تاياۋدا «قازاقستان تاريحى» اتتى كىتاپ قولىما ءتۇستى. اۆتورى - ەسەنعازى قۋاندىق.كىتاپتىڭ سوڭعى مۇقاباسىندا سۋرەتى، ءومىر­بايانى بەرىلىپتى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن شىعارىل­عان جوعارى وقۋ ورىندارىندا نەسيە جۇيەسى باعدارلاماسىمەن وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان وقۋلىق ەكەن. العاشقى بەتىندە وسىلاي كورسەتىلگەن.
مۇنان كەيىنگى 2-بەتتەگى «پىكىر جازعاندار» - ن.مۇقامەتحانۇلى - تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور; س.وزبەكۇلى - قر زاڭ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە اكادەميگى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اباي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى ەكەن. بۇنى ارنايى كورسەتىپ وتىرعانىمىز، كىتاپ اۆتورىنا جول-جوبا كورسەتەتىن سولار عوي...
ەندى سولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ استىنا، ياعني اننوتاتسيادا تاعى دا مىناداي انىقتاما بەرىلگەن:
«وقۋ قۇرالى جوعارى وقۋ ورىن­دارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە، ماگيس­ترانت­تا­رىنا، تاريحشى-وقىتۋشىلارعا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋشى تالاپكەر­لەرگە ارنالعان».
ەندى وسىنداي اسا جاۋاپتى، 490 بەتكە جۋىق تاريح كىتابىنا پىكىر جازۋشىلار قارا ارىپپەن تەرىلگەن «جوعارى وقۋ ورىندارىندا نەسيە جۇيەسى باعدارلاماسىمەن وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان وقۋلىق» پا، الدە «جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە، ماگيسترانتتارعا، تاريحشى-وقىتۋشىلارعا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋشى تالاپكەرلەرگە ارنالعان وقۋ قۇرالى ما؟» - دەگەن سۇراققا نە دەر ەكەن؟
بالكىم، ە.س.قۋاندىق مىرزا وقۋلىق پەن وقۋ قۇرالىنىڭ ايىرماشىلىعىن ونشا بىلمەيتىن بولار، ال سىزدەر قالايشا بۇنداي كىتاپقا جىلى دا جۇمساق پىكىر جازعاندارىڭىزدى «تۇركىستان» گازەتىنىڭ ويلى وقىرماندارىنا ۋاقىت تاۋىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن بولارسىزدار دەپ ۇمىتتەنەمىن. سەبەبى «وقۋلىق» - ۇلت كىتابى - بەلگىلى ءبىر باعدارلاما بويىنشا مىندەتتى بولادى دا، «وقۋ قۇرالى» تەك ءوز ەركىڭمەن پايدالانۋعا ۇسىنىلادى ەمەس پە؟!
كىتاپ، جالپى 9 لەكتسيالىق ۇلگىدەگى تاقىرىپتان تۇرادى. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بىرەۋى قىسقا قايىرىلادى، ەسەسىنە ەندى ءبىرى اششى شەكتەي شۇباتىلادى.
ماسەلەن «حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ەلى» - 50 بەت. «ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى مەن اقپان بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق رەۆوليۋتسياسى كەزەڭىندەگى جانە ودان كەيىنگى قازاق ەلى» - 15 بەت.
ءىى-ءبولىم. قازاقستان كسرو قۇرامىندا.توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى - 20 بەت، «20-جىلداردىڭ 2-ءشى جارتىسى مەن 30-جىلدارداعى قازاقستان» - 83 بەتتەن 277 بەتكە دەيىن سوزىلادى. (جالپى كولەمى 194 بەت). «قازاقستان ۇلى وتان سوعىسى جانە سوعىستان كەيىنگى بەيبىت ومىرگە كوشۋ جىلدارىندا (1941-1950 جج.) - 21 بەت، ءىىى ءبولىم. قازاقستان ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ كۇشەيگەن كەزەڭىندە - 36 بەت، «كەمەلدەنگەن سوتسياليزم» قاعيداسىنىڭ تۇيىققا تىرەلۋى.قازاقستان ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيەنىڭ كۇيرەۋ كەزەڭىندە» (نەبارى 11 بەت), «قازاقستان قايتا قۇرۋ مەن دەموكراتيا جولىندا (1985-1991) (16 بەت), - V ءبولىم. «قازاقستان - تاۋەلسىز مەملەكەت» (34 بەت).
بۇل جەردەگى پىكىر جازعانداردان سۇرالاتىن اڭگىمە مىنادا، (لەكتسيانىڭ 4-تاقىرىبى) «20-سىنشى جىلداردىڭ 2-جارتىسى مەن 30-جىلدارداعى قازاقستان» بولىمىنە كىتاپتىڭ تەڭ جارتىسى - 231 بەتتەي نەگە ارنالعان؟! الدە «قازاقستان تاريحىنىڭ» ەڭ شەشۋشى ءساتى وسى ما؟!
ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ەڭ جارقىن بەتتەرى «قازاقستان - تاۋەلسىز مەملەكەت» دەپ اتالاتىن 9-تاقىرىپقا بار بولعانى 34 بەت ارنالىپتى.
بۇنىڭ قۇپياسى نەدە؟ «20-جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن 30-جىلدارداعى قازاقستان» تاقىرىبىنا 231 بەت جازىلعان­دا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 18 جىلىنا ايتار تۇشىمدى پىكىر بولماعانى ما؟!
