كورىنەدى. جەرگە جاقىن ۇشقان ۇشاقتان اۋىل تۇرعىندارى ابدەن قورقىپ قالىپتى. سول اۋىلدا قازاعى بار، ۇيعىرى بار – ءبارى پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستە. اۋىلدى تەگىستەپ كەتەردەي كورىنەتىن ۇشاقتان ولاردىڭ جۇرەگى ۇشپاعاندا، كىمنىڭ جۇرەگى ۇشادى؟ ولار دا ادام عوي. ءدىنى، ءداستۇرى قورلانىپ جاتىر. قاشانعى شىداي بەرسىن. ون ميلليونداي ۇيعىرىڭ كەتسە، سوسىن ەكى ميلليون قازاعىڭا دا قاۋىپ تونەدى. «ۇيعىرلار قىرىلىپ، قازاقتار امان قالىپ جاتىر» دەپ قۋانباۋىمىز كەرەك. «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەسەك، ءدال قازىر ونداعى قازاقتىڭ دا، ۇيعىردىڭ دا تاعدىرى تارازى باسىنا تارتىلىپ تۇر. 
شىڭجاڭعا قىتايلاردىڭ قاپتاپ جاتقانىنان كۇدىكتەنۋگە بولادى. ولار ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىن باسىپ الىپ، قازاقستانعا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسۋدە. بۇل پروتسەسس قازىر ءتىپتى ۇدەپ بارادى. قانشا جەردەن تىرىسقانىمەن، قىتاي شىڭجاڭ مەن تيبەتكە ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزە المايدى. ول جەردەگى جۇرتتىڭ كوزىن تولىق قۇرتپايىنشا. قىتاي دا قويمايدى، ولار دا بەرىلمەيدى. مۇنداي تراگەديا­لار ءجيى كورىنىس تابا بەرەدى. «قاشعاردىڭ ىستىق جازى» دەگەن ءسوز بار. كەيدە ۇيعىرلاردىڭ جازدىڭ وسىنداي ىستىعىندا باس كوتەرىپ قوياتىن «ءداستۇرى» بار. سوڭعى جىلدارى بۇل جاعداي باسىلعانداي بولىپ ەدى. كورمەيسىز بە، ۇرىمشىدە قاندى قىرعىن قايتا قوزدى...
قىتايلاردىڭ «بۇل جەردىڭ يەسى – ءبىز» دەگەن ماعىناداعى ۇرانى، ساياساتى، شىنىندا دا، وتە قاۋىپتى. قازاققا قاتىستى تاريحتى بۇرمالاپ جاتقانى دا، سوندىقتان. ول – ول ما، ولار «شىعىس تۇركىستانمەن قوسا، جەتىسۋ مەن بالقاش ءوڭىرى بىزدىكى» دەپ سانايدى. قىتاي ءوزىنىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىنا وسىنداي نارسەلەردى ەنگىزىپ قويعان. بيلىك ەڭبەكتەگەن بالانىڭ دا ساناسىنا «قازاقتىڭ جەرى – ءبىزدىڭ جەرىمىز» دەگەن كوزقاراستى سىڭىرۋدە. قازاقستاندى دوسى سانايتىن ەلدىڭ ىستەپ وتىرعانى – وسى.
قازىر قازاقستاندا جارتى ميلليون قىتاي ءجۇر. مۇنداي دەرەكتى قىتايلاردىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. الدىمەن كوبەيىپ الۋدى كوزدەپ، سودان كەيىن ءوز مۇددەسىن استىرتىن جۇزەگە اسىرۋدى ماقسات تۇتاتىن ولار قازاقستانعا «قامقور» بولعىسى كەپ ءجۇر دەيسىز بە؟ بىزدەر ءۇشىن قىتايدىڭ قاۋىپ ەكەنى ايدان انىق. سونى بىلە تۇرا، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ەشقانداي شارا قولدانباي وتىرعانى مەنى قىنجىلتادى. قازاقستاندا قانشا قىتاي بار؟ ولار نە ىستەپ ءجۇر؟ ماقساتى قانداي؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن بىردە-ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جوق. نەگە ونى اشپايمىز؟ قاپتاعان قىتايدى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىمىز نەگە باقىلاماي وتىر؟ مىنە، وسىنداي جاۋابى جوق سۇراقتار كوپ. ءتىپتى قىتايلار قازاقتىڭ قاي جەرىندە قانداي بايلىق بار ەكەنىن ءبىلىپ العان. قالاي؟ مەن ونى بىلەمىن. ءبىزدىڭ ساتقىن شەنەۋنىكتەرىمىز كەزىندە قىتايلاردان پارا الىپ، قازاقتىڭ گەولوگيالىق كارتاسىن ساتىپ جىبەرگەن. كىم ساتتى، قالاي ساتتى؟ ولاردىڭ ەسىمدەرىن دە اتاۋعا بولار ەدى. بىراق ول – قازىرگى كۇننىڭ اڭگىمەسى ەمەس.
