ماقساتىمىز كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تىلىمىزگە قاتىستى تومەندەگى سۇراقتار جونىندە مەملەكەتتىك تىلگە جاۋاپ بەرەتىن رەسمي مەكەمە باسشىلارى مەن ءتىل جاناشىرلارىنىڭ ويىن ءبىلۋ ەدى. وكىنىشكە وراي، ءتىل كوميتەتىنىڭ سۋ جاڭا توراعاسى ماقسات سقاق مىرزا سۇراقتارمەن تانىسقاننان كەيىن، ءبىر اي ويلانىپ «رەسمي حات جىبەرىڭىزدەر، ايتپەسە جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەسپىز» - دەسە، الماتى قالاسى ءتىل باسقارماسىنىڭ باستىعى ماماي احەتوۆ «بۇل سۇراقتاردىڭ بىزگە ەش قاتىسى جوق» - دەپ جاۋاپ بەرۋدەن باسىن الا قاشتى.

سونىمەن بارعا قاناعات دەپ، جيعانىمىزدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

1 سۇراق. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا ورتالىق بيۋدجەتتەن ءتىل كوميتەتى ارقىلى جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن ءتىل باسقارمالارى ارقىلى ميلليونداعان قارجى بولىنەدى. سولار قايدا جۇمسالىپ جاتىر؟ ناتيجەسى قوعامدا نەگە كورىنبەيدى؟

- دوس كوشىم، ۇلت تاعدىرى قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى:

ماقساتىمىز كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تىلىمىزگە قاتىستى تومەندەگى سۇراقتار جونىندە مەملەكەتتىك تىلگە جاۋاپ بەرەتىن رەسمي مەكەمە باسشىلارى مەن ءتىل جاناشىرلارىنىڭ ويىن ءبىلۋ ەدى. وكىنىشكە وراي، ءتىل كوميتەتىنىڭ سۋ جاڭا توراعاسى ماقسات سقاق مىرزا سۇراقتارمەن تانىسقاننان كەيىن، ءبىر اي ويلانىپ «رەسمي حات جىبەرىڭىزدەر، ايتپەسە جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەسپىز» - دەسە، الماتى قالاسى ءتىل باسقارماسىنىڭ باستىعى ماماي احەتوۆ «بۇل سۇراقتاردىڭ بىزگە ەش قاتىسى جوق» - دەپ جاۋاپ بەرۋدەن باسىن الا قاشتى.

سونىمەن بارعا قاناعات دەپ، جيعانىمىزدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

1 سۇراق. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا ورتالىق بيۋدجەتتەن ءتىل كوميتەتى ارقىلى جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن ءتىل باسقارمالارى ارقىلى ميلليونداعان قارجى بولىنەدى. سولار قايدا جۇمسالىپ جاتىر؟ ناتيجەسى قوعامدا نەگە كورىنبەيدى؟

- دوس كوشىم، ۇلت تاعدىرى قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى:

- ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز كوپتەگەن جەردە قويىلىپ ءجۇر، «قانشاما ميلليون قارجى بولىنسە، بىزدە شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ماسەلەلەر شەشىلۋى ءتيىس قوي» دەگەن وي حالىقتا تۋىپ جۇرگەنى راس. وسىدان 5-6 جىل بۇرىن دەپۋتاتتار ارقىلى (وكىنىشكە وراي، بيلىك ورىندارى بىزدەرگە جاۋاپ بەرۋگە قۇلىقتى ەمەس) سۇرانىس جىبەرگىزىپ، مەملەكەتتەن ءتىلدى دامىتۋعا بولىنەتىن قارجىنىڭ قالاي جۇمسالاتىندىعىن، باعىتىن تەكسەرۋگە تىرىسقانىم بار. دەپۋتاتتىق سۇرانىس بولعاننان كەيىن، بيلىك ورىندارى، مىندەتتى تۇردە، جاۋاپ  جىبەرەدى،  سول  جىبەرىلگەن جاۋاپتى قارادىم. جاۋاپتا قارجىنىڭ قاي مينيسترلىككە قانشا پايىز اقشا، قانشا كولەمدە بولىنگەندىگى جازىلعان، ال ءارى قاراي سول مينيسترلىكتەردىڭ قالاي جۇمسايتىندىعى جونىندە ەش مالىمەت جوق. قارجىنىڭ قايدا كەتىپ جاتقاندىعىن قاداعالاپ تەكسەرۋ تىكەلەي ازاماتتىق قوعامنىڭ مىندەتى.قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، پارلامەنت مۇشەلەرىنىڭ، ساياسي پارتيالاردىڭ، قىسقاسى، وسى باعىتتا جۇمىس جاسايتىن ءۇشىنشى سەكتور ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىسى. سونىمەن قاتار، قارجىنى بولگەن ورىندار سول اقشانىڭ قايدا، قالاي جۇمسالىپ جاتقاندىعىنا حالىقتىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋى كەرەك. بۇنداي مەحانيزم جوق، سوندىقتان ءتىلدىڭ دامۋىنا بولىنگەن قارجى «تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا» كەتىپ جاتىر.

