قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
كۇلان ەكەۋىمىز اسىلقاننىڭ ۇيىنە قاراي قولتىقتاسا جىلجىدىق. كۇن دە جىلجىپ باتىپ بارادى. كوز باقتىرمايتىن كەرەمەتتى نۇرىن جاسىرعىسى كەلگەندەي سولعىنسىپ، تومەن قاراپ بارادى. كۇلاش تا ءدال وسىنداي رايدا سياقتى. اق ديدارلى توپ-تولىق دوڭگەلەك ءجۇزىن تومەن سالىپ، جاس جىگىت قولتىعىنداعى جاسامالى ايەلدەي سالماقپەن سولعىن كورىنگىسى كەلەدى. سويتسە دە قازىرگى مىنا جايلى كوكتەم كەشىندەي كوڭىلدىلىگىن بۋسانىپ البىراپ كەلە جاتقان اشىق ماڭدايىنان، جىپ-جىلى قاراسىنان بايقايمىن. اق كوفتاسىن كەرە جاراسقان ومىراۋلى تولىق دەنەسىنىڭ قىزۋى ايقاسقان بىلەگىنەن ماعان ءوتىپ، ىشىنەن تۇلەپ، ىشىنەن كوكتەپ كەلە جاتقانى دا سەزىلدى. بۇل جايىن ءوزى سويلەدى ءبىر شاقتا.
- بۇگىن سەنى كورىپ، نۇرياشىم تىرىلگەندەي سەزىمگە كەلدىم، بيعاش، جەڭىلدەپ قالدىم. ول تۋىسپاسا دا مەنىمەن ەگىز تۋعانداي، مەنەن 3-4 جاس كىشى بولسا دا قۇرداستاي، ناعىز دوس ەدى عوي!.. سەن العاش كورىسكەننەن بۇرىن-اق... بىلەتىن شىعارسىڭ، مەن الدەقاشان قالىڭدىق بولىپ كەتكەم. كەرىسكەدەي... كەكسە ەدىم. تەك نۇرياشپەن بىرگە جۇرگەندە عانا سونىمەن لايىقتاسىپ، جاڭا ءوسپىرىم قىز بولعىم كەلەتىن...
VI
كۇلان ەكەۋىمىز اسىلقاننىڭ ۇيىنە قاراي قولتىقتاسا جىلجىدىق. كۇن دە جىلجىپ باتىپ بارادى. كوز باقتىرمايتىن كەرەمەتتى نۇرىن جاسىرعىسى كەلگەندەي سولعىنسىپ، تومەن قاراپ بارادى. كۇلاش تا ءدال وسىنداي رايدا سياقتى. اق ديدارلى توپ-تولىق دوڭگەلەك ءجۇزىن تومەن سالىپ، جاس جىگىت قولتىعىنداعى جاسامالى ايەلدەي سالماقپەن سولعىن كورىنگىسى كەلەدى. سويتسە دە قازىرگى مىنا جايلى كوكتەم كەشىندەي كوڭىلدىلىگىن بۋسانىپ البىراپ كەلە جاتقان اشىق ماڭدايىنان، جىپ-جىلى قاراسىنان بايقايمىن. اق كوفتاسىن كەرە جاراسقان ومىراۋلى تولىق دەنەسىنىڭ قىزۋى ايقاسقان بىلەگىنەن ماعان ءوتىپ، ىشىنەن تۇلەپ، ىشىنەن كوكتەپ كەلە جاتقانى دا سەزىلدى. بۇل جايىن ءوزى سويلەدى ءبىر شاقتا.
