Мақсатымыз көптің көкейінде жүрген тілімізге қатысты төмендегі сұрақтар жөнінде мемлекеттік тілге жауап беретін ресми мекеме басшылары мен тіл жанашырларының ойын білу еді. Өкінішке орай, Тіл комитетінің су жаңа төрағасы Мақсат Сқақ мырза сұрақтармен танысқаннан кейін, бір ай ойланып «Ресми хат жіберіңіздер, әйтпесе жауап беруге міндетті емеспіз» - десе, Алматы қаласы Тіл басқармасының бастығы Мамай Ахетов «Бұл сұрақтардың бізге еш қатысы жоқ» - деп жауап беруден басын ала қашты.

Сонымен барға қанағат деп, жиғанымызды оқырман назарына ұсынып отырмыз.

1 сұрақ. Мемлекеттік тілді дамытуға орталық бюджеттен Тіл комитеті арқылы және жергілікті бюджеттен Тіл басқармалары арқылы миллиондаған қаржы бөлінеді. Солар қайда жұмсалып жатыр? Нәтижесі қоғамда неге көрінбейді?

- Дос Көшім, Ұлт тағдыры қоғамдық бірлестігінің төрағасы:

Мақсатымыз көптің көкейінде жүрген тілімізге қатысты төмендегі сұрақтар жөнінде мемлекеттік тілге жауап беретін ресми мекеме басшылары мен тіл жанашырларының ойын білу еді. Өкінішке орай, Тіл комитетінің су жаңа төрағасы Мақсат Сқақ мырза сұрақтармен танысқаннан кейін, бір ай ойланып «Ресми хат жіберіңіздер, әйтпесе жауап беруге міндетті емеспіз» - десе, Алматы қаласы Тіл басқармасының бастығы Мамай Ахетов «Бұл сұрақтардың бізге еш қатысы жоқ» - деп жауап беруден басын ала қашты.

Сонымен барға қанағат деп, жиғанымызды оқырман назарына ұсынып отырмыз.

1 сұрақ. Мемлекеттік тілді дамытуға орталық бюджеттен Тіл комитеті арқылы және жергілікті бюджеттен Тіл басқармалары арқылы миллиондаған қаржы бөлінеді. Солар қайда жұмсалып жатыр? Нәтижесі қоғамда неге көрінбейді?

- Дос Көшім, Ұлт тағдыры қоғамдық бірлестігінің төрағасы:

- Сіздің сұрағыңыз көптеген жерде қойылып жүр, «қаншама миллион қаржы бөлінсе, бізде шешімін таппай жүрген мәселелер шешілуі тиіс қой» деген ой халықта туып жүргені рас. Осыдан 5-6 жыл бұрын депутаттар арқылы (өкінішке орай, билік орындары біздерге жауап беруге құлықты емес) сұраныс жібергізіп, мемлекеттен тілді дамытуға бөлінетін қаржының қалай жұмсалатындығын, бағытын тексеруге тырысқаным бар. Депутаттық сұраныс болғаннан кейін, билік орындары, міндетті түрде, жауап  жібереді,  сол  жіберілген жауапты қарадым. Жауапта қаржының қай министрлікке қанша пайыз ақша, қанша көлемде бөлінгендігі жазылған, ал әрі қарай сол министрліктердің қалай жұмсайтындығы жөнінде еш мәлімет жоқ. Қаржының қайда кетіп жатқандығын қадағалап тексеру тікелей азаматтық қоғамның міндеті.Қоғамдық ұйымдардың, парламент мүшелерінің, саяси партиялардың, қысқасы, осы бағытта жұмыс жасайтын үшінші сектор үкіметтік емес ұйымдардың жұмысы. Сонымен қатар, қаржыны бөлген орындар сол ақшаның қайда, қалай жұмсалып жатқандығына халықтың алдында есеп беруі керек. Бұндай механизм жоқ, сондықтан тілдің дамуына бөлінген қаржы «тістегеннің аузында, ұстағанның қолында» кетіп жатыр.

Анар Фазылжанова, А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директорының орынбасары:

- Осы салада жүрген адамдар дәл мұндай кәсіби емес, жалпылама сұрақтар қойғанда, іштей қынжыламын.  Жалпылама айта салу оңай, ал сандарды дәл келтіріп, оның есебін шығарып шағып айту - маманның, маман екенін көрсетеді емес пе? Сондықтан журналистердің «миллиондаған» қаржы қайда кетті деген сұрағы өткірленіп тұрған жоқ.