انار فازىلجانوۆا، ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:

- وسى سالادا جۇرگەن ادامدار ءدال مۇنداي كاسىبي ەمەس، جالپىلاما سۇراقتار قويعاندا، ىشتەي قىنجىلامىن.  جالپىلاما ايتا سالۋ وڭاي، ال سانداردى ءدال كەلتىرىپ، ونىڭ ەسەبىن شىعارىپ شاعىپ ايتۋ - ماماننىڭ، مامان ەكەنىن كورسەتەدى ەمەس پە؟ سوندىقتان جۋرناليستەردىڭ «ميلليونداعان» قارجى قايدا كەتتى دەگەن سۇراعى وتكىرلەنىپ تۇرعان جوق.

ءبىز قوعام بولىپ ءالى دە سول كەڭەستىك كەزدەگى پاتەرناليستىك (مەملەكەتكە اسىرا يەك سۇيەپ الۋ) سەزىمنەن ارىلا الماي وتىرمىز. مىسالى، كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى قوعامنىڭ مۇشەسى ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ، ۇرپاعىن تاربيەلەۋ، ت.ب. ماسەلەسىن دە مەملەكەتكە جۇكتەپ قويعان. مەملەكەت ونىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋمەن، بالاسىن تاربيەلەۋمەن اينالىسۋ كەرەك بولاتىن. اۋىرىپ قالسا نەمەسە بالاسى بىردەڭە ءبۇلدىرىپ قويسا، دارىگەر مەن مۇعالىم قايدا قاراپ وتىر دەپ بايبالام سالاتىن، سول كەزدىڭ ادامى.  ءدال سول پاتەرناليستىك سەزىمدى ۇلتتىق قۇندىلىقتى ساقتاۋعا دا اكەپ پروەكتسيالاپ كوشىرىپ وتىرعان جوقپىز با وسى دەگەن كۇدىك تۋىپ قالادى كەيدە مەندە. قازىرگى باق-تاعى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ ماقالالارىنىڭ دەنى «مەملەكەت قايدا قاراپ وتىر» يدەياسىمەن اياقتالادى. سودان بارىپ جۇرتشىلىققا ءتىلىمىزدى ساقتاۋ، دامىتۋ، جەتىلدىرۋ، كوركەيتۋ مەملەكەتتىڭ عانا پروبلەماسى بولىپ كورىنەدى. مىنە، وسىنداي     اقپاراتتىق لەكتىڭ استىندا قالعان، سونىڭ بۋىنا ماس بولعان كوپشىلىك ىشىندە «نەگە مەملەكەت تۇك ىستەمەدى، قازاق ءتىلى قايدا؟» دەگەن سۇراقتاردى قوياتىندار بار.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

- قازىر مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتى جاقسى جاعدايدا تۇرعان كەزدە، قارجى ءبولۋ ماسەلەسى قيىندىق تۋدىرىپ وتىرعان جوق.  باستى ماسەلە بىرىنشىدەن، ونىڭ دۇرىس جۇزەگە اسىرىلۋىندا، ەكىنشىدەن، كەز كەلگەن دەڭگەيدەگى  شەنەۋلىكتەردىڭ ءوزىنىڭ جۇمىسىنىڭ باعىتىن دۇرىس كورسەتە الماي وتىرعاندىعىندا. مەنىڭشە، بىزگە بەلسەندىلىك جەتىسپەي جاتىرعان سەكىلدى. مەملەكەتتەن ءبولىنىپ وتىرعان قارجىلاردى ناتيجەلى جۇمىستارعا جۇمساۋ كەرەك. بۇل قازىرگى زاماننىڭ تالابى. جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر جەرگىلىكتى باعدارلامالاردى مەڭگەرىپ باسقارىپ وتىرعان اكىمگەرلەر پايعامباردىڭ ۇممەتى ەمەس، نە وتكەن عاسىرلارداعى فەودالدار ەمەس جانە ءبىز ولاردىڭ باسى بايلى شارۋالارى ەمەسپىز. ياعني، ءبىز وزىمىزدەن جينالعان قاراجاتتى قالاي، قايدا، نە ماقساتتا جۇمسالىپ جاتقاندىعىن تالاپ ەتۋگە قۇقىلىمىز.

