كەيدە الىپ بارا جاتقان شارۋام بولماسا دا، ءوزىم ءتالىم العان قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن جاپادان-جالعىز ارالاپ قايتامىن. «شىركىن، اناۋ ءبىر سامالا زالداردا ءبىر كەزدەرى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ارى مەن ابىرويلارى وتىرىپ ەدى-اۋ» دەپ وي تەڭىزىنە شىم باتقانداي كۇي كەشەمىن.

ءيا، ءار ۇيىمنىڭ، ءار مەكەمەنىڭ، ءار ورتانىڭ وزىندىك ايبارلى تۇلعاسى، ونى ورگە سۇيرەيتىن ازاماتى بولادى. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى ءۇشىن تاۋمان سالىقبايۇلى اماندوسوۆ سونداي جان ەدى. وسى فاكۋلتەتتەن تۇلەپ ۇشقان 1955–90 جىلدار ارالىعىنداعى تەمىرقانات تىلشىلەردىڭ اماندوسوۆتى ۇمىتۋى مۇمكىن ەمەس. وسىدان اتتاي وتىز بەس، قىرىق جىلعا شەگىنىس جاساساق، تاڭمەن تالاسا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ داليعان دالىزىندە قيىردىڭ ءبارىن قامتىعىسى كەلگەندەي، اياعىن قاۋسىرا سىلتەپ تاۋكەڭ كەلە جاتار ەدى. ستۋدەنتتەر بەينە ءبىر امىرشىمەن جولىققانداي، جاپاتارماعاي امانداسادى. ناعىز ۇستازعا دەگەن قۇرمەت وسىلاي ءار جۇرەكتەن لايىقتى ورىن تابا العان ادامعا عانا كورسەتىلسە كەرەك. تاۋمان اعاي ەشكىمگە ءمان بەرمەي، تولقىندى تۋراعان ەمەن قايىقتاي سىلتىپ باسىپ، جونەلە بەرەدى. ال، جازاتايىم كوڭىلى تۇسكەندە بوزقىراۋ باسىن اقىرىن عانا جايمەن يزەپ، قاسىمىمىزدان قالقىپ وتە شىعاتىن سول ءبىر ءساتتىڭ ءوز قۋانىشى، جاس جۇرەكتى ەلجىرەتەر ءوز ماحابباتى بولۋشى ەدى. سول كەلىستى كەلبەت جانىمىزدان جاناي ءوتىپ، كوز قيىعىمەن ءبارىمىزدى ايالاي سىيپاماعانىنا دا ءبىراز مەزگىل بولىپتى-اۋ!

جاقسى ادام ومىردەن وتكەننەن كەيىن، ونىڭ كەيبىر ساقي قاسيەتتەرى سانادا تۇلەپ، ءافسانا-اڭىزعا اينالىپ، اقشا بۇلتتاي ەلىن ارالاپ كەتە بارادى ەكەن. ەركەلەتكەن، ۇرىسقان كەزدەرى ەسىڭە ءتۇسىپ ساعىناسىڭ، جوقتايسىڭ.

تاۋكەڭنىڭ ءبىر قاسيەتى – جولشىباي كەزدەسكەن ءوزىنىڭ تۇرعىلاستارى بولماسا، ساپىرىلىسقان جاستارمەن كوپ امانداسا قويمايتىن. سونىسىن بىلەتىن كەيبىر شاكىرتتەرى سالەمىمىزدى المايسىز عوي دەپ وكپەلەسە: «ە، مەن اركىممەن ءبىر باس شۇلعىسىپ، جاعداي سۇراسىپ تۇرىپ السام، بارار جەرىمە شويناڭداپ قاشان جەتەم، قاراعىم-اۋ»، – دەيتىن جارىقتىق.

قوڭىراۋ سوعىلىسىمەن ايت پەن تويداعىداي شىتتاي كيىنگەن قالپىندا، ومىراۋىنداعى قالتا ساعاتىنىڭ باۋى جارقىراپ، ابىزداي الدىمىزدا وتىراتىن. ءبىر سارىندى، جانعا جايلى، سىلقي سوققان سەنىمدى ماتور ۇنىندەي جاعىمدى داۋىسى ءالى قۇلاعىمىزدا تۇر. ونىڭ ساباعىندا اۋديتوريادا ءولى تىنىشتىق ورنايدى، تەك 25 قالامنىڭ سىرىلى ەستىلەتىن. تاۋكەڭ لەكتسياسىن قاعازعا شۇقشيماي، شەشەندىكپەن توگىلتە باياندايتىن، كۇنى بۇرىن جازىپ الىپ، ابدەن تاكىرالاپ وقىعان ادام دا ءدال ونداي مۇلتكىسىز سويلەي الماس ەدى.