ارينە، ءبىز قىتايدىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسۋعا مۇمكىندىگىمىز، قۇقىعىمىز دا جوق. پايدا كوزدەپ، قازاقستانعا كەلىپ جاتقان سانسىز قىتايدى نەگە ءوز بەتىمەن جىبەرۋىمىز كەرەك؟
ساياساتتىڭ ءبىز بىلمەيتىن كولەڭكەلى تۇستارى كوپ. قىتايمەن ويناۋعا بولمايدى. استانا – بەيجىڭ ءۇشىن ەشتەڭە ەمەس. وسىنى ءالى كۇنگە تۇسىنبەي كەلەمىز...                                     
قازاق شەكاراسىنا ءتيىپ تۇرعان قىتايدىڭ شىڭجاڭ ءوڭىرى وتكەن اپتانىڭ سوڭىنان بەرى الا تايداي ءبۇلىنىپ جاتىر. گۋاندۋن پروۆينتسياسىنداعى ويىنشىق زاۋىتىندا جۇمىسشىلار ءبىر-بىرىنە جۇدىرىق سىلتەسىپ قالىپ، سونىڭ سالدارىنان ەكى ۇيعىر جىگىتىنىڭ قازا تاپقانىنان ءۇرىمشى، قاشعار قالالارىندا بۇلىك وتى بۇرق ەتتى. ۇيعىر جاستارى جەرگىلىكتى قىتايلىقتارمەن قىرقىسىپ قالىپ، رەسمي دەرەك بويىنشا 156 ادام قازا تاۋىپ، مىڭداعان ادام جاراقاتتانىپتى. 260 كولىك ورتەنىپ، 203 عيمارات قيراتىلعان. بۇلىكتى ۇيىمداستىردى دەگەن كۇدىكپەن قىتاي ۇكىمەتى 1434 ادامنىڭ قولىنا كىسەن سالدى. قىتاي تاراپىنان بۇلىكتى «دۇنيەجۇزىلىك ۇيعىر كونگرەسى» ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى، قازىر امەريكادا جۇرگەن ءرابيا قادىر حانىم ۇيىمداستىردى دەپ وتىر.
سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي وكىلى ەرجان اشىقباەۆتىڭ حابارلاۋىنشا، سوڭعى ەكى كۇندە شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنان مىڭنان استام قازاقستاندىق ەلگە قايتىپ ۇلگەردى. ونىڭ ىشىندە 860 ادام ءتۇرلى كولىكپەن جەتسە، 120 ادام كەشە 4 اۆتوبۋسپەن جەتكىزىلدى. سونىمەن بىرگە، شىڭجاڭداعى تولقۋدا وتانداستارىمىزدىڭ وققا ۇشقانى، نە اۋرۋحاناعا تۇسكەنى تۋرالى اقپارات جوق. ءوز كەزەگىندە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ەل ازاماتتارىنا شىڭجاڭعا بارماۋعا كەڭەس بەرىپ، تۋريستىك ۆيزا بەرىلمەيتىنىن مالىمدەدى.
شىڭجانداعى بۇلىكتىڭ شۋى باسىلسا دا، ۇيعىر دياسپورالارى ۇيىسقان ەۋروپانىڭ بىرقاتار قالالارىندا دەمونستراتسيالار ءوتتى، ال گااگا مەن ميۋنحەندە قىتاي ەلشىلىكتەرىنە ءتىپتى شابۋىل جاسالدى. ەل ىشىندەگى تارتىپسىزدىكتەرگە بايلانىستى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى حۋ تسزينتاو «ۇلكەن سەگىزدىكتىڭ» جيىنىنا قاتىسا المايتىندىعىن ءمالىم ەتتى. سونىمەن بىرگە، ۇرىمشىدە قازا تاپقان ۇيعىر ازاماتتارىنىڭ وتباسىلارىنا جاردەماقى رەتىندە ۇكىمەت 15 ملن دوللار بولەتىن بولدى. الىس-جاقىن ەلدەردەن تەك تۇركيا عانا ۇيعىر بۇلىگىنىڭ ماسەلەسىن بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە قويۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسپەن شىقتى.

«جاس قازاق» گازەتى، №27, 10.08.2009