Біз қоғам болып әлі де сол кеңестік кездегі патерналистік (мемлекетке асыра иек сүйеп алу) сезімнен арыла алмай отырмыз. Мысалы, кеңес өкіметі кезіндегі қоғамның мүшесі өзінің денсаулығын сақтау, ұрпағын тәрбиелеу, т.б. мәселесін де мемлекетке жүктеп қойған. Мемлекет оның денсаулығын сақтаумен, баласын тәрбиелеумен айналысу керек болатын. Ауырып қалса немесе баласы бірдеңе бүлдіріп қойса, дәрігер мен мұғалім қайда қарап отыр деп байбалам салатын, сол кездің адамы.  Дәл сол патерналистік сезімді ұлттық құндылықты сақтауға да әкеп проекциялап көшіріп отырған жоқпыз ба осы деген күдік туып қалады кейде менде. Қазіргі БАҚ-тағы тіл жанашырларының мақалаларының дені «мемлекет қайда қарап отыр» идеясымен аяқталады. Содан барып жұртшылыққа тілімізді сақтау, дамыту, жетілдіру, көркейту мемлекеттің ғана проблемасы болып көрінеді. Міне, осындай     ақпараттық лектің астында қалған, соның буына мас болған көпшілік ішінде «неге мемлекет түк істемеді, қазақ тілі қайда?» деген сұрақтарды қоятындар бар.

Айдос Сарым, саясаттанушы:

- Қазір мемлекеттің бюджеті жақсы жағдайда тұрған кезде, қаржы бөлу мәселесі қиындық тудырып отырған жоқ.  Басты мәселе біріншіден, оның дұрыс жүзеге асырылуында, екіншіден, кез келген деңгейдегі  шенеуліктердің өзінің жұмысының бағытын дұрыс көрсете алмай отырғандығында. Меніңше, бізге белсенділік жетіспей жатырған секілді. Мемлекеттен бөлініп отырған қаржыларды нәтижелі жұмыстарға жұмсау керек. Бұл қазіргі заманның талабы. Жергілікті бюджеттер жергілікті бағдарламаларды меңгеріп басқарып отырған әкімгерлер пайғамбардың үмметі емес, не өткен ғасырлардағы феодалдар емес және біз олардың басы байлы шаруалары емеспіз. Яғни, біз өзімізден жиналған қаражатты қалай, қайда, не мақсатта жұмсалып жатқандығын талап етуге құқылымыз.

2 сұрақ. Осыдан жиырма жыл бұрын жасалған мемлекеттік тілді дамытудың құқықтық базасы ескірді. Өйткені, қазір қоғамда ол заңдарды қабылдаған кездегіден демографиялық жағдай өзгерді, экономикалық-әлеуметтік жағдай да басқа. Осыған байланысты мемлекеттік тіл туралы жаңа заңның қабылдануына не кедергі?

Дос Көшім:

- Менің ойымша, тек қана билік кедергі. Орыстілді билік қазақ тілінің жандануына және мемлекеттік тіл есебінде қолданылуына қарсы. Ол қарсылықтарын билік иелері ешқашан ашық айтпайды, бірауыз сөзбен айтқанда, бұл нағыз «саботаж», яғни жасырын қарсылық. Олар барлық жағынан қарсылық көрсетуде, мемлекеттік тілдің дәрежесін өсіруге де, бұрынғы заңға өзгеріс пен толықтыру енгізуге де, жаңа заң қабылдауға да қарсы. Бұның барлығын біз өз көзімізбен көріп отырмыз. Жаңа заңның қабылданбауына кедергі қоғамның емес, биліктің қарсы болуы, соның ішінде атқарушы биліктің қарсылығы.