جارايدى، «قازاقستان تاريحىن»­ ءتۇ­گەن­دەۋشى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قۋاندىق ەسەنعازى سلامعازىۇلى، بالكىم بۇنى بايقاماعان بولار، ال كىتاپقا پىكىر جازعاندار، اۋىرلاۋ ايتقاندا «اي قاراپ» وتىرعان با؟ بۇل جەردە ايتارىمىز، «قازاقستان تاريحى» دەگەن تاقىرىپ، ۇعىم ەلدىڭ تۇتاس تاريحى ەمەس پە ەدى؟!
مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ:
«...مەملەكەتتىڭ تىزەگە سالعان زورلىقشىل ساياساتى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاعا تولى قارسىلىعىن تۋعىزباي قويمادى. جۇرتشىلىقتىڭ اراسىندا رەجيمگە قارسى بوي كورسەتۋدەن تايىنبايتىندار كوبەيە ءتۇستى.
1929-1931 جىلداردا شارۋالاردىڭ 380 رەت بۇرق ەتە قالعان بۇلىگى مەن كوتەرلىسىنە 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى. سولاردىڭ ەڭ ىرىلەرى:
سوزاق، ىرعىز، اقسۋ، ابرالى، اداي، قاراقۇم جانە باسقالار ەدى.
ءبارى دە قىزىل ارميانىڭ قارۋلى اسكەرىنىڭ كۇشىمەن اياۋسىز باسىپ جانشىلدى...» («قازاقستان تاۋەلسىزدىگى: تاريح تاعىلىمى جانە قازىرگى زامان». «ەگەمەن قازاقستان»،1996 جىل، 17 جەلتوقسان. تاۋەلسىزدىكتىڭ 5 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىندا جاساعان بايانداماسىنان) - دەيتىن رەسمي ءسوزى نەگە تاريح كىتابىن جازعاندا قاپەرگە الىنباعان؟ بۇل ۇلى وقيعالار ءدال وسى «قازاقستان تاريحى» كىتابى قوزعاعان ۋاقىت كەزەڭىندە بولىپ ءوتتى ەمەس پە؟!
«1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرلىسى» دەگەن تاقىرىپپەن ماسەلە قوزعالعاندا، ەلباسىمىز قاداپ تۇرىپ ايتقان 380 كوتەرلىستىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ ءتۇسى تۇستەلمەي، ۇمىت قالۋىن نە دەپ تۇسىنەمىز؟!
قاراپايىم حالىقتىڭ باسىن كۇردەلى سۇراقتارمەن اۋىرتپاي-اق قويايىق، الگى پىكىر جازعان، شىنىمەن-اق وزدەرى قول قويىپ، «ءسات ساپار» تىلەگەن كىتاپتا «وسى جىلى 10 جەلتوقساندا عارىشقا تۇڭعىش قازاق عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ ۇشتى»، - دەپ كورسەتىلگەنگە شىنىمەن-اق سەنە مە ەكەن؟
«اقيقات» جۋرنالىنىڭ 1991 جىلعى قاراشا، №11 سانىندا 33-40 بەتتەردە «ارقادان ۇشقان اقيىق» اتتى وچەرك جاريالانعان. اۆتورى جۋرنالدىڭ ارناۋلى ءتىلشىسى س.جامەكوۆ.
ول بىلاي دەيدى: «1991 جىل. قازاننىڭ 2-ءشى جۇلدىزى. بۇكىل الەم تاعى دا عارىشقا كوز تىكتى. بۇل كۇنى ءوز ەلىندەگىسى بار، باسقاسى بار، جۇمىر جەردىڭ بەتىندەگى 10 ميلليون قازاقتىڭ جۇرەگى قۋانىشتان ءدۇرس-ءدۇرس سوقتى. «ت-13» كەمەسى جەر نىساناسىنان ۇشىپ شىعىپ، سوناۋ عارىش بيىگىندەگى «مير» ستانتسياسىنا بەت الدى.الەم وركەنيەتىنىڭ العى شولعىنشىسىنداي زىمىراپ بارا جاتقان عارىش كەمەسىنىڭ تىزگىنىندە قازاق ۇلى - توقتار اۋباكىروۆ.
بەت قاتتالىپ جاتقاندا (10 قازان كۇنى). توقتاردىڭ امان-ەسەن قونعانىنىڭ دا كۋاسى بولىپ ۇلگىردىك. قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرىن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىز!» - دەيدى.
سوندا سىزدەر قول قويعان، ماقۇلداعان كىتاپتاعى 1991 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا عارىشقا ۇشقان قاي توقتار اۋباكىروۆ؟! بالكىم، «سىڭارى» (دۋبلەر) بولار. الدە ول اعامىز 2 رەت ۇشتى ما؟!
ال شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، عارىشتىق ۋاقىتتى 1 سەكۋندقا وزدىرساڭىز، توقاڭ تۋرا قازاق جەرىنە ەمەس، تۋندراعا توپ ەتە قالۋى مۇمكىن.
ءبىر عاجابى، اۆتور حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ءىرى تاريحي وقيعالاردى، تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ ءومىر تاريحىن، ەرلىك ىستەرىن دە ناقتى بىلمەيتىن سياقتى. ە.قۋاندىق «وقۋلىعىنىڭ» 323-بەتىنە داڭقتى باتىرىمىز باۋىرجان مومىشۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى 1991 جىلى بەرىلدى دەپ جازسا، وعان نە دەۋگە بولادى؟ ال باۋىرجان مومىشۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن بەرۋ تۋرالى جارلىق 1990 جىلى 11 جەلتوقساندا جاريالانعانى بەلگىلى.
