مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى كىم قۇرايدى دەگەن سۇراققا كەز كەلگەن ادام كاسىپكەرلەر دەپ جاۋاپ بەرەدى. يا، كاسىپكەرلەر، ولار بيۋدجەتكە سالىق قۇيۋ ارقىلى مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىن قۇرايدى. بۇل دۇرىس، بىراق وسى جاۋاپتى قولدانىپ كوپتەگەن ادامدار جۇمىس ىستەمەيتىن، بىرەۋدىڭ قولىندا كۇن كورىپ جاتقان ادامداردى كەمسىتكىسى كەلەدى، كەرەك دەسەڭىزدەر «ورالمانداردان مەملەكەتكە پايدا بار ما؟» دەگەن سۇراقتى دا وتە ورىندى دەپ ويلايدى.

مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىن قۇرۋىن ءار ادامنىڭ ۇلەسى ارقىلى كورسەتىپ بەرەيىن. ەسەپتىڭ ىڭعايلىعى ءۇشىن مەملەكەتتە 1 ملن.ادام تۇرادى دەلىك. كىشىسى دە، كارىسى دە تاماق ىشەدى، تۇرمىستىق جانە دە باسقا زاتتاردى قاجەت ەتەدى، ولاردى ءوزى وندىرمەيدى، ساتىپ الادى. قازاقستاندا  16/11/ 1999 جىلى قابىلدانعان  كۇن كورىستىڭ ەڭ تومەنگى دەنگەيى  474 - 1 اتتى زاڭ بار. سوعان سۇيەنىپ قۇرىلعان تۇتىنۋشىنىڭ كارزىڭكەسى اتتى كەستەدەگى تاعامداردى توپتاستىرىپ 1 ادامنىڭ 1 جىلدا  قورەكتەنۋىنە  قاجەت شىعىنىن انىقتاپ كورەيىك. سوندا ەڭ تومەنگى 2011 جىلعى ستاتيستيكا دەرەكتەرى بويىنشا 1 ايدا 16072 تەنگە بولسا، ءبىر جىلدا 192 864 تەنگەدەن شىعىن  اسپاۋى قاجەت.  شامامەن كەلتىرگەن ناتيجەسىن 1-ءشى كەستەدەن كورۋگە بولادى.
1-ءشى كەستە. 1 ادامنىڭ ەڭ تومەنگى دەڭگەيىندە كورىكتەنۋىنە قاجەت تاعامدار مولشەرى مەن شىعىنى.

مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى كىم قۇرايدى دەگەن سۇراققا كەز كەلگەن ادام كاسىپكەرلەر دەپ جاۋاپ بەرەدى. يا، كاسىپكەرلەر، ولار بيۋدجەتكە سالىق قۇيۋ ارقىلى مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىن قۇرايدى. بۇل دۇرىس، بىراق وسى جاۋاپتى قولدانىپ كوپتەگەن ادامدار جۇمىس ىستەمەيتىن، بىرەۋدىڭ قولىندا كۇن كورىپ جاتقان ادامداردى كەمسىتكىسى كەلەدى، كەرەك دەسەڭىزدەر «ورالمانداردان مەملەكەتكە پايدا بار ما؟» دەگەن سۇراقتى دا وتە ورىندى دەپ ويلايدى.

مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىن قۇرۋىن ءار ادامنىڭ ۇلەسى ارقىلى كورسەتىپ بەرەيىن. ەسەپتىڭ ىڭعايلىعى ءۇشىن مەملەكەتتە 1 ملن.ادام تۇرادى دەلىك. كىشىسى دە، كارىسى دە تاماق ىشەدى، تۇرمىستىق جانە دە باسقا زاتتاردى قاجەت ەتەدى، ولاردى ءوزى وندىرمەيدى، ساتىپ الادى. قازاقستاندا  16/11/ 1999 جىلى قابىلدانعان  كۇن كورىستىڭ ەڭ تومەنگى دەنگەيى  474 - 1 اتتى زاڭ بار. سوعان سۇيەنىپ قۇرىلعان تۇتىنۋشىنىڭ كارزىڭكەسى اتتى كەستەدەگى تاعامداردى توپتاستىرىپ 1 ادامنىڭ 1 جىلدا  قورەكتەنۋىنە  قاجەت شىعىنىن انىقتاپ كورەيىك. سوندا ەڭ تومەنگى 2011 جىلعى ستاتيستيكا دەرەكتەرى بويىنشا 1 ايدا 16072 تەنگە بولسا، ءبىر جىلدا 192 864 تەنگەدەن شىعىن  اسپاۋى قاجەت.  شامامەن كەلتىرگەن ناتيجەسىن 1-ءشى كەستەدەن كورۋگە بولادى.
1-ءشى كەستە. 1 ادامنىڭ ەڭ تومەنگى دەڭگەيىندە كورىكتەنۋىنە قاجەت تاعامدار مولشەرى مەن شىعىنى.

ەندى وسى قاجەتتىلىككە ساي 1 ملن ادامدارعا لايىقتى ءوندىرىستى جوبالاپ كورەيىك. مىسالى، 45 كگ ەتتى ءار ادام جىلىن جەسە،  1 ملن. ادام جىلىنا 45 ملن. كگ ەت ءونىمىن تۇتىنادى. سونشا ەتتى  بەرەتىن وندىرىستە تەك 200 كگ تارتاتىن ءىرى قارا مالدار وسىرىلەتىن بولسا، وندا 225 مىڭ مال باسىن سوعىمعا جىبەرەدى، ياعني 2250 وتار (1 وتاردا 100 باس دەلىك) مالى بولۋى كەرەك. كەلەسى جىلعا سونشا ەتتى تاعىدا ءوسىرىپ شىعارۋ ءۇشىن، مال سانى ەكى ەسە، 4500 وتار بولۋى قاجەت. 1 وتارعا 4 قىزمەتكەر جۇمىس ىستەسىن، سوندا 18 000 ادام مالدى باعۋعا جۇمىلادى.  1 وتارعا 1 گەكتار جەر جەتكىلىكتى بولسا، وندا 4500 گەكتار جەردى پايدالاندى. ەندى تۇتىنعان ەتتىڭ سالىقتارىن ەسەپتەپ كورەيىك.

1 ملن.ادامعا 45 ملن.كگ ەت ساتىلدى.

1. 12% قوسىلعان قۇن سالىعى تۇسكەن تابىستان تولەنەدى.

58500*0,12=7020 (ملن.تەنگە) = 48 ملن.$ .
قالعانى 58500-7020=51480 ملن.تەنگە.

1. جۇمىسكەرلەردىڭ جالاقىسىنان سالىق تولەيمىز. مالشىلارعا ءار ايدا 40000 تەنگە جالاقى تولەۋ قاجەت بولسىن.  بارلىعىنى جىلىنا   40000*18000*12=8 640 ملن.تەنگە تولەنەدى.

10% پەنسيالىق تولەم =864  ملن.تەنگە
3% سوتس.تولەم:
(8 640- 864) *0.03 ملن.تەنگە =233,280 ملن.تەنگە
10% جەكە تابىس سالىعى:
(8640-864-233,280-180*16,072)*0.1 ملن.تەنگە= 407,1168 ملن.تەنگە
جالاقىدان شەگەرىلگەن تولەمدەر:
(864+233,280+407,1168) ملن.تەنگە=1 504 396 800 تەنگە.

1. كورپوراتيۆتى  سالىق 20% تازا تابىستان تولەنەدى.

ءار مالدىڭ وسىمىنە 50 000 تەنگە شىعاردىق دەيىك، ونىڭ ىشىندە كۇتىم، جەم، ساتۋ، جەتكىزۋ، تاعى دا باسقا شىعىندار بار بولسىن. سوندا:
225 000* 50 000 = 11 250 ملن.تەنگە
جۇمىسشىلار جالاقىسى 8 640 ملن.تەنگە
تۇسكەن اقشادان قالعانى = 51 480-11 250 - 8 640= 31 590 ملن.تەنگە
31 590*0,2=6 318 ملن.تەنگە - كورپوراتيۆتى سالىق.
قالعان تابىس 25 272 ملن.تەنگە.