Анар Фазылжанова:

- Иә, дұрыс айтасыз, алғаш тәуелсіздік алған кездегі  жасалған тіл туралы заң, жалпы Қазақстандағы сол кезеңдегі тілдік саясаттың бағдарын айқындады. Ал енді өзімізге белгілі  елімізде ол кезде ірі диаспора орыс ұлтының өкілдерімен салыстырғанда қазақ халқының саны айтарлықтай артық болған жоқ. Қазір жағдай қазақтілді, мемлекет ұлттың пайдасына қарай ойысты. Соңғы санақ бойынша қазақтардың саны 70 пайызға жақындап қалды. Сондықтан сол кезде мемлекеттік тілдің заңнамалық базасы болып табылатын құқықтық-нормативтік құжаттар қазіргі жағдаятқа сәйкес өзгертуді қажет етеді. Әсіресе, мемлекеттік тілдің демографиялық базасы күшейіп тұр, сондықтан осыны ескеріп, мемлекеттік тіл туралы заң болу керек деп есептейміз. Айта кетер жайт, заңды жасар кезде оны кешенді түрде қарастырып жасау керек. Заң жасау барысында тілтанушы, саясаттанушы, әлеуметтанушы, мәдениеттанушы, экономист-менеджер мамандарды тартып барынша кең көлемде салаларды қамту керек. Өйткені, тіл дамыту деген мәселе тек тілтанушылар мен мектеп мұғалімдерінің ғана проблемасы емес.

Айдос Сарым:

- Бұл - сананың инерциясы. Сол 80-90 жылдардың басындағы үрейдің әсері деп есептеймін. Бізде өкінішке орай, осындай бағдарламаларды жасап, бекітіп басқарып отырғандардың көбісі сол бағы үрей мен фобиялардың кезінде қалыптасқан азаматтар. Сондықтан, белгілі бір қадамдарға баруға дайындықтары  жоқ және бүгінгі элитаның ішіндегі нақты келісімнің жоқтығы да бізде жаңа заңның қабылданбауына алып келіп отыр.  Біз Ата заңымызда бекітілген заңдарды өзіміз орындап отырған жоқпыз және оны орындамаудың тәсілін өзге ұлттарға көрсетіп те отырмыз. Кезінде тілімізге жанашыр ағаларымыз: «Билік өзі бастап берсе, қазақ тілінің қамқоршылары еселеп өсер еді» деп жақсы айтты. Барлығы деп айтпаймын, алайда өз балаларын қазақ мектептеріне берсе, қазақ тілінің қолданыс аясы еселеп өсетіні анық. Кем дегенде мемлекеттік қызмет және азаматтық қызмет көрсетіп жатырғандардың арасында  қазақ тіліне деген ынта әлдеқайда сапалы түрде өсетін еді.

3 сұрақ. Мемлекеттік тілді дамыту үшін құрылған ресми мекемелердің арасында (Тіл комитеті, Облыстық тіл басқармалары, Тіл білімі институты және т.б.) неге байланыс, ортақ бағдарлама, стратегиялық жоспарлар жоқ? Олардың жұмысын кім үйлестіруі тиіс?

Дос Көшім:

- Біріншіден, бұл мекемелер мемлекеттік тілді дамытуға құрылған жоқ. Атауларын қараңыз, сол мекемелердің, тіпті заңымыздың өзі «Тіл туралы» заң, бірақ, мемлекеттік тіл туралы  заң емес.  Сол сияқты аталған мекемелердің де атауында мемлекеттік деген сөз жоқ, олар біз барлық тілдің мәселесін қараймыз дейді. Бұл - үлкен қателік. Біз орыс тілді қоғамнан қазақ тілін мемлекеттік тіл деп бөліп алғаннан кейін, сол тілімізді дамытатын нақты органдар керек және олар мемлекеттік тілді дамыту органдары деп аталуы керек. Мәселен, тілдерді дамыту орталығы, ол қай тілді дамытып отыр, арабтың тілі ме, әлде басқа ма, әйтеуір тілдердің барлығы кіреді. Біздің ең бірінші қателігіміз осыдан басталып отыр.

Тіл туралы заңның алдында жауапкершілік болу керек. Егер заңда сондай жауапкершілік қарастырылса, оны бақылайтын орган - прокуратура болу керек. Мысалы, қазіргі қолданыстағы тіл туралы заңымызда бағалардың барлығы екі тілде жазылу керек деген сөз бар. Осы баптың жүзеге асқанын бір жерден де кездестіре алмайсыз. Оны Бас прокурордан бастап, барлық прокуратурадағы қызметкерлер көріп отыр. Бірақ оған қарсы қолданатын ешқандай жаза қарастырылмаған. Жаза жоқ болғаннан кейін олар ешнәрсе жасай алмайды. Егер белгілі жазалар болса тіл сақшыларының, тіл полицияларының ешқандай да қажеті болмас еді. Заң қабылданғаннан кейін оны орындамағандарға жаза да болу керек. Ұмытпасам, Латвияда тілдің құқығын бұзғандарға байланысты 10 түрлі заң бар. Мен де мемлекеттік тіл аясындағы заңға бағынбағандарға 12 түрлі жазаны белгілеп қойдым. Ол жазалар барлық азаматтарға міндетті, демек, заң орындалмаса олар жазаға тартылатын болады. Бұл мемлекеттің классикалық жүйесі, әлемдегі барлық мемлекет осылай жұмыс істейді.