سونداي-اق 14-بەتتە «1906-1911 جىلدارى پرەمەر-مينيستر بولعان وسى پ.ا. ءستولىپيننىڭ...» دەگەن ءسوز تىركەسى كەزدەسەدى. بۇل - قاتە. ويتكەنى پاتشالىق رەسەيدە «پرەمەر-مينيستر» دەگەن لاۋازىم بولعان ەمەس. پ.ا. ستولىپين «مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى» بولعان. ونى «پرەمەر-مينيستر» دەپ شاتاستىرۋعا بولمايدى.
17-بەتتە «1906 جىلى جۇمىسشىلار قوزعالىسى ودان ءارى ورىستەدى. ... ول قوزعالىس­تى ۇيىمداستىرۋ جولىندا سەمەيدە ءا. بوكەيحانوۆ، تورعايدا ا. بايتۇرسىنوۆ، جەتىسۋدا م. تىنىشباەۆ بەلسەندى قىزمەت اتقاردى» - دەلىنگەن. بۇل پىكىر شىندىققا جاناسپايدى. ويتكەنى جوعارىدا اتالعان قازاق قايراتكەرلەرى 1906 جىلى جۇمىسشىلار قوز­عالىسىنا مۇلدەم قاتىسپاعان.
31-بەتتە ج.ايماۋىتوۆ «1924-1926 جىلداردا تاشكەنتتە شىعاتىن «اق جول» گازەتىنىڭ رەداكتورى» دەپ بەرىلەدى. بىرىنشىدەن، بۇل جىلدارى گازەتتىڭ رەداكتورى ي.توقتىباەۆ بولسا، ەكىنشىدەن، گازەت 1925 جىلدان باستاپ تاشكەنتتە ەمەس، شىمكەنت قالاسىندا شىعارىلعان.
ءبىر وكىنىشتىسى، اۆتور جان جارامىز - جەلتوقسان جايىندا جازعاندارىن دا جان-جاقتى زەردەلەمەگەن سەكىلدى.
بىرىنشىدەن، بولىپ وتكەن تاريحي وقيعانىڭ جەلىسى دۇرىس قۇراستىرىلماعان.
اۆتور: «17 جەلتوقسان كۇنى مىڭداعان قازاق جاستارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق نامىسىن قورعاۋ ءۇشىن كوتەرىلگەندە ولارعا قارسى ەڭ ءبىرىنشى بولىپ رەسپۋبليكانىڭ باس پروكۋرورى ع.ەلەمەسوۆ شىعىپ، قورقىتا سويلەدى»، (402-بەت) - دەيدى.
بۇل، ارينە، شىندىققا كەلىڭكىرەمەيدى. 1987 جىلى مامىردىڭ 23-ىندە وتكەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا بەلگىلى قالامگەر سافۋان شايمەردەنوۆ بىلاي دەدى: «سول كۇنى، ياعني 17 جەلتوقسان كۇنى، كەشكىسىن جاڭا الاڭداعى شەرۋدىڭ كۋاگەرى بولعانىمدى جاسىرا المايمىن. مەن الاڭعا جاقىن تۇرامىن. جانە كۇن سايىن كەشكىلىك سەرۋەنگە شىعۋ مەنىڭ ادەتىمە اينالعان.سول ءبىر قاھارلى كۇنى، ادەتتەگىدەي قامسىز الاڭعا كەلدىم. العاشىندا، 16 جەلتوقساندا ورتالىق كوميتەت پلەنۋمى بولىپ وتكەننەن كەيىن، بالكىم، جاڭا ءبىرىنشى حاتشى ميتينگى ۇيىمداستىرىپ، ءسوز سويلەپ جاتقان بولار دەگەن وي كەلدى.
ءبىر ميليتسيونەرگە كەلىپ، «نە بوپ جاتىر؟» - دەپ سۇراسام، ۇندەمەيدى. ەكىنشىسى مەن جاقىنداعاننان-اق سىرت اينالىپ كەتتى.ءۇشىنشىسى «ءوزىمىز دە ەشنارسە تۇسىنبەي تۇرمىز!» دەگەندەي، يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
سول كەزدە كاماليدينوۆتىڭ داۋسىن ەستىدىم. ول: «توقتاڭدار! جاتاققا كەتىڭدەر! ايتپەگەن كۇندە قارۋ قولدانامىز!» دەدى. ونى مەنىڭ كوزىمشە قولداندى دا. جۇزگە جۋىق، قولدارىندا قالقاندارى، رەزىڭكە تاياقتارى مەن ساپەر كۇرەكتەرى جانە يتتەرى بار سولداتتار مىنبەردىڭ وڭ جاعىنان ىلگەرى جىلجي باستادى. تىنىش، بەيبىت تۇرعان حالىق قايتا سەرپىلدى.ولار قوزعالىسقا كەلگەندە، شىنىمدى ايتسام، بويىمدى سولاردىڭ اياق استىلارىندا تاپتالىپ قالامىن با دەگەن ۇرەي بيلەدى. تايىپ كەتسەم بولدى ەمەس پە، كارىلىك قۇتقارسىن با؟!