2 سۇراق. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن جاسالعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ قۇقىقتىق بازاسى ەسكىردى. ويتكەنى، قازىر قوعامدا ول زاڭداردى قابىلداعان كەزدەگىدەن دەموگرافيالىق جاعداي وزگەردى، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعداي دا باسقا. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا نە كەدەرگى؟

دوس كوشىم:

- مەنىڭ ويىمشا، تەك قانا بيلىك كەدەرگى. ءورىستىلدى بيلىك قازاق ءتىلىنىڭ جاندانۋىنا جانە مەملەكەتتىك ءتىل ەسەبىندە قولدانىلۋىنا قارسى. ول قارسىلىقتارىن بيلىك يەلەرى ەشقاشان اشىق ايتپايدى، ءبىراۋىز سوزبەن ايتقاندا، بۇل ناعىز «سابوتاج»، ياعني جاسىرىن قارسىلىق. ولار بارلىق جاعىنان قارسىلىق كورسەتۋدە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دارەجەسىن وسىرۋگە دە، بۇرىنعى زاڭعا وزگەرىس پەن تولىقتىرۋ ەنگىزۋگە دە، جاڭا زاڭ قابىلداۋعا دا قارسى. بۇنىڭ بارلىعىن ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كورىپ وتىرمىز. جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانباۋىنا كەدەرگى قوعامنىڭ ەمەس، بيلىكتىڭ قارسى بولۋى، سونىڭ ىشىندە اتقارۋشى بيلىكتىڭ قارسىلىعى.

انار فازىلجانوۆا:

- ءيا، دۇرىس ايتاسىز، العاش تاۋەلسىزدىك العان كەزدەگى  جاسالعان ءتىل تۋرالى زاڭ، جالپى قازاقستانداعى سول كەزەڭدەگى تىلدىك ساياساتتىڭ باعدارىن ايقىندادى. ال ەندى وزىمىزگە بەلگىلى  ەلىمىزدە ول كەزدە ءىرى دياسپورا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىمەن سالىستىرعاندا قازاق حالقىنىڭ سانى ايتارلىقتاي ارتىق بولعان جوق. قازىر جاعداي قازاقتىلدى، مەملەكەت ۇلتتىڭ پايداسىنا قاراي ويىستى. سوڭعى ساناق بويىنشا قازاقتاردىڭ سانى 70 پايىزعا جاقىنداپ قالدى. سوندىقتان سول كەزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ زاڭنامالىق بازاسى بولىپ تابىلاتىن قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك قۇجاتتار قازىرگى جاعداياتقا سايكەس وزگەرتۋدى قاجەت ەتەدى. اسىرەسە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دەموگرافيالىق بازاسى كۇشەيىپ تۇر، سوندىقتان وسىنى ەسكەرىپ، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. ايتا كەتەر جايت، زاڭدى جاسار كەزدە ونى كەشەندى تۇردە قاراستىرىپ جاساۋ كەرەك. زاڭ جاساۋ بارىسىندا ءتىلتانۋشى، ساياساتتانۋشى، الەۋمەتتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى، ەكونوميست-مەنەدجەر مامانداردى تارتىپ بارىنشا كەڭ كولەمدە سالالاردى قامتۋ كەرەك. ويتكەنى، ءتىل دامىتۋ دەگەن ماسەلە تەك ءتىلتانۋشىلار مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ عانا پروبلەماسى ەمەس.