- بۇگىن سەنى كورىپ، نۇرياشىم تىرىلگەندەي سەزىمگە كەلدىم، بيعاش، جەڭىلدەپ قالدىم. ول تۋىسپاسا دا مەنىمەن ەگىز تۋعانداي، مەنەن 3-4 جاس كىشى بولسا دا قۇرداستاي، ناعىز دوس ەدى عوي!.. سەن العاش كورىسكەننەن بۇرىن-اق... بىلەتىن شىعارسىڭ، مەن الدەقاشان قالىڭدىق بولىپ كەتكەم. كەرىسكەدەي... كەكسە ەدىم. تەك نۇرياشپەن بىرگە جۇرگەندە عانا سونىمەن لايىقتاسىپ، جاڭا ءوسپىرىم قىز بولعىم كەلەتىن...
- سەن ءسابي كەزىڭنەن قايعى كورىپ، قامكوڭىل بولىپ ءوستىڭ. ادامدى قارتايتاتىن دا، جاسارتاتىن دا كوڭىل. سول كەزدە وزىڭە ءوزىڭدى «كەكسە» سەزدىرگەن سول قامكوڭىلدىگىڭ، كوڭىل جۇدەۋلىگىڭ بولسا كەرەك. ونىڭ ەسەسىنە اقىلىڭ ەرتە تولدى. ادامدى اقىلدى ەتەتىن ارمان مەن قام عوي، -دەپ جىبەرىپ، ءسوزىمنىڭ سوڭىن تيا قويدىم. تاعى دا اعىتىلۋعا ىڭعايلانعان ىستىق سەزىمىمدى تيعانىم ەدى بۇل. ويتەتىنىم، كۇلاننىڭ، ءوزىن كەكسە ايەل، كارى ەتىپ بايانداپ كەلە جاتقانى وزىنەن مەنى سۋىتۋدىڭ ءسوزى. وزىنەن مەنىڭ كوڭىلىمدى بۇتىندەي تيۋدىڭ، زور اقىل مەن احلاقتىڭ ءسوزى. سول اقىلعا ءوز سەزىمىن دە كوندىرىپ، ءوز كوڭىلىن دە شەكتەۋ ءۇشىن سويلەپ كەلە جاتقانى. ەگەر، مەن تۇتانسام، ول ءوز ەركىنەن تىس لاپ ەتە تۇسەتىندىگىن سەزىپ، ساقتانىپ تا، ساقتاندىرىپ كەلە جاتقانى. ال، مەن ماقپالدان ءبىر جاۋاپ الىپ، ودان ءۇمىتىم ۇزىلمەي، مۇنىڭ ارەڭ جاسىرىنىپ تۇرعان نازىك جۇرەگىن قىتىقتاعىم كەلمەدى.
- اقىلبايدىڭ مەرت بولعانىن سول 45-ءشى جىلدىڭ سوڭىندا ەستىگەنمىن! -دەپ كۇلان، ەندى مۇلدە قارتايعان ادامشا قاتتى كۇرسىندى. - ارمان-ءۇمىتىم دە سونىمەن بىرگە وشكەندەي، سودان بەرى ءبىر جادىراپ كۇلمەپپىن.
- ارمان دەگەن بۇعىنىڭ مۇيىزىندەي سالالانىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ءونىپ تۇرادى عوي. ادام تىرشىلىگى ارمان-ۇمىتتەن ادالانباۋدى شارت ەتەدى. ول وشسە ءومىرىڭ دە وشەدى. ءمۇبادا ءومىرىڭ وشپەي قالسا، ادامگەرشىلىك قاسيەتىڭ وشەدى. ادامگەرشىلىك قاسيەت دەگەنىمىز - ءومىر تالقىسىنا (جاۋىڭا) قارسى جاۋاپ قايتارا جاساۋ. ياعني جاۋىڭ قور ەتەيىن دەسە، مەن سەنەن زور وتەيىن دەپ كۇرەسۋ. ول قىسقاندا قابىسۋدىڭ ورنىنا كەرنەي ءتۇسۋ. ادامگەرشىلىكتىڭ ەڭ نەگىزگى قاسيەتى وسى دەپ تۇسىنەمىن. بۇل قاسيەت سەندە بۇرىن جەتەرلىك بولاتىن. بەردىقۇل سەنى زورلاپ قورلاعاندا، ءولۋدى عانا ويلاعانىڭا - ۋ ىشكەنىڭە نارازىلىق ويلاپ قالدىم.