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

سول ساتتە قاتقىل ءۇن شىقتى: «مەن ەلەميسوۆپىن. مەن رەسپۋبليكانىڭ پروكۋرورىمىن. تارقاڭدار! ۇيات بولادى! جاتاققا كەتىڭدەر! (تاعى دا «جاتاق»). مەن كۇش قولدانامىن. سەندەردى الاڭنان قۋىڭدار دەپ جارلىق بەرەمىن! مەن رەسپۋبليكانىڭ پروكۋرورى ەلەميسوۆپىن!» - دەدى.
ونى كىم تىڭداسىن! بىرىنشىدەن، حالىقتىڭ بويىندا ول ۇرەي سەزىمىن تۋعىزدى.
ەكىنشىدەن، ءوزىنىڭ فاميلياسىن قازاقشا دۇرىس ايتا الماعان ادامنان نە كۇتۋگە بولادى. ەلەميس ەمەس، ەلەمەس قوي..!»
ەندى تاريحي دەرەكتەر بۇلاردان دا بۇرىن سويلەگەندەردىڭ بارىن ايتادى: «...بۇل كەزدە (ساعات كۇندىزگى 10-11 شاماسىندا) قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتى ءۇيىنىڭ الدىنداعى مىنبەردىڭ ماڭايىنان دا قارا-قۇراڭ ادامداردىڭ سۇلباسى كورىنىپ، دىبىس كۇشەيتكىش ارقىلى جاستاردى سابىرلىلىققا شاقىرىپ، الاڭنان تاراۋلارىن تالاپ ەتىپ، زىلمەن، بۇيرىقپەن ىقتىرىپ تاستاماق بولىپ، وكىمەت باسشىلارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءسوز الا باستادى. «جاستار، تاراڭدار!»، «جاتاقحانالارىڭا قايتىڭدار!»، «تاراڭدار!»، «قايتىڭدار!» دەگەن ءبىرسارىندى سوزدەردەن باسقا ماندىتىپ ەشتەڭە ايتپادى ولار» (ادىلعازى قايىربەكوۆ. «ارداكۇرەڭ»، 108 بەت. الماتى. «ءداۋىر»، 2008 جىل).
سىزدەر، مۇنان بولەك، كىتاپ اۆتورىنىڭ كوبىنە «جاۋىردى جابا توقيتىنىن» دا اڭعارماي قالىپسىزدار.
«ق.رىسقۇلبەكوۆتى ەڭ جوعارى جازاعا - اتۋعا،ت.تاشەنوۆ پەن ت.تايجۇماەۆتى 15 جىلعا، ە.كوپەسباەۆتى 4 جىلعا، حاسەن-قوجا-احمەتتى 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى ە.ل.گرابارنيك ۇكىم شىعاردى» - دەيتىن انىقتاما بار. (402-بەت)
بۇل جەردەگى قاتەلىك - حاسەن-قوجا-احمەتتە بولىپ تۇر.
ويتكەنى 1987 جىلى ماۋسىم ايىندا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان بەس جىگىتتىڭ سوتى بولدى. ىلە-شالا سول سوت پروتسەسىنەن تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەت «جەتىسۋ»، «وگني الاتاۋ»، «كوممۋنيزم تۋعي» گازەتتەرىندە جاريالانىپ كەتتى. سۋرەتتى دايارلاعان كازتاگ بولىپ شىقتى. ولار تۇگەل جازالاندى.
ال سوت زالىندا قاسقايىپ تۇرعاندار، نەگى­زىنەن، بەسەۋ بولاتىن: (سۋرەتتە­ سولدان وڭعا قاراي) - الماتى ساۋلەت-قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى ە.كوپەسباەۆ، «الماتىوتدەلستروي» ترەسىندەگى №39 قۇرىلىس-مونتاج باسقارماسىنىڭ بالتاشىسى ت.تاشەنوۆ، الماتى ەنەرگە­تي­كالىق-قۇرىلىس تەحنيكۋمىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى ج.تايجۇماەۆ، سونان سوڭ ق.رىس­قۇل­بەكوۆ (الماتى ساۋلەت-قۇرىلىس ينستيتۋتى) جانە «المااتاپرومستروي» ترەسىندەگى №40 قۇرىلىس-مونتاج باسقارماسىنىڭ ەلەكترمەن دانەكەرلەۋشىسى ە.كۇزەمباەۆ.
تاريحشى ەسەنعازى قۋاندىق مىرزا، نەگىزىنەن وسى فوتوسۋرەتتىڭ ىزىمەن كەلە جاتادى دا، ە.كۇزەمباەۆقا كەلگەندە، شىندىقتان شىعانداپ شىعىپ، فوتوسۋرەتتە قاسقايىپ قاراپ تۇرعان الگى بەسەۋدەن ە.كۇزەمباەۆتى الىپ تاستاپ، حاسەن-قوجا احمەتتى قوسادى دا جىبەرەدى. راس، حاسەن-قوجا-احمەت تە سوتتالعان، بىراق مىنا تاعدىرى تالان بولعان بەستىكتىڭ ىشىندە ەمەس، باسقا توپتا. جالپى سوتتالعاندار وتە كوپ، توقتار ەرمەكوۆ، جارمۇحامبەت تىلەگەنوۆ (سوڭعىسى قازاقشا بالاباقشا جوق دەگەنى ءۇشىن 5 جىلدى ارقالاپ كەتە باردى) سياقتىلار...