Анар Фазылжанова:

-       Тіл комитеті - Қазақстанның барлық аумағында тіл саясатының жүзеге асуына, облыстық тіл басқармалары сол облыс аумағындағы жалпы тіл саясатының тетіктерін енгізуге жауап беретін ресми мемлекеттік мекемелер. Ал енді Тіл білімі институтының негізгі мақсаты  мемлекеттік тілді дамыту емес. Оның негізгі мақсаты тіл ғылымын дамыту. Қазақстанда математика, физика, география сияқты ғылым салалары бар. Олар өзінің ғылымға дейінгі білімдер жүйесі негізінде қалыптасып, Кеңес кезінде инфрақұрылымдармен, кадрлармен, ұйымдастыру шараларымен күшейтілген базасының негізінде тәуелсіздік жылдары жаңарып, жаңғырып дамып келе жатыр. Дәл солай қазақ тіл ғылымы да дамып келе жатыр. Қазақ тіл ғылымының әлемдік тіл ғылымымен қатарласа, содан қалыспай дамуына жауап беретін бірден-бір ғылыми мекеме - Тіл білімі институты. Бұл ғылыми мекеме мемлекеттен қаржыландырылады.

Ал жаңағы айтылған ресми мекемелердің арасындағы байланыс, ортақ бағдарлама, стратегиялық жоспарлар жоқ деген мәселе бар. Бұлардың арасында аталған жоспар, бағдарламалар болуы міндетті деген мәселе кішкене орынсыздау. Өйткені, бұлардың арасында үйлесімді қызмет болу керек. Ал енді ортақ бағдарлама болу деген олардың әрқайсысының қызметтеріне, рөліне онша үйлеспейді.

Айдос Сарым:

- Тіл саласы бойынша жалғыз мемлекеттік орган бар, ол - мәдениет және ақпарат министрлігі. Қалған мекемелер осы органның негізінде жұмыс жасайды, мемлекеттік тапсырыстар, грант алады. Яғни, солардың жұмысын стратегиялық ұйымдастыру үкімет тарапынан мәдениет және ақпарат министрлігі, білім және ғылым министрлігі және үлкен деңгейде президент әкімшілігінің басты назарында болуы керек.

4 сұрақ. Мәдениет министрлігі мен жергілікті әкімдіктерден бөлінетін қаржыдан бөлек Тіл білімінен іргелі зертеулер жүргізу үшін, Білім және ғылым министрлігі арқылы Тіл білімі институтына және Жоғары оқу орындарының қазақ тілі кафедраларына жыл сайын млн-даған қаржы бөлінеді. Олардың қайтарымы неге жоқ?

Дос Көшім:

-  Мен шынымды айтайын, ондай миллиондаған қаржылардың бөлінетіндігін естіген  жоқпын. Жоғары оқу орындарының қазақ тілі кафедралары тілді дамыту үшін арнайы ақша алды дегенді естіген емеспін. Менің ойымша, бұл дәлелді, дерегі бар мәселе емес. Себебі, басқа-басқа қазақ тілі кафедрасындағылар «бізге мынадай мәселелер үшін ақша бөлінді, оны осындай мақсатта жұмсадық» деп айтар еді ғой. Ондай қаржының бөлінгендігін естіген  жоқпын...