ايدوس سارىم:

- بۇل - سانانىڭ ينەرتسياسى. سول 80-90 جىلداردىڭ باسىنداعى ۇرەيدىڭ اسەرى دەپ ەسەپتەيمىن. بىزدە وكىنىشكە وراي، وسىنداي باعدارلامالاردى جاساپ، بەكىتىپ باسقارىپ وتىرعانداردىڭ كوبىسى سول باعى ۇرەي مەن فوبيالاردىڭ كەزىندە قالىپتاسقان ازاماتتار. سوندىقتان، بەلگىلى ءبىر قادامدارعا بارۋعا دايىندىقتارى  جوق جانە بۇگىنگى ەليتانىڭ ىشىندەگى ناقتى كەلىسىمنىڭ جوقتىعى دا بىزدە جاڭا زاڭنىڭ قابىلدانباۋىنا الىپ كەلىپ وتىر.  ءبىز اتا زاڭىمىزدا بەكىتىلگەن زاڭداردى ءوزىمىز ورىنداپ وتىرعان جوقپىز جانە ونى ورىنداماۋدىڭ ءتاسىلىن وزگە ۇلتتارعا كورسەتىپ تە وتىرمىز. كەزىندە تىلىمىزگە جاناشىر اعالارىمىز: «بيلىك ءوزى باستاپ بەرسە، قازاق ءتىلىنىڭ قامقورشىلارى ەسەلەپ وسەر ەدى» دەپ جاقسى ايتتى. بارلىعى دەپ ايتپايمىن، الايدا ءوز بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە بەرسە، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى ەسەلەپ وسەتىنى انىق. كەم دەگەندە مەملەكەتتىك قىزمەت جانە ازاماتتىق قىزمەت كورسەتىپ جاتىرعانداردىڭ اراسىندا  قازاق تىلىنە دەگەن ىنتا الدەقايدا ساپالى تۇردە وسەتىن ەدى.

3 سۇراق. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن قۇرىلعان رەسمي مەكەمەلەردىڭ اراسىندا ء(تىل كوميتەتى، وبلىستىق ءتىل باسقارمالارى، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى جانە ت.ب.) نەگە بايلانىس، ورتاق باعدارلاما، ستراتەگيالىق جوسپارلار جوق؟ ولاردىڭ جۇمىسىن كىم ۇيلەستىرۋى ءتيىس؟

دوس كوشىم:

- بىرىنشىدەن، بۇل مەكەمەلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا قۇرىلعان جوق. اتاۋلارىن قاراڭىز، سول مەكەمەلەردىڭ، ءتىپتى زاڭىمىزدىڭ ءوزى «ءتىل تۋرالى» زاڭ، بىراق، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى  زاڭ ەمەس.  سول سياقتى اتالعان مەكەمەلەردىڭ دە اتاۋىندا مەملەكەتتىك دەگەن ءسوز جوق، ولار ءبىز بارلىق ءتىلدىڭ ماسەلەسىن قارايمىز دەيدى. بۇل - ۇلكەن قاتەلىك. ءبىز ورىس ءتىلدى قوعامنان قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ ءبولىپ العاننان كەيىن، سول ءتىلىمىزدى دامىتاتىن ناقتى ورگاندار كەرەك جانە ولار مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ورگاندارى دەپ اتالۋى كەرەك. ماسەلەن، تىلدەردى دامىتۋ ورتالىعى، ول قاي ءتىلدى دامىتىپ وتىر، ارابتىڭ ءتىلى مە، الدە باسقا ما، ايتەۋىر تىلدەردىڭ بارلىعى كىرەدى. ءبىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى قاتەلىگىمىز وسىدان باستالىپ وتىر.

ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىك بولۋ كەرەك. ەگەر زاڭدا سونداي جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلسا، ونى باقىلايتىن ورگان - پروكۋراتۋرا بولۋ كەرەك. مىسالى، قازىرگى قولدانىستاعى ءتىل تۋرالى زاڭىمىزدا باعالاردىڭ بارلىعى ەكى تىلدە جازىلۋ كەرەك دەگەن ءسوز بار. وسى باپتىڭ جۇزەگە اسقانىن ءبىر جەردەن دە كەزدەستىرە المايسىز. ونى باس پروكۋروردان باستاپ، بارلىق پروكۋراتۋراداعى قىزمەتكەرلەر كورىپ وتىر. بىراق وعان قارسى قولداناتىن ەشقانداي جازا قاراستىرىلماعان. جازا جوق بولعاننان كەيىن ولار ەشنارسە جاساي المايدى. ەگەر بەلگىلى جازالار بولسا ءتىل ساقشىلارىنىڭ، ءتىل پوليتسيالارىنىڭ ەشقانداي دا قاجەتى بولماس ەدى. زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن ونى ورىنداماعاندارعا جازا دا بولۋ كەرەك. ۇمىتپاسام، لاتۆيادا ءتىلدىڭ قۇقىعىن بۇزعاندارعا بايلانىستى 10 ءتۇرلى زاڭ بار. مەن دە مەملەكەتتىك ءتىل اياسىنداعى زاڭعا باعىنباعاندارعا 12 ءتۇرلى جازانى بەلگىلەپ قويدىم. ول جازالار بارلىق ازاماتتارعا مىندەتتى، دەمەك، زاڭ ورىندالماسا ولار جازاعا تارتىلاتىن بولادى. بۇل مەملەكەتتىڭ كلاسسيكالىق جۇيەسى، الەمدەگى بارلىق مەملەكەت وسىلاي جۇمىس ىستەيدى.