مۇنان بولەك تاريحشى ەسەنعازى قۋاندىقتىڭ جاساعان «باتىل دا باتىر» كەيبىر وزىندىك وي قورىتىندىلارىنىڭ، تۇجىرىمداماسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىندا ءالى دە قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەتىنىن، پىكىر يەلەرىنە ەسكەرتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
«كەڭەس وداعىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى، كوپ ۇلتتى الىپ وتانىمىزدىڭ تاريحىنداعى سۇراپىل دا قاھارماندىق كەزەڭ بولىپ تابىلادى» (317-بەت), - دەيدى ەسەنعازى قۋاندىق.
ايتسە دە ول ويىنان تاباندا اينىپ، بىلاي دەي سالادى:
«ال شىندىعىنا كەلەر بولساق، بۇل سوعىس قازاق حالقىنا قاتىسى جوق ەدى، شىن مانىسىندە ول فاشيزم مەن قىزىل يمپەريا اراسىنداعى يمپەرياليستىك سيپاتتاعى الەمدىك زۇلىمدىق ماقساتتاعى دۇلەي قاقتىعىس بولاتىن. ال قازاقستان كەڭەستىك يمپەريانىڭ قولاستىنداعى رەسپۋبليكا بولعاندىقتان سوعىسقا تارتىلدى» (318-بەت).
ءبىزدىڭ سىزدەردەن سۇرايتىنىمىز، ءدال وسى تۇجىرىم ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىمىزبەن قابىسادى دەپ ايتا الاسىزدار ما؟! شىنىمەن-اق سىزدەر قولداعان، قولپاشتاعان اۆتوردىڭ جازعانىنداي، «بۇل سوعىس قازاق حالقىنا قاتىسى جوق پا؟!» وندا نەگە مەملەكەتتىك دارەجەدە «جەڭىس» كۇنىن تويلايمىز، سول كۇندى نەگە مەرەكە دەپ جاريالايمىز؟ نەگە اۋىل-اۋىلدا، الماتىنىڭ تورىندە، استانادا ەسكەرتكىشتەر سامساپ تۇر؟! نەگە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرلەرىن ارداق تۇتامىز؟
راس، بۇنداي پىكىرلەردى جەكە ادام رەتىندە ايتۋعا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جازۋعا، پىكىر بىلدىرۋگە بولاتىن شىعار... بىراق «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى» انىقتاماسىمەن شىققان تاريح كىتابىنىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن بەرۋگە كىم رۇقسات بەردى؟! وقۋلىق نەمەسە وقۋ قۇرالىن شىعارۋ ءۇشىن بەكىتىلگەن ەرەجە بويىنشا ونىڭ اۆتورى كافەدرادان، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنەن قالاي امان-ساۋ وتكەن؟!. ىشكى جانە سىرتقى ساياساتقا تەلىنگەن باسقا تالاپتارى دا بار. «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيستىرلىگى» دەگەن جازىلىم بولۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە اسا قۇزىرلى ورگاننىڭ رۇقساتى بولۋ كەرەك. ولاي بولسا، نەگە مەملەكەتتىك لاۋازىمداعى ازاماتتار مۇنشالىقتى كوز سۇرىنەر قاتەلىكتەرگە قاراماعان دەگەن وي كەلەدى كوكىرەككە... مۇنان بولەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ىشكى ساياسات ءبولىمى بۇعان نە دەيدى؟!
ال ەندى كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ جان جاراسىنا اينالعان جەلتوقسان جايلى انىقتاماسىندا «قوناەۆ ورنىنان الىنعاننان كەيىن بۇل ماسەلەنىڭ بايىبىنا جەتە الماي وتىرعان جاستاردىڭ ورتاسىنا الدەكىمدەر «وت تاستاپ» جىبەردى. سەزىمگە بەرىلگەن جاستار الاڭعا ۇمتىلدى»، - دەگەن سوزدەرىمەن اۆتور نە ايتپاقشى؟!
بۇل جەردەگى «كىلتيپان» «الدەكىمدەر «وت تاستاپ» جىبەردى دەگەن سوزدە. سوندا «وت تاس­تاپ» جىبەرگەن «الدەكىم» كىم؟! تاريحشى عالىم، ونى ءبىلىپ تۇرسا، نەگە ايتپايدى؟! نەگە كوكىرەككە كۇدىكتى وي تاستايدى...
سوندا، نەگىزىنەن ۇلى جەلتوقساننىڭ «قوزعاۋشى كۇشى» «وت تاستاپ» جىبەرگەن «الدەكىم» بوپ شىعادى ەمەس پە؟! سوندا اسا مارتەبەلى حالىق «وت تاستاپ» جىبەرسە، لاۋ ەتە قالاتىن قاۋ (قۇرعاق ءشوپ) ما؟! «وت تاس­تاپ جىبەرسە» بولدى، الاڭعا ۇمتىلاتىن جاستار «الدەكىمنىڭ» ويىنشىعى ما؟! حالىق قاھارى، اشۋ-ىزاسى قايدا قالادى؟!
تاعدىردىڭ تارتۋى بولار، سول جەلتوقساندى ءوز كوزىممەن كورگەن جاعدايىم بار ەدى.شىندىعىندا، وندا تەك ستۋدەنت جاستار عانا ەمەس، كوپتەگەن ەرەسەك ازاماتتار، ونىڭ ىشىندە ايەل بالالارى وتە كوپ بولدى. «وت تاستاپ» جىبەرگەن ەشكىمدى دە كەزدەستىرمەگەنىمە كۋالىك ەتە الامىن.