- سول قورلاعانىنا مويىنداپ، نەكەلى ايەلى بولۋعا كونسەم رازى بولار ما ەدىڭ؟ -دەپ جىميدى كۇلان.
- قارسى شارا قولدانباي، ۋ ءىشىپ ولە سالماق بولعانىڭ كۇرەسكەرلىك ەمەس دەگەنىم. تىم بولماسا، تالاي ازاماتتىڭ تۇبىنە جەتكەن سول قاندى قولدىڭ ارام قانىن عانا توگىپ ءولۋدىڭ امالىن قولدانساڭ ەدى!
- وزىمە وكپەلەيتىن دارمەنسىزدىگىم سول! مەن ءۇشىن تولەيتىن قالىڭ مالى رەتىندە سۇڭشيلانعا تۋىستارىمنىڭ باستارىن كەسىپ اكەپ بەرىپ، ءوزىمدى ايەلدەنگەنىنە ولىممەن جاۋاپ بەرۋدى عانا ويلاپپىن!
«بىرەۋدى ولتىرۋگە جۇرەك قۋاتى جەتپەيتىن ادامنىڭ مۇنداي ۇيعارىمعا كەلۋى دە شەگىنە جەتكەندىگى-اۋ!» -دەپ ىشىمنەن سويلەگەندەي كۇبىرلەدىم دە، ءسوزدى باسقا تاقىرىپقا اۋداردىم.
- ءجا، بەردىقۇل سەنىمەن سول «قۇتتى» تويىن وتكىزگەن سوڭ «يگىلىكتى» قىزمەتىنە قايتا كەتتى. سونان سوڭ نە ىستەپتى؟
- ونى دا وسى جاقىندا تەرگەۋشىسىنەن ەستىدىم. 49-شى جىلدىڭ 2-ءشى ايىندا كەتكەن. بۇل، جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ كۇشەيىپ، گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ قۇلايتىندىعى ايقىندالىپ قالعان شاق. وسپان ءوزىنىڭ نەگىزگى سەرىكتەرىن جيىستىرىپ، گومينداڭنان ىرگەسىن بولە باستاپتى دا، بەردىقۇلعا شارت قويىپتى: «سەن شىراعىم بىزبەن بىرگە بولعىڭ كەلسە كۇبىر-سىبىرىڭدى قويىپ، كەلگەن جەرىڭە قايت!» -دەپتى. بەردىقۇل سول جەردە قۇران ۇستاپ، قاسام بەرىپتى دە، جىڭسا باسقارماسىنا جازاتىن مالىمەتتەرىن باتىرىنىڭ ءوز ايتقانى بويىنشا عانا جازىپ تۇرۋعا كەلىسىم الىپتى.
- گومينداڭعا ادام ۇستاپ بەرۋدى قويىپ پا؟
- وسپاننىڭ بەكىتۋى بويىنشا حانزۋدان كومەنەس دەپ ۇستاپ، ءۇش-ءتورت رەت ايداتىپ اپارعان ەكەن. ولارىن جىڭسا ورىندارى قاماماي قويا بەرىپتى! -دەپ كۇلان كۇلىپ جىبەردى. - ون شاقتى تۇتقىننان ەڭبەگى سولاي ەش بولعان سوڭ، ادام ۇستاۋىن بەردىقۇل دا قويىپتى.