1. جەر سالىعىن تولەۋ قاجەت. 100 تەنگە  0,001 گەكتار ءۇشىن.

4500 /0,001*100=  450 ملن تەنگە
قالعان تابىس 25 272 - 450 =  24 822 ملن.تەنگە.

1. بولاشاققا ينۆەستيتسيا - ول كەلەسى جىلعا تاعى دا 225 000 مال باسىنا 50 000 تەنگەدەن شىعارۋ قاجەت. ياعني 11 250 ملن.تەنگەنى وسىمگە جىبەرەدى.

تازا تابىس 24 822  - 11 250 = 13 572 ملن.تەنگە = 92 000$ ءبىر جىلداعى پايدا.

1. بيۋدجەتكە (پەنسيامەن بىرگە)  پايدا:
2. 6 318 000 000  - كورپوراتيۆتى سالىق.
3. 1 504 396 800  - جالاقىدان تولەمدەر;
4. 7 020 000 000   - قوسىلعان قۇن سالىعى;
5. 450 000 000  - جەر سالىعى;

13 942 396 800  تەنگە جالپى  بيۋدجەتكە تولەمدەر  95 ملن. $.
58 500 000 000 -  ەلدىڭ جەگەن ەتىنە تولەگەنىنىڭ.
24 % كەم دەگەندە قۇرايدى!

وسى جەردە جۇمىسشى جالاقىسىن كوتەرسە، ەلدىڭ تۇتىنعان ەتتىڭ مولشەرىن كوبەيتسە، قوسىمشا سالىقتاردى دۇرىس ەسكەرسە،  باسقا تاعامداردىڭ ۇلەسىن وسىلاي ەسەپتەپ السا، بيۋدجەتكە قايتاتىن قارجى كولەمى اسا تۇسەدى دە، العاشقى ەلدىڭ تاماعىنا شىعارعان شىعىنىنىڭ 50%  اسا بيۋدجەتكە قايتاتىنىن دالەلدەۋگە بولادى. شاعىن امالمەن ەسەپتەگەننىڭ وزىندە 24% قايتاتىنىن كورسەتتىك.

تۇجىرىم

ءجاي عانا ءبىر تاعامدى 1 ملن. ادام تۇتىنعاننىڭ وزىندە 100 ملن. $ عا دەيىن بيۋدجەتكە پايدا كەلتىردى، 18 000 ادامعا جالاقىسىن، بولاشاق پەنسياعا سالىمىن، ەتتىڭ  تاعى ءبىر جىل وندىرىسىنە، قوسىمشا ينۆەستيتسيا جاسايتىن قارجى كوزىن تۋدىرىپ بەردى. ەلىمىزدە ادام سانى 1 ميلليوننان 17 ەسە كوپ تۇراتىنىن ەسكەرسەك، بۇل سانداردى تاعى دا 17-گە كوبەيتۋگە بولادى، ۇيتكەنى تاماقتانۋ نارەستەدەن باستاپ، قارتقا دەيىن قاجەت.  سوندا 1 ملرد 7 ملن دوللار قارجى بيۋدجەتكە ايىنا 4 كگ ەت جەگەن ادامدار ارقىلى تۇسەدى.  ءوندىرىس وسەدە، ەل جۇمىسپەن قامتىلادى.