Анар Фазылжанова:

-  Ешқандай нәтиже жоқ дегенге мен тағы да келісе алмаймын. Мүмкін бөлінген қаржыдан күтілетін нәтиже мен нақты алынған нәтиже арасында айырма бар шығар. Бірақ, мүлдем нәтиже жоқ дегенге келіспеймін. Бір ғана Тіл білімі институты қанша жылдан бері қазақ тілінің мамандарын даярлаумен айналысты. Бүкіл республика бойынша қазақ филологиясы кафедраларында сабақ беретін оқытушы, профессорлық құрамның ішінде болмағанда біреу-екеуі, әйтпесе тең жартысы осы институттан ғылыми дәрежелерін алу үшін ғылыми тәжірибеден, тағлымдамадан өткендер. Институт қазақ тіл ғылымының қарашаңырағы. Бізден тағлымдамадан өткен оқытушылар жақсы болсын, жаман болсын, орташа болсын өзі жұмыс жасайтын оқу орнында студенттерді оқытып, дәрістер оқылып жатса, сонда дәрістердің бәрі далаға кетіп жатыр, ешқандай нәтиже жоқ дегенге кім келіседі.

Институт ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысып, іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізеді. Мемлекеттен бұған бөлінген қаржы мемлекеттік тілдің лингвистикалық базасын жасауға жұмсалады.. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл болып қалыптасуы, нығаюы мен жетілуі үшін ғылыми лингвистикалық базасы жасалу керек болды. Тәуелсіздік алғаннан бері ол жасалды, қазақ тілінің негізгі нормативтік сөздіктері: орфографиялық, орфоэпиялық, синонимдер, диалектологиялық, теңеулер, фразеологиялық, тіпті екітілді орысша-қазақша, қазақша-орысша академиялық еңбектермен қатар 15 томдық әдеби тілдің түсіндірме сөздігі жарық көрді. Қазақ тілінің академиялық грамматикасы, функционалдық грамматикасы сияқты т.б. іргелі теориялық еңбектері жарыққа шықты. Оған негізгі күш салушы Тіл білімі институты болды.

Айдос Сарым:

- Бұл жерде мынадай мәселе бар, ол - біздің Қазақстандағы ғылымның өмірден алшақтығы деген мәселе. Күні кеше «Қазақстан» арнасында болған бағдарламада ғалым ағаларымыз өздеріне шаң жуытпай, біз сегіз томдық, жеті томдық кітаптар шығарып жатырмыз дейді. Бірақ неге сол жұмыстардың әсері қоғамда көрінбейді? Әрине, кез келген адам әлгі жеті томдық, сегіз томдық кітаптарды алып оқымайды. Ол кітаптар сол саладағы мамандарға ғана қажет, алайда қоғамның көп бөлігіне оның керегі де жоқ және оны оқымайды. Айтылып кеткендей, осы гуманитарлық ғылым саласында керемет зерттеулер жасалып жатқан болар, білімді ғалымдарымыз бар шығар. Мысалы, біз физика, химия саласындағы ғалымдардан нақты нәтижені талап етеміз ғой, дәл сондай нақты талап гуманитарлық ғылым саласындағы ғалымдарымызға да қойылуы қажет.  Білім және ғылым министрлігі арқылы қаржыландырып отырған кез келген мекемеге сондай талап қою керек.

5 сұрақ. Мемлекеттік тіл мемлекет тарапынан құқықтық, қаржылық және насихаттау жағынан нақты қолдауларға ие болуы керек. Тіліміздің тұғырға қонуына не кедергі, аталған үш тетіктің қайсысы толық нәтиже бермей отыр? Жалпы бізде тіл саясаты бар ма, оның орындалу механизмдері жолға қойылған ба?

Дос Көшім:

- Жоспарланған тіл саясаты есебінде 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламаны айтуымызға болады. Алайда, біздің көңіліміз толмайтындығын қабылданған  кездері де айттық, қазір де айтамыз. 2000-2010 жылдарға арналған бағдарламаның жүзеге аспағандығын, көптеген алға қойған мәселенің орындалмағандығын көріп отырмыз. Алдыңғы бағдарламаның неліктен жүзеге аспағандығына талдау жасалмай, сараланбай  қабылданған бұл жолғы жоспардың да болашағы күңгірт секілді. Құқықтық жағына келер болсақ, жоғарыда атап кеткендей, қостілділік мәселесі. Мемлекеттік тіліміздің кең қанат жаймауына осы қостілділік кедергі болып отыр. Құқықтық жағынан мемлекеттік тіл заңын қабылдауымыз керек. Ол заңның жобасын дайындап, халыққа ұсынып та үлгердік.