انار فازىلجانوۆا:

-       ءتىل كوميتەتى - قازاقستاننىڭ بارلىق اۋماعىندا ءتىل ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا، وبلىستىق ءتىل باسقارمالارى سول وبلىس اۋماعىنداعى جالپى ءتىل ساياساتىنىڭ تەتىكتەرىن ەنگىزۋگە جاۋاپ بەرەتىن رەسمي مەملەكەتتىك مەكەمەلەر. ال ەندى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى  مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ەمەس. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى ءتىل عىلىمىن دامىتۋ. قازاقستاندا ماتەماتيكا، فيزيكا، گەوگرافيا سياقتى عىلىم سالالارى بار. ولار ءوزىنىڭ عىلىمعا دەيىنگى بىلىمدەر جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسىپ، كەڭەس كەزىندە ينفراقۇرىلىمدارمەن، كادرلارمەن، ۇيىمداستىرۋ شارالارىمەن كۇشەيتىلگەن بازاسىنىڭ نەگىزىندە تاۋەلسىزدىك جىلدارى جاڭارىپ، جاڭعىرىپ دامىپ كەلە جاتىر. ءدال سولاي قازاق ءتىل عىلىمى دا دامىپ كەلە جاتىر. قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ الەمدىك ءتىل عىلىمىمەن قاتارلاسا، سودان قالىسپاي دامۋىنا جاۋاپ بەرەتىن بىردەن-ءبىر عىلىمي مەكەمە - ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى. بۇل عىلىمي مەكەمە مەملەكەتتەن قارجىلاندىرىلادى.

ال جاڭاعى ايتىلعان رەسمي مەكەمەلەردىڭ اراسىنداعى بايلانىس، ورتاق باعدارلاما، ستراتەگيالىق جوسپارلار جوق دەگەن ماسەلە بار. بۇلاردىڭ اراسىندا اتالعان جوسپار، باعدارلامالار بولۋى مىندەتتى دەگەن ماسەلە كىشكەنە ورىنسىزداۋ. ويتكەنى، بۇلاردىڭ اراسىندا ۇيلەسىمدى قىزمەت بولۋ كەرەك. ال ەندى ورتاق باعدارلاما بولۋ دەگەن ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ قىزمەتتەرىنە، رولىنە ونشا ۇيلەسپەيدى.

ايدوس سارىم:

- ءتىل سالاسى بويىنشا جالعىز مەملەكەتتىك ورگان بار، ول - مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى. قالعان مەكەمەلەر وسى ورگاننىڭ نەگىزىندە جۇمىس جاسايدى، مەملەكەتتىك تاپسىرىستار، گرانت الادى. ياعني، سولاردىڭ جۇمىسىن ستراتەگيالىق ۇيىمداستىرۋ ۇكىمەت تاراپىنان مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جانە ۇلكەن دەڭگەيدە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باستى نازارىندا بولۋى كەرەك.

4 سۇراق. مادەنيەت مينيسترلىگى مەن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردەن بولىنەتىن قارجىدان بولەك ءتىل بىلىمىنەن ىرگەلى زەرتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ارقىلى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قازاق ءتىلى كافەدرالارىنا جىل سايىن ملن-داعان قارجى بولىنەدى. ولاردىڭ قايتارىمى نەگە جوق؟

دوس كوشىم:

-  مەن شىنىمدى ايتايىن، ونداي ميلليونداعان قارجىلاردىڭ بولىنەتىندىگىن ەستىگەن  جوقپىن. جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قازاق ءتىلى كافەدرالارى ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن ارنايى اقشا الدى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل دالەلدى، دەرەگى بار ماسەلە ەمەس. سەبەبى، باسقا-باسقا قازاق ءتىلى كافەدراسىنداعىلار «بىزگە مىناداي ماسەلەلەر ءۇشىن اقشا ءبولىندى، ونى وسىنداي ماقساتتا جۇمسادىق» دەپ ايتار ەدى عوي. ونداي قارجىنىڭ بولىنگەندىگىن ەستىگەن  جوقپىن...