اۋديتورياداعى ۇستاز وتىراتىن ستولدا ۇنەمى جاڭا گازەت توسەلىپ تۇرۋىن قالايتىن. «نەگە بۇلاي ىستەيدى ەكەن؟» – دەپ بىرنەشە ساباق بويى باقىلاپ ءجۇردىم. سويتسەك، گازەت توسەلمەگەن ستولدىڭ ءۇستى سانسىز ادامنىڭ تەرشەڭ بىلەكتەرىمەن شىرىشتانىپ، تاۋكەڭنىڭ كراحمالدانعان شىتىراداي اپپاق جەڭدەرىن كىرلەتەدى ەكەن. جالپى، اماندوسوۆ تىزبەگىن ادەمىلەپ، تۇزدىقتاپ، وقيعاعا جان ءبىتىرىپ، سويلەمدەرگە تورقا كيگىزىپ، توگىلدىرىپ اڭگىمەلەۋدىڭ شەبەرى ەدى. كەيبىر كوڭىلدى كۇندەرى جىلدار بويى كەرمەك جاس پەن اششى تەر قاتار اققان ماڭدايىنىڭ قىرتىستارى جازىلىپ، جادىراپ شىعا كەلەتىن. تاۋكەڭنىڭ وسىنداي بۋسانعان شاعىن پايدالانىپ، ستۋدەنتتەر دە ەركىن تىنىستاپ، قالاعان سۇراعىن توعىتاتىن. «اعاي، ءسىز جەتپىسكە تاياپ قالساڭىز دا جاقسى كيىنەسىز، جاس كەزىڭىزدە جايتاڭداعان سەرى بولعانسىز-اۋ»، – دەيتىن قىزدار جاعى قۋتىڭداپ. «شالبارى ءومىرى ۇتىك كورمەيتىن، بالاعىن سۇيرەتكەن كەيبىر بوزىمداردان مەن ارتىق ەمەسپىن بە؟» – دەپ كۇلدىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ مەحناتتى ومىرىنەن ۇزىك-ۇزىك سىرلار شەرتەتىن.

اياۋلى ۇستازىمىز اسىرەسە، بالالىق جىلدارىن ءسوز ەتكەندە، سول ءبىر قاسىرەتتى شاقتارىن ايتقىسى كەلمەگەندەي تۇنجىراپ: «كوزىمدى اشقاننان بەرى مەنى تاعدىر اياعان جوق. ەسىمدى بىلەر-بىلمەستە اكە-شەشەم دۇنيە سالدى. جەتىمدەر ءۇيى، تىگەرگە تۇياق قالماعان اقسۇيەك اشتىق، سوعىس ۋاقىتىنداعى تىلداعى اۋىر ەڭبەك، عۇمىرىمدا بالا بوپ ورتەكەدەي ءبىر ورعىتىپ ويناتپادى مەنى قۇرساۋلاعان دەنساۋلىق. ىشەر اسقا، كيەر كيىمگە جارىماعان، ءوزى اقساق بوزبالانى قىزدار نە قىلسىن. مەنىڭ دە ەتەگىمدى جاۋىپ، ەلگە ىلەسكەنىم وسى سوڭعى وتىز-قىرىق جىل. ونىڭ ارعى جاعىنداعى ءومىرىمدى قۇداي ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. سول ءبىر اش-جالاڭاش كۇي كەشكەن جاستىق شاعىمنىڭ ەسەسىن ەندى-ەندى قايتارعىم كەلىپ جۇرگەنىمدى سەندەر قايدان بىلەيىن دەپ ەدىڭدەر»، – دەپ بەت-الپەتى كۇرەڭىتىپ، بىراۋىق ءۇنسىز وتىرىپ قالاتىن. تاۋكەڭنىڭ اۋىر تاعدىرى كوز الدارىنا كەلگەندەي، توندىرە سۋرەتتەگەنى سونشالىق، الگى كورىنىس كەيبىر قىزداردىڭ بۋىندارىنا ءتۇسىپ، بۇراۋلارى بوساپ، جىلاپ وتىراتىن.