Келесі - қаржы мәселесі. Билік тарапынан бөлініп жатыр дегенді естиміз. Бірақ соны қадағалау, шын мәнінде дұрыс жұмыс жасап жатқандығын бақылау жағынан біз қараңғымыз. Қосымша қаржының қайда кетіп жатқандығын тексеретін органдардың болуы және ол халыққа ашық жарияланып отыруы  керек. Бізде осы қадағалау жетіспей жатыр. Иә, мемлекеттің қаржы бөлетінін білеміз, алайда оның тиімді түрде жұмсалып жатқандығын көрген жоқпын.  Үшінші, насихат мәселесі. Мемлекеттік тілді насихаттау жөнінде, меніңше, үлкен кемшілік бар деп ойлаймын. Себебі, біздің қоғам екітілді. Қазақтілді БАҚ  шамасы келгенше айтады, жазады.  Ал,   бюджеттен қаржы алып отырған орыстілді БАҚ қарсы сөйлейді, шамасы келсе аяқтан тартады. Оны тоқтататын билікті де мен көріп отырған жоқпын.

Анар Фазылжанова:

- Жалпы, «тіліміз тұғырына қону үшін» деген тіркес қате, меніңше. Тұғырына қонбаса, Ата заңымызда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі» деп жазылар ма еді?  Тұғырына қонған, баяғыда қонған және қай жағынан алсаңызда ол сол тұғырға лайық тіл. Бұл жерде кедергі тілдің тұтынушысында және сол тұтынушының сапасында болып тұр.

Сұрағыңызға орай, құқықтық, қаржылық, насихаттау жағының қайсысы кемшін қалып отыр дегенге келер болсақ, ең бірінші құқықтық деп айтар едім. Себебі, қазіргі кезде қазақ тіліне келгенде, мемлекет либералдық саясат ұстанып келді, яғни біраз солқылдақтық бар. Рас, ол кеңестік билік құлаған заманның талабы үшін орынды болды және ол өзінің нәтижесін берді. Егер  тілге қатысты саясат либералды болмағанда, сол  кездегі жағдайға байланысты түрлі қақтығыстар бізде де қайталанар ма еді. Оны түсініп, барлығы бағалап отыр. Ал енді сол саясатты әрі қарай жалғастыра беру дұрыс емес. Қазір жағдай біршама өзгерді, сондықтан мемлекеттік тілдің құқықтық базасын да жағдайға қарай өзгерту керек.  Профессор Нұргелді Уәлиев  «Либералды саясаттан инструменталды саясатқа көшу керек» деп айтатын. Инструменталдық дегеніміз нақты істерге бағытталған, нақты механизмдері жасалған саясат. Мемлекеттік тілді білмейтін мемлекеттік мекемеде жұмыс істейтін адамдарға нақты шаралар қолдану керек.

Айдос Сарым:

- Шынын айтар болса, үлкен саяси жігермен белсенділік болмағандықтан үшеуі де ақсап тұр деп айтуға болады. Конституциямыз, заңдарымыз, бағдарламаларымыз бар, барлығында қазақ тілінің мәртебесі туралы мәселелер  қозғалған. Алайда, оның барлығын жасап жатырған жоқ. Менің ойымша, қазір жаңа тың идеялар керек. Қазір билік өзі үш тұғырлы тіл деген мәселені қозғап жатыр. Осыны өздеріне қарсы пайдалану керек сияқты. Қазақстанда өзін жоғары мәдениетті деп санаған адам үш тілде еркін сөйлеуі керек дейді. Ал соны шенеуліктеріміздің өзі жөнді білмейді. Рас, орыс тілін барлығының білетіні анық, ағылшын тілін жетістіріп жатқаны шамалы, ал қазақ тілінің жайы, айтпаса да белгілі. Осылай бола тұра олар халықтан үш тілді еркін меңгеру керектігін қалай талап етпекші?

Билікті білмеймін, бірақ қоғамның арасында жаңа белсенділік оянып келе жатқан секілді. Әрқайсымыз кішкене де болса тіршілік жасайтын болсақ, мемлекеттік тіліміздің аясы ұлғаятыны анық. Барлығын апарып билікке тіреп қою, ол да қателік. Қазақтың жаман «ауруы» бар, «мен айттым, сен жаса» деген. Содан арылып, әркім өзінше жауапкершілікті сезіну керек. Жемқорлықтың болуы, тағы сол сияқты жағымсыз істердің болуы бұл өзіміздің немқұрайлығымыздың, салғырттығымыздың тікелей нәтижесі.

Сұхбатты жүргізген

Балғын Әділбаева

«Абай-ақпарат»