انار فازىلجانوۆا:

-  ەشقانداي ناتيجە جوق دەگەنگە مەن تاعى دا كەلىسە المايمىن. مۇمكىن بولىنگەن قارجىدان كۇتىلەتىن ناتيجە مەن ناقتى الىنعان ناتيجە اراسىندا ايىرما بار شىعار. بىراق، مۇلدەم ناتيجە جوق دەگەنگە كەلىسپەيمىن. ءبىر عانا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى قانشا جىلدان بەرى قازاق ءتىلىنىڭ ماماندارىن دايارلاۋمەن اينالىستى. بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا قازاق فيلولوگياسى كافەدرالارىندا ساباق بەرەتىن وقىتۋشى، پروفەسسورلىق قۇرامنىڭ ىشىندە بولماعاندا بىرەۋ-ەكەۋى، ايتپەسە تەڭ جارتىسى وسى ينستيتۋتتان عىلىمي دارەجەلەرىن الۋ ءۇشىن عىلىمي تاجىريبەدەن، تاعلىمدامادان وتكەندەر. ينستيتۋت قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ قاراشاڭىراعى. بىزدەن تاعلىمدامادان وتكەن وقىتۋشىلار جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، ورتاشا بولسىن ءوزى جۇمىس جاسايتىن وقۋ ورنىندا ستۋدەنتتەردى وقىتىپ، دارىستەر وقىلىپ جاتسا، سوندا دارىستەردىڭ ءبارى دالاعا كەتىپ جاتىر، ەشقانداي ناتيجە جوق دەگەنگە كىم كەلىسەدى.

ينستيتۋت عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ، ىرگەلى جانە قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. مەملەكەتتەن بۇعان بولىنگەن قارجى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ لينگۆيستيكالىق بازاسىن جاساۋعا جۇمسالادى.. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ قالىپتاسۋى، نىعايۋى مەن جەتىلۋى ءۇشىن عىلىمي لينگۆيستيكالىق بازاسى جاسالۋ كەرەك بولدى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ول جاسالدى، قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى نورماتيۆتىك سوزدىكتەرى: ورفوگرافيالىق، ورفوەپيالىق، سينونيمدەر، ديالەكتولوگيالىق، تەڭەۋلەر، فرازەولوگيالىق، ءتىپتى ەكىتىلدى ورىسشا-قازاقشا، قازاقشا-ورىسشا اكادەميالىق ەڭبەكتەرمەن قاتار 15 تومدىق ادەبي ءتىلدىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى جارىق كوردى. قازاق ءتىلىنىڭ اكادەميالىق گرامماتيكاسى، فۋنكتسيونالدىق گرامماتيكاسى سياقتى ت.ب. ىرگەلى تەوريالىق ەڭبەكتەرى جارىققا شىقتى. وعان نەگىزگى كۇش سالۋشى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى بولدى.

ايدوس سارىم:

- بۇل جەردە مىناداي ماسەلە بار، ول - ءبىزدىڭ قازاقستانداعى عىلىمنىڭ ومىردەن الشاقتىعى دەگەن ماسەلە. كۇنى كەشە «قازاقستان» ارناسىندا بولعان باعدارلامادا عالىم اعالارىمىز وزدەرىنە شاڭ جۋىتپاي، ءبىز سەگىز تومدىق، جەتى تومدىق كىتاپتار شىعارىپ جاتىرمىز دەيدى. بىراق نەگە سول جۇمىستاردىڭ اسەرى قوعامدا كورىنبەيدى؟ ارينە، كەز كەلگەن ادام الگى جەتى تومدىق، سەگىز تومدىق كىتاپتاردى الىپ وقىمايدى. ول كىتاپتار سول سالاداعى ماماندارعا عانا قاجەت، الايدا قوعامنىڭ كوپ بولىگىنە ونىڭ كەرەگى دە جوق جانە ونى وقىمايدى. ايتىلىپ كەتكەندەي، وسى گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىندا كەرەمەت زەرتتەۋلەر جاسالىپ جاتقان بولار، ءبىلىمدى عالىمدارىمىز بار شىعار. مىسالى، ءبىز فيزيكا، حيميا سالاسىنداعى عالىمداردان ناقتى ناتيجەنى تالاپ ەتەمىز عوي، ءدال سونداي ناقتى تالاپ گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنداعى عالىمدارىمىزعا دا قويىلۋى قاجەت.  ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ارقىلى قارجىلاندىرىپ وتىرعان كەز كەلگەن مەكەمەگە سونداي تالاپ قويۋ كەرەك.