وسى ورايدا، قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى، اماندوسوۆتىڭ اعا-دوسى حاميت ەرعاليەۆتىڭ ەستەلىگىنەن ءۇزىندى كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىم: «ءوز انامنىڭ ءسۇت كەنجەسى بولعانىم سەبەپتى ءبىر قۇرساقتان ءىنى ىلەستىرۋدىڭ قىزىعىن قۇداي ماعان بۇيىرتپاعان. ال، باسقا ىنىشەكتەرىمنىڭ بىردە-بىرەۋىنەن كەم كورمەگەن اتاسى باسقالاردىڭ بىرەۋى – وسى تاۋمان سالىقبايۇلى اماندوسوۆ بولدى. ءتىپتى كەيىنىرەكتە، ازامات جۇگىن ارقايسىمىز وزىمىزشە ارقالاسقان كەزدە جولىقساق تا جان جاراستىعىمىز سولاي قالىپتاستى. ەكەۋمىز دە جەتىمنەن جەتىلگەن، ادال جاننىڭ سارقىتىن اللانىڭ نەسىبەسىندەي قاستەرلەگەن، تۇنەرگەننەن تۇڭىلە دە بىلگەن پەندەمىز. سوندىقتان ءبىزدى ءتۇسىنۋ وڭايدىڭ وڭايى. ءوزارا شۇيىركەلەسىپ، ءىش اشىسقاندا ارقانداۋلى اتتاي اينالىپ تاباتىن ءتۇپ قازىعىمىزدىڭ توركىنى وسىعان سايا بەرەتىن. شىنىندا دا ول اۋزىن اشسا كومەيى كورىنەتىن اق پەيىل، ويداعىسىن ىرىكپەيتىن بارىنشا باتىل، ءبىر ءسوزدى ءبىتىم بولاتىن. ادامعا قايىرىم-راقىم ىستەۋدىڭ رياسىز جولىن وعان ءوز باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق تانىتتى. ول ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ دارەجەسىنە جەتىم بوبەك شاعىندا بىرەۋى كەسىلىپ قالعان جالعىز اياقپەن جانىعىپ كوتەرىلدى. سول كەمتارلىقتىڭ ەسەسىن ول ەرلىكپەن، قىزىمىر بىلىمدارلىقپەن قايتاردى. تاۋمان دەگەندى بىزدەر اقيقات ءھام ءبىلىم، ءارى ءتارتىپ دەپ ۇعىندىق. اعىتىلىپ كەتسەم، ايتىلار سىر كوپ. سول كوپ ەستەلىكتەن ءبىر شتريح: «جاسى الپىسقا تولعاندا، اتىراۋ قالاسىنىڭ تەڭىز جاق شەتىندەگى تۋعان توپىراعىنا ءوزىم باستاپ اپارعان ەدىم. ءبۇلدىرشىن قالپىندا پاناسىز بالالار ۇيىنە قابىلدانىپ، ارتىنشا سول ۇيا الىسقا – ورال جاعىنا كوشىرىلگەن عوي. تاۋمان تۋعان جەر توپىراعىنا تابانى تيگەن بويدا ءتۇسى بۇزىلىپ: «اتا-اناڭدى بىردەي جالماپ، ءوزىڭدى قۇرتا جازداعان قاتىگەز توپىراقتىڭ قايدا ەكەنىن، اتى-ءجونىن ءبىلىپ قايتەسىڭ دەپ تاربيەشىمىز ۇرىسقان سوڭ، مەن سەنەن اداسىپ قالدىم، ات ءىزىن سالۋعا جارامادىم، كەشە گور!» – دەپ ماشينادان تۇسە سالا قارا جەردى باۋىرىنا باسىپ جاتا قالعاندا، سولقىلداپ جىلاپ جىبەرگەندە، قاۋمالاعان حالايىق قاتىگەز زامان زاڭىنان جاراتىلعان تاربيەسىماقتى ايىپتاپ جاتتى...»

ءيا، حاماڭنىڭ، حاميت ەرعاليەۆتىڭ وسى ەستەلىگىن تەبىرەنبەي وقۋ مۇمكىن ەمەس. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىك، اقىن ساعي جيەنباەۆتىڭ جارى ءۋازيپا دا ءوز ەستەلىگىندە: «ءبىر تويدا، «قىز جىبەك» كينوفيلمىندەگى «اق جايىق» ءانى ورىندالعاندا، پروفەسسور تاۋمان اماندوسوۆ اعانىڭ ەگىلىپ جىلاپ جىبەرگەنىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. «كوپ بولدى اق جايىققا بارماعالى» دەگەن جولدارى اعا كوڭىلىن بوساتىپ جىبەرسە كەرەك»، – دەپ جازعان ەدى.

كىندىك قانىڭ تامعان توپىراق، اتامەكەن ءوز پەرزەنتىن ماگنيتشە تارتاتىنى نەلىكتەن؟!

قازاقتا «قىران بۇركىت قانشا بيىك ۇشقانىمەن، كوكسەڭگىرگە ءبىر قونباي كەتپەيدى» دەگەن ءسوز بار. سول ءتارىزدى، تاۋكەڭ دە ونداعان جىلدار جىراق جۇرسە دە، تۋعان جەرى – اتىراۋىمەن، اق جايىعىمەن ەسەيە كەلە اجىراماستاي تابىستى.

«اشارشىلىقتا ولگەن ادامنىڭ مولاسى جوق» دەگەندەي، سوناۋ الاساپىران ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۋعان كۇندەرى ۇمىتىلعان. وسىدان اتتاي الپىس جىل بۇرىن تۋعان كۇنى بەلگىسىز، تۋ تۋرالى كۋالىك دەگەندى ءومىرى كورمەگەن، بىراق تۋعان جىلى بەلگىلى تاۋمان اماندوسوۆقا 1961 جىلى دوستارى «سەن 1921 جىلعى 5 جەلتوقساندا ومىرگە كەلدىڭ» دەپ، وزدەرى راستاپ، كۋالاندىرعان پاسپورت تاپسىرىپ، تاۋكەڭنىڭ قىرىق جاسىن بىرگە تويلايدى.