تاعى ەستە بولاتىن ءبىر نارسە بار، ول جۇرتتىڭ الدەنەگە ەلەڭدەپ توپ-توپ بولىپ جينالۋى 16 جەلتوقساندا-اق قارا كورسەتكەن بولاتىن. ولار سول كۇنى بەيبىت تاراپ، كەشكىسىن جاتاقحانالاردا، ءۇيدى-ۇيدە باس قوسىپ، 17 جەلتوقسان كۇنى الاڭعا توپتاسقان تۇردە شىعا باستادى.
ءبىر وكىنىشتى نارسە - وسى ايتىلمىش­ كىتاپ­تىڭ رەداكتورى بولعان جۇماش كەنەبايدىڭ (كوك ءبورى) ءوزى جەلتوقسان وقيعاسىنا باستان-اياق قاتىسىپ، جىر تولعاپ ءجۇرىپ، مىناداي كەمشىلىكتەرگە نازار سالماۋى بولدى.
كىتاپتا قازاقستان تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن اياۋلى ازاماتقا تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىراتىن سوزدەر بار. سانامالاپ كورەلىك:
«قازاق ادەبيەتىندەگى ءبىز اتاعان ەكىنشى الىپ تۇلعا - س.مۇقانوۆ بولسا، ول ساياسي جۇيەنىڭ الدامشى يدەولوگياسىنىڭ جەتەگىندە كەتە باردى، ونىڭ ايتقانىنان شىقپاي «جان-تانىمەن بەرىلە» قىزمەت ەتتى. ءتىپتى، س.مۇقانوۆ ا.بايتۇرسىنوۆتى دا مەنسىنبەي، «احمەتتى تەك بۋكۆار (الىپپە) قۇراستىرعانى ءۇشىن عانا باعالاۋعا بولادى. ايتپەسە قازاق ەڭبەكشىلەرىنە ول ەشقانداي دا قىمبات ەمەس» دەگەنگە دەيىن باردى» (208-بەت).
«كەڭەستىك جۇيەگە بەرىلە قىزمەت ەتكەن س.مۇقانوۆ سياقتى قۋعىن-سۇرگىننەن امان قالعان جازۋشىلاردىڭ تاعى ءبىرى - ج.ساين بولدى» (217-بەت) ت.ت.
ەگەر ءسىز «حح عاسىردىڭ باسىنداعى ولكەنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالى. قونىستاندىرۋ ساياساتى» جانە «قازاق ەلى 1905-1907 جىلدارداعى ورىس بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق رەۆوليۋتسياسى كەزەڭىندە»، سونداي-اق «ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىندەگى قازاق ەلى. 1916 جىلعى حالىق كوتەرىلىسى، ونىڭ وشاقتارى» (11-35 بەتتەر) اتتى تاقىرىبىن مارقۇم، بەلگىلى تاريحشى-عالىم ج.قاسىمباەۆتىڭ ورتا مەكتەپتىڭ 9 سىنىبىنا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» (الماتى: راۋان، 1997 ج.) وقۋلىعىنىڭ «حح عاسىردىڭ باسىنداعى ولكەدەگى جالپى احۋال» جانە «قازاقستان رەاكتسيا جانە رەۆوليۋتسيالىق ورلەۋ كەزەڭىندە» (180-197 ب.ب.) دەگەن تاقىرىپتارداعى مالىمەتتەرىن سالىستىرىپ قاراساڭىز، ويلانىپ قالاسىز. بىردەن كەلەتىن وي، «كىم-كىمنەن كوشىرىپ العان؟»
ارينە، ءبىز بىلەتىن بەلگىلى عالىم ج.قاسىمباەۆ وقۋلىق ەڭبەگىن 1997 جىلى جارىققا شىعارعان. راس، بۇل قازىر «جاڭا بۋىن وقۋلىقتارى» داۋىرىندە قولدانىستان شىعىپ قالدى، ءارى ول اعامىز مارقۇم بوپ كەتتى...

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

اۆتور، مۇنان بولەك، قازاقستاندىقتاردىڭ مايدانعا قاتىسۋىن بايانداي وتىرىپ، بىرنەشە مارتە «تۇزەتۋ» ەنگىزەدى. 318-بەتىندە «بۇل سوعىستا 350 مىڭ قازاق ازاماتى ەلگە ورالمادى» دەسە، 320-بەتتە «ال تىكەلەي سوعىس قيمىلدارىنا قاتىسقان 371 مىڭ قازاق ازاماتى وپات بولعان»، 323- بەتتە «دەموگرافيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تىكەلەي مايدانعا 500 مىڭ قازاق ازاماتى اتتانعان. سولاردىڭ 300 مىڭى، ياعني، 70 پايىزى سوعىستا قازاعا ۇشىراعان»، - دەپ جازادى.
وقۋلىقتىڭ 12-ءشى بەتىندە «1902 جىلى قازاق جەرىندە 8887 ءوندىرىس ورىندارى بولىپ، وندا 25392 جۇمىسشى ەڭبەك ەتتى» - دەيدى. سوندا ءار وندىرىستە 3 ادامنان بوپ شىعادى.
«ونىڭ ىشىندە 18095 جۇمىسشى 197 كەن وندىرىسىندە ىستەدى»، - دەپ جۇمىسشىلار مەن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ سانىن قالاي بولسا، سولاي بەرە سالادى. مىسالى، 25392 جۇمىسشىسى بار 8887 ءوندىرىس ورىندارىنان 18095 جۇمىسشىسى بار 197 كەن ءوندىرىسىن الىپ تاستاساق، وندا 8690 ءوندىرىس ورىندارىندا 7297 جۇمىسشى قىزمەت جاساعان بولىپ شىعادى.