- ول گومينداڭ تۇرمەلەرىن ۇرەي جۇتقان كەز عوي! -دەپ تولىقتادىم مەن. - بۇل شاقتا سۇڭشيلان قانقۇمار جوق. شينجاڭداعى باس قولباسشىلىققا تاۋسيۋي قالعان. جاڭكايشى ونى دا شاقىرىپ، ءجۇز مىڭ ساراياعىمەن ءوزىن قورعاتپاق بولعان. دەمەك، «گەنەرالسيموسىنىڭ» ءوزىن دە ۇرەي جۇتىپ قويعان كەز. تاۋسيۋي ول بۇيرىعىنا: «ءبىز كەتسەك، قالعان مىنا جەتى ايماق ءۇش ايماققا قوسىلىپ كەتەدى!» دەپ باقىرىپتى، حا-حا-حا-ھا-ھا... ۇلكەن باستىعى «قوسىلسا قوسىلا بەرسىن، قايت!» دەسە، «بىرىگىپ الىپ، جۇڭگودان ءبولىنىپ كەتەدى!» دەپ باقىرىپتى.
قارقىلداپ كۇلگەنىمدى قىزىقتاعانداي كۇلىمسىرەپ، باعدارلاي قاراپ قالعان كۇلان مەن قاراعاندا كوزىن لىپ قاعىپ، تومەن تۇسىرە سويلەدى.
- دەگەنمەن ءوزى قيىن ەكەن، باسىم كەتسە دە ۋىسىمداعى اسىم كەتپەسىن دەگەنى عوي!...
- بۇدان باسقا لاجى دا جوق ەدى. جولدان تالاي سوققى جەۋگە شىداپ كۋليگە قايتقانىمەن دە، وسى ءجۇز مىڭمەن جاڭكايشىنىڭ قۋ باسىن قورعاپ، جەڭىسكە جەتە المايتىندىعى ايقىن بولاتىن. ونان دا جۇڭگو كومپارتياسىنا وسى ۇرىمجىدە تىنىش قانا تىزە بۇگىپ، ۋىسىنداعى وسى اسىنىڭ ابىرويمەن ءوز باسىنا ساۋعا تىلەۋى ءتيىمدى عوي. وسىنىسى ابىروي بولدى وزىنە!... ال، ۇستاعاندارىن تۇرمە قابىلدامايتىن بولعان سوڭ، بەردىقۇل نە كاسىپ ىستەپتى؟
- ونىڭ كاسىبى: وتىرعاننىڭ ارتىنان قىديىپ مانپاعات تابا الماعاندا، جۇرگەننىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەۋ عوي! -دەپ تۇيىلگەن كۇلان وشتىكپەن ايتقان بۇل سۋرەتتەمەسىن ورەسكەلدەۋ سەزىنگەندەي قىزعىش تارتا جالعاستىردى ءسوزىن. - وسپانعا يىسشىلدىگىمەن جاعىپ، سونىڭ مال تابارى بولىپ شاپقىنشىلىق ىستەپ جۇرگەن ەكەن. ءوزىنىڭ گومينداڭىنىڭ قۇمىل مەل ءۇرىمجى اراسىنداعى تاسىمال اۆتوموبيلدەرىن تونايدىدا باياعى. -دەپ كۇلان ەندى سىقىلىقتاپ كۇلدى. ارقاي سوزىنەن شەشەندىك بايقاپ مەن تاڭىرقادىم. جۇزىنە وزىنشە مەن دە قاراپ قالىپپىن. ونىمدى سەزە قويعان كۇلان تومەن قاراپ جالعاستىردى ءسوزىن. - توعىزىنشى اي ىشىندە امەريكا ەلشىسى ماكىناندى حالىقازاتتىق ارميا قورشاۋىنان قۇتقارىپ جىبەرۋ مىندەتى تۇسكەندە، وسپان بىرنەشە مىقتىسىنا سول ءيىسشىلدى قوسىپ جۇمساپتى. ولار ماكىناندى باركولگە، ودان قاراقشىنىڭ توتە جولدارىمەن شينحاي-تەبەت شەكاراسىنا جەتكىزىپ سالىپتى. ول قايتقان كەزدە گومينداڭ وفيتسەرلەرىنىڭ قارۋى تۇگىل بەلىندەگى قايىستارى دا جۇلىنىپ بولعان ەكەن. قارۋ تاپسىرماي وتىرعان جەمسارىداعى وسپان عانا سياقتى. زاكاريا مەن قادۋاڭنان باسقا قاشۋعا ءتيىستى قازاقتاردىڭ بارلىعى سونىڭ ۇيىندە باس قوسقانىنا ءۇش كۇن بولعاندا جەتىپتى بەردىقۇل. شونجارلاردىڭ نە قاۋلىعا كەلگەندىكتەرىن بىلمەپتى. تەك تارايتىن شاقتاعى ءبىر-بىرىنە ايتقان قوشتاسۋ سوزدەرىنەن عانا ءوزدى-ءوز بەتتەرىمەن وڭتۇستىككە قاراي بوساتىندىقتارىن سەزىپتى. وسپان ولاردىڭ جايىن كەيىنىرەك تۇسپالداپ قانا ايتىپ، كەتۋ-كەتپەۋ ماسەلەسىن بەردىقۇلدىڭ ءوز ەركىنە سالىپتى.