اقساقالدىڭ ءبىر قاسيەتى – بىرەۋ كوڭىلىنە ۇناپ، ايتقانىنان شىقسا، سوعان مارقايىپ، اكەسىندەي قامقور بولاتىن. كۋرستىڭ ىشىندەگى ەرەسەگى بولعاسىن با، «الىپ كەل، شاۋىپ كەلدىڭ» شارۋاسىنا كوبىنە مەنى جۇمسايتىن. مىنا ءبىر كۇلكىلى جاعداي ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. ءبىر كۇنى سوڭعى ساباعىمىز بىتكەسىن مەنى تاۋكەڭ شاقىرتتى. بارعاندا ايتقانى: «ەرتەڭ جەكسەنبى عوي، ءبىزدىڭ ۇيگە ەرتە كەل. نە شارۋا ەكەنىن سوندا ايتامىن»، – دەدى دە قايتۋعا جينالا باستادى. ناعىز سايران سالاتىن كۇنى شاقىرعانىن قاراشى دەپ ءبىر تۇردىم دا: «قوي، بارايىن، قىرىنا ءىلىنىپ قالارمىن»، – دەپ ەرتەسىنە ەرتەلەتىپ ۇيىنە جەتتىم. پاتەردىڭ ەسىگى اشىق تۇرعاسىن ىشكە كىرىپ، اياق كيىمىمدى شەشىپ، سالەم بەردىم. پروفەسسور زالداعى ديۆاندا وتىر، تىزەدەن شورت كەسىلگەن، ابدەن قاجالىپ قانتالاعان مولاق سۇيەكتى مامىر شەشەمىز مايمەن سىلاپ جاتىر. كۇپشەكتەي پروتەزى قاسىندا تۇر. قۇداي دەپ ايتايىن، مەن تاۋكەڭنىڭ ءبىر اياعى تىزەدەن جوق دەپ ويلاماپپىن، توبىعى زاقىمدانعان شىعار دەپ ءمان بەرمەيتىنمىن. سەكەم العان ءتۇرىمدى كورىپ: «ءومىر بويى وسى شولاق اياقپەن شارتاراپتى شارلاپ ءجۇرمىن»، – دەپ ازىلگە بۇرىپ، مەنىڭ ايانىشتى سەزىمىمدى سۋ سەپكەندەي باستى.

اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن كوزى كۇلىمدەپ: «ءاي، قۇليەۆ، جاسىڭ بولسا بىرتالايعا كەلدى، مەن سەنى بۇيىرسا ۇيلەندىرەيىن دەپ وتىرمىن. وسىندا بالەنباي جىلدان كورشى بولعان ءبىر سىرلاس ادامنىڭ التىن اسىقتاي جالعىز قىزى بار. بەس بولمەلى ۇيدە اكەسىمەن ەكەۋى تۇرادى. اتا ساقالىڭ اۋزىڭا تۇسكەنشە جاتاقحانادا تەنتىرەمەي سونىڭ ۇيىنە كىرىپ ال. قازىر قىزدىڭ ءوزى دە كەلەدى، مەن دە قۇلاققاعىس قىلعانمىن. بۇگىن ءبىزدىڭ ساياجايعا بارىپ الما تەرىپ، ەكەۋىڭ ءتۇسىنىسىپ، قانداي مامىلەگە كەلگەندەرىڭدى ماعان ايتىڭدار!» – دەپ، قاراپ تۇر. سونىڭ اراسىنشا سپورت كوستيۋمىن كيگەن ۇلپەرشەكتەي ءبىر قىز كىرىپ كەلدى.

«مىناۋ ماسقارا عوي» دەگەن مەنى سويلەتپەي، ەكەۋمىزدى ساياجايعا اتتاندىرىپ جىبەردى. كوزىن اشقالى ورىسشا تاربيەلەنگەن الگى بار بولعىر قازاقشا بىلمەگەنىمەن قويماي، مەنەن الەم ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ كەيىپكەرلەرىن سۇراپ، زارەمدى ۇشىردى. جورگەگىمنەن قازاقشا اۋىزدانعان مەن جۋنگليدە بولماسا، مىنا ومىردە بۇل قىزبەن وتاسا المايتىنىمدى ءتۇسىندىم. ءبىرتالاي الما جيناپ بەرىپ، راحمەتىمدى ايتىپ، جولشىباي كولىكتەن ءتۇسىپ قالدىم. دۇيسەنبى كۇنى اماندوسوۆ شاقىرىپ: «ءيا، نە تىندىردىڭدار، قول ۇستاستىڭدار ما، باياندا!» – دەدى. مەن ەكەۋمىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىز، مىنەز-قۇلىقتارىمىز ەكى باسقا ەكەنىن، تاعدىر جازباعانىن ايتىپ اقتالا باستادىم. ارعى جاعىن تىڭداماي: «مەن مىندەتىمنەن قۇتىلدىم، ون جىل قوي باعىپ، وقۋعا تۇسە الماي، اقىرى دايىندىق ءبولىمى ارقىلى ىلىككەنىڭدى ەستىپ، جەتەككە الايىن دەپ ەدىم، كونبەدىڭ عوي، ەندى ءوزىڭ ءبىل»، – دەپ قولىن ءبىر سىلتەدى.

بۇگىندە ويلاپ وتىرسام، جاقسى ۇيادان شىققان تاربيەلى قىزدى مەنىمەن جۇپتاستىرۋدى كوزدەگەن اتالىق تىلەگى ەكەن-اۋ مارقۇمنىڭ. بىراق، بۇيىرمىس بولماعاسىن قايتەرسىڭ! وسى اق-ادال نيەتىڭىزدىڭ قيۋازىن ءبىر قايتارارمىن دەپ جۇرگەندە، توقسانىنشى جىلداردىڭ دۇربەلەڭى تاپ بولدى، تاۋكەڭ دە دۇنيەدەن ءوتتى، ءوزىم دە وڭباي مەرتىگىپ ەلگە كەتتىم، ءسويتىپ ءبارى ادىرا قالدى.

قالاي دەگەنمەن دە، جاستايىنان جەتىمدىكتىڭ زارىن تارتقان اماندوسوۆ اكە-شەشەسىز، جوق-جىتىك، ارتىنان كەلەتىن كومەك تاپشى ستۋدەنتتەردى قامقورلاۋدى ءوزىنىڭ باستى پارىزى ساناعانى انىق.

ۇلت كەمەڭگەرلەرىنىڭ ءبىرى، دارحان دارىن ءابىش كەكىلبايۇلى بىلاي دەيدى: «تاۋمان سالىقبايۇلىن كورگەن سايىن جارلى-جاقىباي ءبارىمىزدىڭ قالاي ەر جەتكەنىمىز ەسكە تۇسەدى. ونى ويلاسام، كوز الدىما اماندوسوۆ اعايىمىزدىڭ سىرتىنان جانىنا جان جۋىتپاي، وسقىرىنىپ تۇراتىن وقشاۋ بەينەسى كەلەدى. سويتە تۇرا، ارقايسىمىزدىڭ جەكە كۇيلەرىمىزدى ىشتەي ءبىلىپ، ىشتەي كۇيزەلىپ تۇراتىن ەرەكشە مەيىرباندىعى ەسكە تۇسەدى. جەتىم كورسە جەبەي ءجۇرۋ – ونىڭ تاپجىلماي قاتاڭ ۇستاناتىن قاعيداسى ەكەن. ۋنيۆەرسيتەتتە الدىنان ءدارىس العان ۇستازدارىمنىڭ ءبارىن دە قۇرمەت تۇتامىن. الايدا، ءبىر كىسىنى ءبولىپ ايتقىم كەلەدى. ول – تاۋمان اماندوسوۆ. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ تالاي بۋىنىنىڭ «وكىل اكەسى». ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ ەكى بىردەي فاكۋلتەتىنىڭ تىزگىنىن ۇزاق جىل ۇستاعان مىزعىماس «تەمىر دەكان». تاۋىمنىڭ شاعىلماۋىنا، جىگەرىمنىڭ جىعىلماۋىنا تاۋكەڭدەي ەڭبەك ەتكەن ادام كەم دە كەم. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قاز باسىپ، قانات قاعۋىنا وراسان ۇلەس قوسقان ازعانتاي عۇلامالاردىڭ ءبىرى. ادامگەرشىلىك جايىنداعى ساليقالى ءسوزدىڭ قاي-قايسىسى دا تاۋمان اماندوسوۆتى اينالىپ وتە المايدى. ويتكەنى، ول مەيىرباندىق پەن مەيماندوستىقتىڭ سيرەك ونەگەسى ەدى».

ءيا، ءابىش كەكىلبايۇلى ايتقانداي، تاۋكەڭ ولە-ولگەنشە ادالدىقتىڭ، ىزگىلىكتىڭ تۋىن جىقپاي ءوتتى.

تاۋمان سالىقبايۇلى جاس شاعىندا اتىراۋدان الماتىعا اتتانىپ، بۇگىندە ەلىمىزگە تۇگەل ءماشھۇر بولعان تالانتتار شوعىرىنىڭ بىرەگەيى ەدى.

ەكىنشى جەر-جاھاندىق سوعىس اياقتالىپ، تاۋكەڭ ومىرىندەگى تراگەديالىق كولليزيالار دا بىرتە-بىرتە ىدىراپ، ەندى ونىڭ الدىنان ءىلىم-بىلىمگە دەگەن داڭعىل جولدار اشىلا بەردى. ءتورت جىل گازەت رەداكتسياسىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جەتىك مەڭگەرگەن تاجىريبەلى جىگىت 1946 جىلى س.م.كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا قابىلدانادى. ءبىرىنشى كۋرستىڭ العاشقى سەمەسترىن ەڭسەرىپ تاستاپ، 2-كۋرسقا وتەتىن تالابىن ءبىلدىرىپ ءوتىنىش جازعاندا، فاكۋلتەتتىڭ سول كەزدەگى دەكانى قايىرجان بەكحوجين زەردەلى جاستىڭ تالانتىن، قابىلەتىن بايقاپ، ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرادى. ءسويتىپ، تاۋكەڭ ءبىر جىلدا 2 كۋرستى ءتامامداپ، 1950 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك بىتىرەدى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وقي ءجۇرىپ، 1948-50 جىلدارى پارتيا تاريحى ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە ءبىرتالاي ەڭبەكتەردى تارجىمالاۋعا قاتىسادى.

1952-54 جىلدارى سىرتتاي وقۋ بولىمدەرىنىڭ پرورەكتورى، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، 1959-71 جىلدارى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى قىزمەتىن اتقارعان تاۋمان سالىقبايۇلى وقۋ ورداسىنىڭ بەدەلدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى.

تالانتتى دا تاجىريبەلى جاس مامان اماندوسوۆتىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ۇيىمداستىرۋشى قايراتكەر رەتىندەگى ساياسي كورەگەندىگى ءالى كۇنگە دەيىن كوپ ايتىلا بەرمەيدى. مۇنداي جانكەشتى جۇمىستى ول ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى تولەگەن تاجىباەۆتىڭ ايرىقشا قولداۋى ارقىلى جۇزەگە اسىردى، سونداي-اق تاۋكەڭ ماسكەۋ، لەنينگراد، كيەۆ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرى ۇجىمدارىندا ءجيى-ءجيى ءىسساپاردا بولا ءجۇرىپ، الگى ىرگەلى وقۋ ورىندارىنىڭ باي تاجىريبەسىن كەڭىنەن قولدانا ءبىلدى.