ەگەر وسى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ارقايسىسىندا ءبىر جۇمىسشىدان قىزمەت جاسادى دەسەك، سوندا «ارتىلىپ قالعان» 1393 جۇمىسشى قايدا ەڭبەك ەتۋى مۇمكىن؟!
16-بەتتە 1905-1907 جىلدارى «پەروۆسك رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى» دەپ قاتە بەرىلگەن. شىندىعىندا «پەروۆسك تەمىرجولشىلار كوميتەتى» دەپ اتالادى.
23-بەتتە «احمەت بايتۇرسىنوۆ 1873 جىلى 15 قىركۇيەكتە تۋىلعان» دەپ كورسەتەدى. ال شىندىعىندا ا.بايتۇرسىنوۆ دەرەكتەردە 1872 جىلى 5 قىركۇيەكتە دۇنيەگە كەلگەن.
وسى بەتتە ا.بايتۇرسىنوۆ «... «الاش» پارتياسى مەن «الاش وردا» مەملەكەتىن نەگىزدەپ، قۇرۋشى قوعام قايراتكەرى» دەلىنگەن پىكىرى دە قاتەلىككە بوي الدىرعان. سەبەبى وتان تاريحىندا «الاش وردا» مەملەكەتى بولعان ەمەس.
كىتاپتىڭ وسى بەتىندە ا.بايتۇرسىنوۆ «اۋىل مەكتەبىنەن ساۋات اشىپ، تورعايداعى ەكى كلاستىق «ۋچيتەلسكايا شكولانى» 1895 جىلى تامامداعان...»، -دەپ تاعى دا قاتەلەسەدى. ونىڭ سەبەبى تورعايداعى 2 سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبى مۇعالىمدەر دايىندايتىن وقۋ ورنى بولعان ەمەس. ال ا.بايتۇرسىنوۆ بولسا 1895 جىلى ورىنبور ۋچيليششەسىنىڭ مۇعالىمدەر دايىندايتىن مەكتەبىن اياقتايدى.
32- بەتتەگى «ءا.بوكەيحانوۆ دۋما جۇمىسىنا قاتىنىسا المادى. ويتكەنى، ول دۋما جۇمىسى كەزىندە گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ نەگىزسىز جارلىعىمەن سوت تەرگەۋىنسىز ءۇش اي پاۆلودار اباقتىسىندا وتىرعان ەدى. ول اباقتىدان بوساتىلىپ، پەتەربورعا بارعاندا ءى دۋما پاتشا ۇكىمىمەن تاراتىلىپ جىبەرىلدى» دەلىنۋى دە بۇرمالانعان. بىرىنشىدەن، ءا.بوكەيحانوۆ اباقتىدان 30 ساۋىردە شىعادى. ەكىنشىدەن، ول ءى مەملەكەتتىك دۋماعا 15 ماۋسىمدا سايلانادى.
33-بەتتە اۆتور 1906 جىلى 9 شىلدەدە ءوز قىزمەتىن توقتاتقان ءى مەملەكەتتىك دۋمانى 1906 جىلى 8 ماۋسىمدا تاراتىلعان دەپ تاعى قاتەلىككە بوي الدىرادى..
41-بەتتە وقىرمانعا مۇلدەم تۇسىنىكسىز سويلەمدەر دە كەزدەسەدى. ماسەلەن، «1919 جىلى كەيكى باتىردى قىزىل اسكەر كوميسسارى ا.توكارەۆ اتىپ ولتىرگەن»، « اڭدىعاندار ونى قاپىلىستا 1923 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا جىلانشىق وزەنى بويىنداعى جالاۋلى جايلاۋىندا قولعا ءتۇسىرىپ، قولىن بۇتارلاپ، باسىن كەسىپ الىپ...»، - دەيدى. وسىلايشا كەيكى باتىر ەكى رەت اجال قۇشادى.
46-بەتتە «1917 جىلى ساۋىردەن باستاپ قازاق ەلىنىڭ جەر-جەرىندە «الاش» پارتياسىنىڭ سەزدەرى وتە باستادى» دەپ قاتەلىككە تاعى دا جول بەرەدى. بۇل جەردە وبلىستىق قازاق سەزدەرىن ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن «الاش» پارتياسىمەن شاتاستىرىپ العانى بايقالادى.
47-بەتتە «1917 جىلى 21-26 شىلدەدە ورىنبوردا جالپى قازاق سەزىندە ۇلتتىق ساياسي-دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسى قۇرىلدى» دەي سالادى. ونىڭ بۇل قاتە پىكىرىنە جاۋاپتى م.قويگەلديەۆتىڭ «الاش قوزعالىسى» اتتى مونوگرافياسىنداعى 303-بەتتەن تابۋعا بولادى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «...ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىمەن، كۇزگە دەيىن ول پارتيانىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ۇيىمدارىن قۇرۋ ىسىمەن ەشكىم دە اينالىسا قويمايدى».