5 سۇراق. مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەت تاراپىنان قۇقىقتىق، قارجىلىق جانە ناسيحاتتاۋ جاعىنان ناقتى قولداۋلارعا يە بولۋى كەرەك. ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرعا قونۋىنا نە كەدەرگى، اتالعان ءۇش تەتىكتىڭ قايسىسى تولىق ناتيجە بەرمەي وتىر؟ جالپى بىزدە ءتىل ساياساتى بار ما، ونىڭ ورىندالۋ مەحانيزمدەرى جولعا قويىلعان با؟

دوس كوشىم:

- جوسپارلانعان ءتىل ساياساتى ەسەبىندە 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان باعدارلامانى ايتۋىمىزعا بولادى. الايدا، ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز تولمايتىندىعىن قابىلدانعان  كەزدەرى دە ايتتىق، قازىر دە ايتامىز. 2000-2010 جىلدارعا ارنالعان باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسپاعاندىعىن، كوپتەگەن العا قويعان ماسەلەنىڭ ورىندالماعاندىعىن كورىپ وتىرمىز. الدىڭعى باعدارلامانىڭ نەلىكتەن جۇزەگە اسپاعاندىعىنا تالداۋ جاسالماي، سارالانباي  قابىلدانعان بۇل جولعى جوسپاردىڭ دا بولاشاعى كۇڭگىرت سەكىلدى. قۇقىقتىق جاعىنا كەلەر بولساق، جوعارىدا اتاپ كەتكەندەي، قوستىلدىلىك ماسەلەسى. مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ كەڭ قانات جايماۋىنا وسى قوستىلدىلىك كەدەرگى بولىپ وتىر. قۇقىقتىق جاعىنان مەملەكەتتىك ءتىل زاڭىن قابىلداۋىمىز كەرەك. ول زاڭنىڭ جوباسىن دايىنداپ، حالىققا ۇسىنىپ تا ۇلگەردىك.

كەلەسى - قارجى ماسەلەسى. بيلىك تاراپىنان ءبولىنىپ جاتىر دەگەندى ەستيمىز. بىراق سونى قاداعالاۋ، شىن مانىندە دۇرىس جۇمىس جاساپ جاتقاندىعىن باقىلاۋ جاعىنان ءبىز قاراڭعىمىز. قوسىمشا قارجىنىڭ قايدا كەتىپ جاتقاندىعىن تەكسەرەتىن ورگانداردىڭ بولۋى جانە ول حالىققا اشىق جاريالانىپ وتىرۋى  كەرەك. بىزدە وسى قاداعالاۋ جەتىسپەي جاتىر. ءيا، مەملەكەتتىڭ قارجى بولەتىنىن بىلەمىز، الايدا ونىڭ ءتيىمدى تۇردە جۇمسالىپ جاتقاندىعىن كورگەن جوقپىن.  ءۇشىنشى، ناسيحات ماسەلەسى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتاۋ جونىندە، مەنىڭشە، ۇلكەن كەمشىلىك بار دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعام ەكىتىلدى. قازاقتىلدى باق  شاماسى كەلگەنشە ايتادى، جازادى.  ال،   بيۋدجەتتەن قارجى الىپ وتىرعان ءورىستىلدى باق قارسى سويلەيدى، شاماسى كەلسە اياقتان تارتادى. ونى توقتاتاتىن بيلىكتى دە مەن كورىپ وتىرعان جوقپىن.

انار فازىلجانوۆا:

- جالپى، «ءتىلىمىز تۇعىرىنا قونۋ ءۇشىن» دەگەن تىركەس قاتە، مەنىڭشە. تۇعىرىنا قونباسا، اتا زاڭىمىزدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلى» دەپ جازىلار ما ەدى؟  تۇعىرىنا قونعان، باياعىدا قونعان جانە قاي جاعىنان الساڭىزدا ول سول تۇعىرعا لايىق ءتىل. بۇل جەردە كەدەرگى ءتىلدىڭ تۇتىنۋشىسىندا جانە سول تۇتىنۋشىنىڭ ساپاسىندا بولىپ تۇر.