- نە دەپتى؟
- «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتىپ جاتىر، بەردىقۇل. قالامىن دەسەڭ جەر مىنە، كەتەمىن دەسەڭ، وسىلاردىڭ بىرىنە قوسىپ جىبەرەمىن. ال، بىرگە كورمەك بولساڭ، مەن مىنە، قايتپەكسىڭ؟» دەپتى.
- ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدامىن، باتىر. قالاي باستايتىندىعىڭىزدى عانا ۇقسام بولعانى، سوعان قاراپ دايىندىق كورەيىن!
- مەنىڭ ەندى قونارىمدى ساي، كوشەرىمدى جەل بىلەدى. الدىمەن ءوزىڭ بارىپ كەلگەن جاقتاعى ءبىر يەنگە جۇك سالىپ، ەرگەن ەلىمدى سول جاققا قونىستاندىرا تۇرماقپىن. ال، ءوزىم قالىپ، اسپاننىڭ رايىن، كومەنەستەردىڭ قاباعىن باعامىن. ماعان تيىسپەيتىن بولىپ سەنىمدى كەلىسىمگە كەلسە، اۋىلداردى قايتارىپ اكەلەمىن. التايدى تاستاپ كەتكىم كەلمەيدى!
- حۇپ! -دەپتى بەردىقۇل بۇل اقىلعا. - مەن سول كوشتەرىڭىزبەن بىرگە بولايىن. كورىپ كەلگەن جولىم عوي، بۇل جەردەن پايدام تيەر! قازىرشە اكەتە تۇراتىنىم، جاڭا العان ايەلىم مەن ءبىر ءىنىم عانا!...
- بەردىقۇل قولعا الىنار كەزىندە وسى ماقساتپەن كەلىپتى ماعان! -دەپ كۇلان مۇرنىن ءبىر ءشۇيىرىپ قالدى. - قالاي كەلگەنىن بىلمەي قالىپپىز. ەكى كىلەم مەن ءبىر موشەك بۇل اكەلىپ، شەشەمنىڭ كراۆاتىنىڭ باس جاعىنا قويا سالدى دا، ارقايسىمىزعا اكەلگەن اسىل كيىمدەرى مەن التىن القا، سىرعا جۇزىكتەرىن ءتۇپ ۇيدەگى ۇستەلگە اكەلىپ جايدى. مەن شەشەمە باسىمدى ءبىر شايقاي سالىپ، سىرتقا شىعا جونەلىپ ەدىم... ساقشىعا مالىمدەمەك ەدىم. بەردىقۇل اۋىز ۇيدە قۋىپ جەتىپ، قارقىلداپ كۇلگەن بولدى دا، ءتۇپ ۇيگە بىلەگىمنەن سۇيرەپ اپاردى. «ساقشىعا بارماقسىڭ عوي، اقيقاتقا قايتۋ ءۇشىن جاڭا ۇكىمەتكە ءبىزدىڭ نە اكەلگەنىمىزدى تىڭدا الدىمەن!» -دەپ سويلەي جونەلدى. ەسىم شىعىپ، قالتىراپ كەتىپپىن. - «بەس كەرۋەن! وسپاننىڭ شەرديمانى دا بار! تەبەتكە قاشىپ بارا جاتقان گومينداڭ - وفيتسەرلەرىن ۇستادىق!» دەگەن كەي سوزدەرى عانا كىرىپتى قۇلاعىما. سويلەي ءجۇرىپ، القا-جۇزىكتەرىن مەنىڭ ءىلۋلى تۇرعان قول سۋمكاما سالدى. «وسپاننىڭ قىز-كەلىندەرى ەندىگى شۇيموگۋگە جەتكەن شىعار. قازىر كوڭكەمەن سوندا بارىپ، قوناق ۇيگە الىپ كەلەمىز... سەن دە باراسىڭ، دايىندال!» -دەگەندە ەسىك-تەرەزە قاتار قاعىلدى. جالت-جۇلت قاراپ زىتا جونەلگەن باندىنى قاراپايىم كيىمدى ءتورت جىگىت، ءبىز شىققانشا بايلاپ بولىپتى. جان مىلتىعى مەن قانجارىن ءوز بويىنان ءتىنتىپ تاۋىپ، ايداي جونەلدى. ۇيدە قالعان نارسەلەرىن ۇستاۋشىلاردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا ءبىز تىزىمدەپ اپارىپ، حالىق ساقشى مەكەمەسىنە وتكىزدىك. ءبىر جارىم جىل بولدى. ءالى تەرگەۋدە دەيدى. قايدا جاتقانىن دا بىلمەپپىن. -دەپ توقتاتتى كۇلان اڭگىمەسىن.
- ماسەلەسىن وسپانعا بەتتەستىرىپ انىقتاپ الىپ اتپاق شىعار! -دەپ كۇرسىنە سالىپپىن. كۇلان جالت قاراپ ساقىلداي كۇلدى بۇل كۇرسىنىسىمە.
- نەمەنە، «جەزدەڭدى» قيماي كەلەمىسىڭ؟
- «ناق سۇيەرىڭدى» سەن قيساڭ، مەن قيامىن عوي!
اسىلقاننىڭ ۇيىنە ەكەۋىمىز جارقىلداپ كۇلە كىرىپپىز. بىزدەن باسقا شاقىرعان قوناقتارى جيىلا قويماپتى.
- كۇلكىلەرىڭ قۇتتى بولسىن! -دەپ جىميا قارسى الدى اسىلقان. -باسە، ەكەۋىڭ «بىرگە ازات بولاتىن» جوندەرىڭ بار ەدى!...
- بۇلاي قالجىڭداما، اسەكە! -دەپ كۇلان قىزارا كۇبىرلەپ وتە شىقتى دا، قايتا قايرىلىپ سىبىرلاي سويلەدى. - بيعاشتىڭ مەنەن جاسى دا، جولى دا كىشى، ۇيات بولادى!
جاس شامامىزدى تولىق بىلەتىن اسىلقاننىڭ ەپتى قالجىڭى ەزۋىنەن بۇلكىلدەي بەردى سوندا دا. كەڭ ستولدىڭ تورىنە ەكەۋىمىزدى قاتار وتىرعىزدى دا كۇتۋشى ايەلدەرگە سەزدىرمەي ورمەكشىشە تورلاپ قوساقتاي ءتۇستى. بۇل قالجىڭنان اسىلقاندى بۇرۋ ءۇشىن مەن كۇلاننان جولداعى اڭگىمەنىڭ جالعاسىن - وسپاننىڭ قولعا قالاي تۇسكەنىن سۇرادىم.