سالىقتاردىڭ 18 ءتۇرى بار. ءبىز تەك 4 ءتۇرىن عانا الىپ ەلدىڭ تۇتىنعان ەتىنەن 24 پايىزىن بيۋدجەت سالىمى بولىپ قايتاتىنىن كورسەتتىك. وسى جەردە ەسەپتەلمەگەن سالىقتار، مىسالى،  كولىك، مۇلىك، تاعى دا باسقالارى  سالىمداردى كوبەيتە تۇسەدى.  مىسالى، اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتقان ادامدار  وندىرىسكە جانە بيۋدجەتكە اسا پايداسىن كەلتىرەدى، ۇيتكەنى، بۇل ونىمدەرگە اكتسيز سالىعى قوسىلادى. اكتسيز سالىق كولەمىنىڭ ءوزى 50 % دەيىن بولۋى مۇمكىن. بىراق، دەن ساۋلىعىنا كەلتىرگەن زيان ارقىلى بيۋدجەتتەن مەديتسينالىق قىمبات ەمدى قاجەت ەتەدى، كەيىن. بۇل بۇگىنگى پايدانىڭ بولاشاق زيان شىعىنى دەپ اتالادى. ەكولوگيانى بۇلدىرگەن وندىرىستەر دە  بولاشاق زيان شىعىنىن اكەلەدى. سونىمەن قاتار وسى جەردە ءار ادامنىڭ تۇتىنۋعا شىعارعان قارجىسىنىڭ مەملەكەتتىڭ بولاشاق وسىمىنە اينالعانىن كوردىك.

سوندا، ەلىمىزدىڭ ءار ادامى تەك تۇتىنۋشى بولعاندىقتان ءوندىرىستىڭ وركەندەۋىنە قاتتى ىقپال ەتەدى. سوندا ورالمانداردىڭ پايداسىن وسىدان كورۋگە بولادى. ولار ەمەس، ءتىپتى ەلىمىزگە قىدىرىپ كەلگەن ءار ءبىر تۋريستتەن پايدا بار. ولار قارجىنى سىرتتان الىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ وندىرگەن زاتتارىمىزدى قولدانادى.  سول ارقىلى ەكونوميكاعا پايداسىن كەلتىرەدى. سونىمەن بىرگە، بىزدە باسقا ەلگە بارعاندا ولاردىڭ بيۋدجەتتەرىنە ۇلەس قوسىمىز.

بيۋدجەتكە ۇلكەن ۇلەسىمىن قوساتىن ەلىمىزدىڭ كەنىن يگەرۋ سالاسى. جەر مەن كەن ەلگە ورتاق  ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل تۇسىمدەردە دە ءار ادامنىڭ مەنشىگى بار. سوندىقتان، بيۋدجەتتى دۇرىس قاداعالاۋ ءار ادامنىڭ قالتاسىنان شىعارىپ بەرگەن قارجىنى بيلىك قالاي جۇمساپ جاتقانى دەگەن ماسەلە ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون. ونى ءجاي ىسىرىپ قويۋعا بولمايدى. ۇيتكەنى، ەلدىڭ باسىمدى بولىگى تاماعىنا شىعاراتىن قارجىسىن وزدەرى اۋىرلىعىنا قاراماي، ماڭداي تەرىن توگىپ، ەڭبەكتەنىپ تاۋىپ جاتىر. سول تاپقانىمىزدىڭ جارتىسىنا دەيىن مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە ءار قايسىمىز قۇيىپ جاتىرمىز. ەلدەن جينالعان اقشا - كول. سول كول كىم ءۇشىن جۇمسالىپ جاتىر؟ وعان ءبىزدىڭ بالالارعا بولاشاعىن قامتاماس ەتىپ جاتىر ما؟ سول قارجىعا اسكەر، ءتارتىپ ساقشىلارى، دەن ساۋلىق، ءبىلىم، بيلىك سالاسىنداعى ماماندار كۇن كورىپ وتىر. ال سولار ءبىزدىڭ اقشامىزعا كۇن كورىپ وتىرىپ، قىزمەتتەرىن دۇرىس ىستەپ جاتىر ما؟ اكىم، دەپۋتات، سوت،  پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ارقامىزدا وتىر، ولارعا الدىمىزدا شىرەنۋگە بولا ما؟