سۇراعىڭىزعا وراي، قۇقىقتىق، قارجىلىق، ناسيحاتتاۋ جاعىنىڭ قايسىسى كەمشىن قالىپ وتىر دەگەنگە كەلەر بولساق، ەڭ ءبىرىنشى قۇقىقتىق دەپ ايتار ەدىم. سەبەبى، قازىرگى كەزدە قازاق تىلىنە كەلگەندە، مەملەكەت ليبەرالدىق ساياسات ۇستانىپ كەلدى، ياعني ءبىراز سولقىلداقتىق بار. راس، ول كەڭەستىك بيلىك قۇلاعان زاماننىڭ تالابى ءۇشىن ورىندى بولدى جانە ول ءوزىنىڭ ناتيجەسىن بەردى. ەگەر  تىلگە قاتىستى ساياسات ليبەرالدى بولماعاندا، سول  كەزدەگى جاعدايعا بايلانىستى ءتۇرلى قاقتىعىستار بىزدە دە قايتالانار ما ەدى. ونى ءتۇسىنىپ، بارلىعى باعالاپ وتىر. ال ەندى سول ساياساتتى ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋ دۇرىس ەمەس. قازىر جاعداي ءبىرشاما وزگەردى، سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇقىقتىق بازاسىن دا جاعدايعا قاراي وزگەرتۋ كەرەك.  پروفەسسور نۇرگەلدى ۋاليەۆ  «ليبەرالدى ساياساتتان ينسترۋمەنتالدى ساياساتقا كوشۋ كەرەك» دەپ ايتاتىن. ينسترۋمەنتالدىق دەگەنىمىز ناقتى ىستەرگە باعىتتالعان، ناقتى مەحانيزمدەرى جاسالعان ساياسات. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مەملەكەتتىك مەكەمەدە جۇمىس ىستەيتىن ادامدارعا ناقتى شارالار قولدانۋ كەرەك.

ايدوس سارىم:

- شىنىن ايتار بولسا، ۇلكەن ساياسي جىگەرمەن بەلسەندىلىك بولماعاندىقتان ۇشەۋى دە اقساپ تۇر دەپ ايتۋعا بولادى. كونستيتۋتسيامىز، زاڭدارىمىز، باعدارلامالارىمىز بار، بارلىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى ماسەلەلەر  قوزعالعان. الايدا، ونىڭ بارلىعىن جاساپ جاتىرعان جوق. مەنىڭ ويىمشا، قازىر جاڭا تىڭ يدەيالار كەرەك. قازىر بيلىك ءوزى ءۇش تۇعىرلى ءتىل دەگەن ماسەلەنى قوزعاپ جاتىر. وسىنى وزدەرىنە قارسى پايدالانۋ كەرەك سياقتى. قازاقستاندا ءوزىن جوعارى مادەنيەتتى دەپ ساناعان ادام ءۇش تىلدە ەركىن سويلەۋى كەرەك دەيدى. ال سونى شەنەۋلىكتەرىمىزدىڭ ءوزى ءجوندى بىلمەيدى. راس، ورىس ءتىلىن بارلىعىنىڭ بىلەتىنى انىق، اعىلشىن ءتىلىن جەتىستىرىپ جاتقانى شامالى، ال قازاق ءتىلىنىڭ جايى، ايتپاسا دا بەلگىلى. وسىلاي بولا تۇرا ولار حالىقتان ءۇش ءتىلدى ەركىن مەڭگەرۋ كەرەكتىگىن قالاي تالاپ ەتپەكشى؟

بيلىكتى بىلمەيمىن، بىراق قوعامنىڭ اراسىندا جاڭا بەلسەندىلىك ويانىپ كەلە جاتقان سەكىلدى. ارقايسىمىز كىشكەنە دە بولسا تىرشىلىك جاسايتىن بولساق، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ اياسى ۇلعاياتىنى انىق. بارلىعىن اپارىپ بيلىككە تىرەپ قويۋ، ول دا قاتەلىك. قازاقتىڭ جامان «اۋرۋى» بار، «مەن ايتتىم، سەن جاسا» دەگەن. سودان ارىلىپ، اركىم وزىنشە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ كەرەك. جەمقورلىقتىڭ بولۋى، تاعى سول سياقتى جاعىمسىز ىستەردىڭ بولۋى بۇل ءوزىمىزدىڭ نەمقۇرايلىعىمىزدىڭ، سالعىرتتىعىمىزدىڭ تىكەلەي ناتيجەسى.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن

بالعىن ادىلباەۆا

«اباي-اقپارات»