اماندوسوۆ سان-سالالىق قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ ەڭ نەگىزگى باعدارى – عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنان ءبىر ءسات تە اجىراعان جوق. العاشقى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى باس ساراپشى بولۋى، عۇلامانىڭ ءوزى قابىلەتتى شاكىرتىنە جوعارى باعا بەرۋى ءبىراز جايدى اڭعارتپاي ما؟ كوپ ۇزاتپاي، قازاق باسپاسوزىندەگى پۋبليتسيستيكا ءداستۇرى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. كەزىندە جۋرناليستيكا تەورياسى بويىنشا كسرو-داعى جەتى پروفەسسوردىڭ ءبىرى، قازاقستانداعى تۇڭعىش جۋرناليستيكا تەورەتيگى تاۋمان اماندوسوۆ ماسكەۋ، ەرەۆان، تاشكەنت، مينسك، كيەۆ قالالارىندا وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيالاردا پۋبليتسيستيكا ماسەلەلەرىن جەتە تالداي كەلىپ، بۇرىنعى وداق كولەمىندە جەتەكشى عالىم رەتىندە كەڭىنەن تانىلدى.

ايگىلى عالىم جارتى عاسىرعا جۋىق ءومىرىن ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وتكىزىپ، جۇزدەن استام عىلىمي ەڭبەكتەر جاريالادى. سونداي-اق، وننان استام مونوگرافياسى مەن «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى مەن تەورياسى»، «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ جانرلارى»، «قازىرگى قازاق پۋبليتسيستيكاسى» اتتى ىرگەلى عىلىمي ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇندىلىعىن جوعالتقان جوق.

تاۋمان سالىقبايۇلى تەك عىلىمي جۇمىستارمەن شەكتەلمەدى، لەۆ كاسسيلدىڭ «دالەكو ۆ مورە»، ا.سافرونوۆتىڭ «ۆلاست» پەساسىن، جيۋل ۆەرن، ا.دوروحوۆ، ن.كيزانوۆا، تاعى دا باسقالاردىڭ شىعارمالارىن قازاقشا ءتارجىمالاپ، كوركەم تىلمەن كەستەلەدى. ول سونداي-اق «دوستىق لەبى»، «گيمالايدىڭ ءار جاعىندا» اتتى پۋبليتسيستىك كىتاپتارى ارقىلى ءوزىنىڭ تاماشا ستيليست، ويشىل پۋبليتسيست، قارىمدى قالامگەر ەكەنىن بارشاعا تانىتا ءبىلدى.

ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا اماندوسوۆپەن بىرگە وقىعان بەلگىلى عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆ اعامىز دا اياۋلى تاۋكەڭدى قيماستىقپەن ەسكە الادى: «بۇگىنگى ەگدە جاسىمىزدىڭ بيىگىنەن قاراعاندا، تاكەڭدى تاكەڭ دەگىزەتىن، الدىمەن، بيىك كىسىلىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى مە دەپ ويلايمىن. تاكەڭ ونداعان جىلدار بويى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بىلدەي دەكاندارىنىڭ ءبىرى بولدى. جاڭادان ءوزى قۇرعان جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ىرگەلى فاكۋلتەتتەردىڭ قاتارىنا قوستى. بۇل جۇمىس ايتۋعا عانا جەڭىل. شىن مانىندە، ۋاقىت جەگىشتىگى جانە جۇيكە توزدىرعىشتىعى جاعىنان وتە اۋىر قىزمەت. ستۋدەنتتەر مەن پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلىق ۇجىمنىڭ مىڭ-سان ماسەلەسىمەن قوسا، رەكتورات، اۋدان، وبلىس اكىمشىلىگى، ورتالىق كوميتەت، ءوزىڭنىڭ ازدى-كوپتى شارۋاڭ – ءبارى انتالاپ، شاۋجايىڭنان الىپ، شاقشاداي باسىڭدى شاراداي قىلادى. تاكەڭ وسى ۇشى-قيىرى جوق جانكەشتى جۇمىستىڭ ءبارىن اسپاي-ساسپاي، رەتىن كەلتىرىپ، جۇيە-جۇيەسىن تاۋىپ تىندىرىپ وتىردى.

مۇحتار اۋەزوۆ سەكىلدى زامانا زاڭعارلارى الدىندا، عىلىمي ورتادا، مينيسترلىك، ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعى شوعىرلانعان جەرلەردەگى قادىرى، بەدەلى قانداي ەدى! جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قايدا سالساڭ دا، بۇزىپ-جارىپ شىعاتىن. رەسمي ورىنداردىڭ الدىنا ماسەلە قويۋدا ءسوزىنىڭ وتپەي قالعانىن ءوز باسىم ەستىپ-كورگەن ەمەسپىن.

تاۋكەڭنىڭ جانى شىندىقتى سۇيەتىن، ادىلەتسىزدىككە قاسقايىپ قارسى تۇرا بىلەتىن، ايتايىن دەگەنىن وبەكتەمەي، مايموڭكەلەمەي، تۋرا بەتىڭە ايتىپ سالاتىن. ول ادامدى قابىلەتىنە، جۇمىس ىستەي بىلۋىنە قاراي باعالايتىن، ەڭ ءبىر جاقسى قاسيەتى – ەشكىمدى الالامايتىن، جەرشىل ەمەس ەدى. تاۋكەڭنەن كەيىنگى ۇرپاققا قالاتىن ۇلگى بولسا، مىنە، وسى بولۋى ءتيىس.