جوق! ەلىمىزدىڭ كۇشى مەن بايلىعىن قۇرايتىن حالقى! سوندىقتان بارلىق ازاماتتار ەل بولىپ بيلىكتەن بيۋدجەتتى دۇرىس جۇمساۋىن قاداعالاۋمىز قاجەت. ەل ءوز قۇقىسىن بىلمەسىن دەپ وسىنداي اقپاراتتى ەلگە ءتۇسىندىرۋ بيلىك ءۇشىن ءتيىمسىز. ولار ەلدى قۇل، وزدەرىن باستىق ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. سوندىقتان ولار سالىق ەسەبىن ەلگە تۇسىنىكسىز قىلىپ كورسەتەدى، مىسالى، ءار ادامنىڭ تۇتىنۋدىڭ قوسالقىلارىن قاراستىرعاندا ءار ادامنىڭ تولەيتىن سالىعى 0,2 پايىز دەپ قانا كورسەتەدى. ال بۇل تەك جەكە باسىنىڭ مۇلىگى، نەمەسە كولىگى عانا بولۋى مۇمكىن.

كەلەسى ماقالادا بيۋدجەتكە قانشا قارجى ءتۇستى، قايدان، قالاي ەسەپتەلدى، قالاي ءبولىستى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرەمىن. بۇل جەردە دە كوپ جاسىرىلعان اقپاراتتار بار. ەل مۇنى تولىق بىلمەسە، مەملەكەتىنە تولىق يە بولا المايدى. ءبىر عانا ايتىپ كەتەتىن ءجاي، 2011 جىلى ەلدەن تۇسكەن سالىق كولەمى بويىنشا ءار ادام، جاڭا تۋعان سابيدەن ەرتەن قايتاتىن قارتقا دەيىن كەم دەگەندە 70 000 تەنگە زاتتارىن تۇتىنىپپىز!

قر قارجى ءمينيستىرى بولات جاميشەۆتىڭ ايتۋىنشا 2012 جىلعى بيۋدجەتتىڭ قۇرامىندا 97,3 % سالىقتان تۇسكەن قارجىلار. http://allbanks.kz/news/view/V-dohodah-byudzheta-Kazahstana-na-2012-god-97-zanimayut-nalogovie-postupleniya

2012 جىلىنىندا جينالاتىن سالىق ىشىندە 37,5% كورپوراتيۆتى تابىس سالىعى، 30,3 % - قوسىلعان قۇن سالىعى (بىردەن ساتىپ الىنعاندا تولەنەتىن سالىق), 977 ملرد تەنگە بولدى، ونىڭ ۇلەسى 2013 جىلى - 1 061 ملرد تەنگە، 2014 جىلى - 1 198 ملرد تەنگە بولادى دەپ جوبالاپ وتىر.

ال تابيعي جانە باسقا رەسۋرستاردان بيۋدجەتكە تۇسەتىن قارجى 2012, 2013, 2014 جىلداردا 210 ملرد تەنگە بولادى دەپ جوبالايدى قارجى مەكەمە.

2012 جىلى حالقارالىق ساۋدا جانە شەت ەلدەگى وپەراتسيالاردان تۇسەتىن سالىق كولەمى 781 ملرد تەنگە (ال 2013 جىلى - 820 ملرد تەنگە، 2014 جىلى - 878 ملرد تەنگە) بولادى دەپ جوبالايدى قارجى ءمينيستىرى.

سالىقتان تىس بيۋدجەتكە تۇسەتىن قارجى كوزى ول جالعا بەرگەن «بايكونۋر» تولەمدەرى جانە جالعا بەرگەن اسكەري پوليگونداردىڭ تولەمدەرى.

سونىڭ ارقاسىندا بيۋدجەتكە 2011 جىلى 4 971 700 000 000 تەنگە تۇسكەن! / http://www.minfin.kz/index.php?uin=1296016981 / قازاق ەلى ونى سەزىندى مە؟ سەزىنبەسە، نەگە سەزىنبەدى؟ وسىعان جاۋاپتى كەلەسى ماقالالاردان تاباسىزدار!

1. http://mojazarplata.kz/main/dohody-minimum/Prozhitochnyj_minimum/minimalnaja-potrebitelskaja-korzina

«اباي-اقپارات»