«قازاقستان تاريحى» كىتابىنان «جۇمەكەڭنىڭ ايەلى ماينۇر عاليقىزى چاكاباەۆا 1907 جىلى 6 قازاندا تۋعان، 1965 جىلى قايتىس بولعان. اكەسى عالي توبىقتى رۋىنان» (341-بەت), «ايەلى ( قوناەۆتىڭ) زۋحرا شارىپقىزى 1990 جىلى قايتىس بولدى» (410-بەت) جانە دە ت.ب. «دەرەكتەردىڭ» «قازاقستان تاريحى» كىتابىنا نەگە كىرگەنىن تۇسىنە المادىم. ومىرباياندىق جەكە كىتاپقا جارايتىن شىعار، جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ۇسىنۋ قالاي بولار ەكەن...
ول - ول ما، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوك­تورى، پروفەسسور قر الەۋمەتتىك اكا­دە­­مياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، م.تىنىشباەۆ اتىنداعى كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا اكادەمياسىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، مىرزالى سەرىك مىرزاعا ءال-فارابي اتىن­داعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى عابيتوۆ ت.ح جانە فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور ءسابيت مۇرات اقجول تىلەگەن. ەندى سونى تالدالىق.
م.تىنىشباەۆ اتىنداعى قازاق كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا اكادەمياسى جانە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ-مەتوديكالىق كەڭەستەرى شەشىمىمەن باسپاعا ۇسىنىلعان «فيلوسوفيا» وقۋلىعى دا قاتەلىكتەردەن تازا ەمەس. بۇل «وقۋلىق باسپا» (مۇنىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن تۇسىنە المادىق) الماتى قالاسىنان 2008 جىلى باسىلىپ شىعىپتى. بەلگىلى تارتىپپەن باسپانىڭ اتى مۇقابانىڭ العاشقى بەتىنە جازىلماعان.ايتسە دە وقۋلىقتىڭ سوڭىندا «پوليگرافسەرۆيس» جشس باسپاحاناسى دەپ بەرىلىپتى.تەلەفونى كورسەتىلىپتى.
مۇنان كەيىن سەرىك مىرزالى بىلاي دەپ تۇجىرىم جاسايدى:
«سوپىلاردىڭ ويىنشا، شاريعاتتى تەرەڭ يگەرىپ، ونىڭ تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ - ول قۇدايشىلدىقتىڭ ءبىرىنشى ساتىسى عانا».
«قۇدايشىلدىققا ءوتۋدىڭ ەكىنشى ساتىسىندا ادام وسى ەكى ورتادا ەشقانداي قايشىلىقتار بولماۋ ءۇشىن ءىس-ارەكەتتەر جاساۋ كەرەك. ول اللا تاعالانىڭ الدىنداعى ەڭ جوعارعى ادالدىق دارەجەگە كوتەرىلۋى قاجەت.ول ءۇشىن ادام وزىندىك سانا-سەزىمىنە ونە بويى تەرەڭدەي ءتۇسىپ، ونى جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشتەرىنە بەيىمدەۋى قاجەت. بۇل - ادامنىڭ ەكىنشى ساتىدان - تاريقاتتان وتۋىمەن تەڭ».
«سوندا عانا ادام قۇدايعا، ياعني ءۇشىنشى ساتى -اقيقاتقا كوتەرىلىپ، اللا تاعالانى جۇرەكپەن سەزىنىپ، ونىمەن قاۋىشادى».
مۇنداعى باستى قاتەلىك - ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەلەر جاي ادامعا ەمەس، سوپىلىق ىلىمگە باس قويعاندارعا ارنالعانىن اڭعارماۋ!
ەكىنشىدەن، الەم ادەبيەتى، ءدىني قاعيداتتار سوپىلىق ءىلىم 3 ء(ۇش) ساتىدان ەمەس، 4 ء(تورت) ساتىدان تۇراتىنىن الدەقاشان ايقىنداپ قويعان. ولار مىنالار:
شاريعات، تاريقات، ماعريپات، اقيقات!
ارينە، مۇندايدا عىلىم دوكتورلارى، اكادەميكتەر، وقۋلىق اۆتورلارى نەگە تۇپنۇسقانى وقىمايدى ويلاناتىنىڭ بار.
441.قۇل قوجا احمەت، شاريعاتتى قولعا العىل،
442.تاريقاتتا، حاقيقاتتا جولعا كىرگىل.
443.ماعريپاتتا عايىپ بولىپ، توپىراق بولعىل،
444.توپىراق بولىپ دارعاھىنا (الدىنا) باردىم مەن-ءا
(تۇپنۇسقاداعى ءماتىن)
441.كۋل قوجا احماد، شاريعاتني قولعا العىل،
442.تاريحاتدا، حاقيقاتدا يولعا كىرگىل.
443.ماعريفاتدا فانا بولىپ، تۋپراق بولعىل،
444.تۋفراق بولىپ دارگاھينا باردۋم مان-ا...
«حازىرەت سۇلتان احمەت ياسساۋي». حيكمەت.الماتى. «جالىن» باسپاسى، 2002 جىل، 43-بەت.
العاشقى ءسوز بولعان كىتاپتىڭ («قازاقستان تاريحى») 488-بەتىندە: «اتالعان كىتاپ تۋرالى پىكىرلەرىڭىز بولسا، مىنا تەلەفون ارقىلى حابارلاسۋىڭىزعا بولادى» دەگەن ەسكەرتپە بار ەكەن، ايتسە دە، ويىمدى بىلايعى ەل دە ءبىلسىن دەگەن ماقساتپەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالى ارقىلى بىلدىرگەنىمە كەشىرىم وتىنەمىن.

جارىلقاسىن بورانباي،
جازۋشى

«تۇركىستان» گازەتى