اماندوسوۆتىڭ بويىندا بىرنەشە قابىلەت پەن ونەردىڭ قوڭسى قونعانىنا تاڭ قالماسقا بولمايدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ءمۇسىلىم ابدۋللين ۋنيۆەرسيتەتتە حور ۇيىمداستىردى. مەن ول كەزدە فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ورىس بولىمىندە وقيتىنمىن. ەپتەپ ءان ايتاتىن مەن دە حورعا قاتىساتىن بولدىم. بىردە حورعا تاۋمان كەلدى. ەكەۋمىزدىڭ دوستىعىمىز، كوڭىل جاراستىرۋىمىز وسى كەزدەن باستالدى. ول كەرەمەت ءانشى ەدى، داۋسى زور بولاتىن. مۇحيتتىڭ اندەرىن، «ايدايدى»، «بوزجورعانى» اۋەلەتە شىرقاعاندا ءبارىمىز سىلتىدەي تىنىپ، تاۋماندى تىڭدايتىنبىز. سول كەزدەگى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى ونى قانشا رەت قىزمەتكە شاقىرسا دا «جاستىق شاعىم ونسىز دا جوقشىلىقپەن ءوتتى، ەندىگى قالعان عۇمىرىمدى حالاۋلايمەن وتكىزىپ، ءماندى ءومىر سۇرمەي-اق قويايىن» دەپ بارماي قويدى. ءوز باسىم وسىنداي اعالاردىڭ قاسىندا ونداعان جىلدار بويى بىرگە ءجۇرىپ، تالاي تاعىلىم العانىمدى تاعدىرىمنىڭ تاماشا سىيى سانايمىن».

ءيا، شەريازدان اعانىڭ جازعانىنداي، تارلان تۇلعانىڭ سان قيلى قاسيەتتەرىن دوستارى مەن تۇستاستارىنان اسىرىپ كىم باعالاي الار؟!

ورىستىڭ بەلگىلى فيزيولوگ-عالىمى ي.پ.پاۆلوۆ (1849-1936) اقىرعى ساتىنە دەيىن ستۋدەنتتەرىنە: «مىنە، مەنىڭ اياق-قولىم سۋىي باستادى، مىنە، دەنەمنەن جان كەتە باستادى...»، – دەپ لەكتسيا وقىپ جاتىپتى، سوندا شاكىرتتەرى ۇستازىنىڭ ءتىلى بايلانعانىنشا جىلاپ وتىرىپ تىڭداعان ەكەن.

ءدال پاۆلوۆتاي بولماعانىمەن، تاۋكەڭ دە ءومىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىنە دەيىن شاكىرتتەرىنە ءىلىم-ءبىلىم شۋاعىن شاشۋمەن ءوتتى.

كەشەگى كەڭەستىك سوتسياليستىك جۇيەدە بۇكىل قوعامدى تىڭشىلىق جايلاعان، ءار توپتا كەم دەگەندە ەكى ستۋدەنت جوعارعى جاققا مالىمەت جەتكىزىپ تۇراتىن «سالپاڭقۇلاق» ءرولىن اتقاراتىن. اماندوسوۆ وسى ءبىر ساتقىندىققا، جانسىزدىققا، جاھيلدىككە جان-تانىمەن قاس ەدى. تىڭشىلىقپەن اينالىساتىن، تالايدىڭ وبالىنا قالعان سۇقسايتانداردى سۋقانى سۇيمەيتىن. الگىلەر جاتاقحاناداعى ستۋدەنتتەردىڭ نە دەگەنىن، نە ىستەگەنىن بىلاي قويىپ، بۇكىل فاكۋلتەتتەگى مۇعالىمدەردىڭ كۇبىر-سىبىرىن ۇكىلى پوشتا سياقتى سول بويدا ءتيىستى جەرىنە جەتكىزىپ وتىراتىن.

كەيبىر سۇڭعىلا ۇستازدارىمىز «جابىق تاقىرىپتاردى» ءسوز ەتكەندە توپ ىشىندەگى تىڭشىلاردان سەسكەنىپ، تيبەت موناحتارى سياقتى جۇمباقتاپ، ەمەۋرىنمەن، يشارامەن، ىممەن بەلگى بەرۋ تاقىلەتتەس پسيحولوگيالىق تاسىلدەردى قولداناتىن.

وسى ورايدا، قاتەلىگىڭدى ءزىلسىز ۇرىسىپ-اق ۇعىندىراتىن، سىپىرا سويىپ سىلەيتپەي، سيپاي قامشىلاپ، قاسكويلىكپەن رۋحىڭدى جانشىماي، سالماعىمەن باسىپ، اكەڭنىڭ قوڭىر كەڭەسىندەي قىلىپ بەرىلگەن تاۋكەڭدىك تاربيەگە نە جەتسىن؟!

قالاي دەگەنمەن دە، تاۋمان سالىقبايۇلى جاراتىلىسىنان كىناز، بەكزات ادام ەدى. پروفەسسور اماندوسوۆتان بىزگە مىناداي مۇنتاز قاسيەتتەر ميراس بولىپ قالدى: اتاپ ايتقاندا، قاراپايىم اۋىزەكى اڭگىمەنىڭ ءوزىن بويىنا قان قۇيىپ، قۇيقىلجىتىپ، سۇلۋ جەتكىزۋ، جاس پەن جاسامىستى وڭاي كىرىكتىرىپ جىبەرەتىن ورىندى ءازىل، ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل بولماسا دا، كەلەر كۇنگە دەگەن ۇلى سەنىم، قانداي ورتادا بولماسىن اينالاسىنداعىلارعا ساۋلەسىن تۇسىرەتىن بيىك مادەنيەت...

مىنە، وسىنىڭ ءبارى شاكىرت زەردەسىنە ۇزاق جىلدار سەبەلەگەن ۇستاز جۇرەگىنىڭ نۇرلى جاڭبىرلارى ەدى. كەيىنگى جىلدارى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى قىزدار بولىپ كەلەتىن. اسا ءبىر دابىرا قىلىپ، سىرتقا شىعارىپ ايتپاسا دا، وسى ءبىر ماماندىققا قاعىلەز، ىلعي ءتۇرتىنىپ، ىزدەنىپ جۇرەتىن جىگىتتەر كوبىرەك بولعانىن قالايتىن، مارقۇم. ءوزىنىڭ الدىنان وتكەن ق.قازىباەۆ. ق.سمايىلوۆ، ج.اۋپباەۆ، ە.سمايىلوۆ، تاعى بىرنەشە جەر-جەردەگى قالامىنا قىدىر ۇيالاعان جۋرناليستەردى بىزگە ۇنەمى ۇلگى ەتىپ، اۋزىنان تاستامايتىن. اماندوسوۆتى ەسكە الساق بولدى، كوز الدىمىزعا تاناپقا دورباسىنان ءدان شاشىپ بارا جاتقان ديقان ەلەستەيدى. ول جۇرگەن جەرىنىڭ بارىنە ءىلىم-ءبىلىمنىڭ، ىرىلىكتىڭ، دوستىقتىڭ، باۋىرمالدىقتىڭ تۇقىمىن ەگىپ كەتەتىن.

قۇدايعا شۇكىر، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تەورياسى تاريحىنداعى تۇڭعىش تىڭ كوتەرۋشىنىڭ ەسىمى شاما-شارقىنشا ۇلىقتالىپ كەلەدى. ءوزى تۋعان اتىراۋ قالاسىندا اماندوسوۆ اتىنداعى كوشە بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ №200 قاۋلىسىمەن 2005 جىلعى 3-ناۋرىزدا اتىراۋ قالاسىنداعى كەڭوزەك ورتا مەكتەبى «ت.س.اماندوسوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ» دەپ اتالدى. جىل سايىن ءباسپاسوز كۇنى اتىراۋ وبلىسىنىڭ باسىلىمدارى مەن بايگەدە وزا شاپقان جۋرناليستەرى اماندوسوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى اتانادى.

2011 جىلى 90 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە ءتۇرلى اپتالىقتار، ەسكە الۋ ءراۋىشتى ءماسليحاتتار ۇيىمداستىرىلىپ، وسى مەرەكە قارساڭىندا «پروفەسسور ت.س.اماندوسوۆ اۋديتورياسى» اشىلدى. سونداي-اق، «ونەگەلى ءومىر» سەرياسىمەن تاۋمان اماندوسوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر مەن عىلىمي ماقالالار جيناقتالعان كىتاپ «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسىنان جارىق كوردى.

ايتۋلى تۇلعانىڭ بيىلعى 100 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى ءبىرتالاي يگى شارالار جۇزەگە اسارى انىق.

وسىدان وتىز جىلداي بۇرىن تاۋكەڭنىڭ ءتانى جەردە قالىپ، رۋحى ءبارزاھ الەمىنە ءبىرجولاتا سامعادى. وسىنداي اياۋلى ۇستاز، عازيز جان، جايساڭ دوستىڭ ءبىزدىڭ جانىمىزدا جەتپىس جىلداي ءجۇرىپ، بارىمىزگە جان جىلۋىن اياماي توگىپ، جارتى كۇلشەنى ءبولىپ جەگەنىنە تاۋبە دەيىك!

1946 جىلى، ءدال جيىرما بەس جاسىندا قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تابالدىرىعىنان مەرەيلەنە اتتاعان ارمانشىل جىگىت، جاھۇتتاي جارقىراعان ەلۋ جىلىن ايگىلى ءبىلىم قاعباسىندا قالدىرىپ، كەمەل تالىمگەر دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، 1991 جىلى ءمايىتى دە وسى قاستەرلى وردا بوساعاسىنان شىقتى.

اباي ايتقان «اسىل ادام اينىماس» دەگەن وسى-اۋ! نەتكەن سۇلۋ عۇمىر!

ءبىز بۇگىندە، ءومىردىڭ سارى بەلىنەن سارىلا وي ويلاپ، سارسىلا ەڭبەك ەتىپ، انت ساعاتى سوققاندا سابىرلى كۇيدە سىرعي جونەلگەن سارابدال ساڭلاققا ماڭگىلىك ساپارىڭ مۇباراك بولعاي دەگەننەن باسقا نە ايتامىز...

جۇماباي قۇليەۆ

Abai.kz