- ونى اسەكەڭ تولىق بىلەدى، اسەكە، ءسىز سويلەپ بەرشى! -دەپ كۇلان اسىلقاننان جىميا ءوتىندى. مۇنداي وتىرىستا ونىڭ ساياسي ماسەلە ارالاسقان سوزگە باسپايتىندىعىن كۇلان ءبىلىپ جىميعان ەكەن:
- وسپان جايىنان ونشالىق حابارىم جوق! -دەي تۇرەگەلىپ، ەسىككە بەتتەگەنىنە كۇلان ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
- باسە، كۇلەتىن جەردە كۇلەدى-اق ەكەنسىڭ-اۋ! -دەگەن اسىلقاننىڭ سوزىنەن مويىعانداي قىزعىش تارتا قالعان كۇلان، اڭگىمەنى تەز باستاپ اكەتتى:
وسپان سول ايتقانى بويىنشا «اسپاننىڭ رايىن، كومەنەستەردىڭ قاباعىن باعىپ» جاتسا كەرەك. شاپقىنشىلىق جونىنەن جامان ات شىعارا قويماپتى. سايلاۋىت ازاماتتارىنا لايىق مال-باسىن شاعىنداپ قانا قالدىرعان اۋلىمەن قۇبىنىڭ يەن قۇمىن تىپ-تىنىش قىستاپتى. قۇمنان جازعا سالىم قايتا كوشىپ شىعىپ، جەمسارى دالاسىنىڭ شەتىنە كوكتەپتى. قارۋلارىن كەڭ ىشقىر مەن مول ەتەكتەرىنەن شىعارماعان كۇيى، ەندى بوعدانىڭ قيىسىنا بارىپ جايلاماق ەكەن. ونىڭ قاباعىن دا قالت جىبەرمەي باعىپ وتىرعان جاڭا ۇكىمەت ەلشىنى وسى مەزگىلدە سالىپتى.
- ءوزىنىڭ سەنىمدى قىزىل قازاقتارىنان عانا ەمەس، اعىنان دا، سارىسىنان دا، قاراسىنان دا، الاسىنان دا، ءتىپتى الاساسىنان دا جىبەرىپتى، -دەپ كۇلان اسىلقانعا تاعى دا جىميا قراپ سويلەدى. وسپاننىڭ، شاشتى قازاقتار ىشىندەگى اۋزى دۋالىسى دەپ ەڭ سەنەتىن زاكارياسى دا بار. ۇكىمەت ونى ءتىپتى وسى ەلشىلەر گرۋپپاسىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىنداپ جىبەرىپتى....
- ۇكىمەتتىڭ زاكاريانى كورىنىستە ەلشى ەتىپ جىبەرۋدەگى ماقساتى دۇرىس، -دەپ سوزگە اسىلقان ەندى كىرىسىپ، تولىقتاۋ ايتتى. - ول وسپانعا بۇرىننان سىرلاس-نيەتتەس ادام عوي. «سالماق سالىپ، قۇرال تاپسىرۋعا قايتسەڭ دە كوندىرەسىڭ!» دەپ مىقتاپ تاپسىرىپ جىبەرگەن. زاكاريانىڭ ءوز يدەياسىن دا ولشەيتىن تارازى وسى بولاتىن. وسى ارقىلى سىناپ كرمەك ەدى!
- اسەكە ءوزىڭ دە سول ەلشىلەردىڭ ءبىرى ەدىڭ عوي، قالعانىن سەن سويلەشى! - دەپ كۇلان تاعى ءوتىندى دە، تاعى دا كۇلىپ جىبەردى. بۇل جاتباتاردىڭ جاڭاعى «قاراسى دا، الاسى دا، ءتىپتى الاساسى دا بار» دەگەننىڭ ءبىرى وسى اسىلقان الاسا ەكەندىگىن ەندى ءتۇسىنىپ مەن دە كۇلدىم.
- مەن قايداعى ەلشى، ويىن قويۋعا بارىپ، قاتىندارىمەن قالجىڭداسىپ قانا قايتقانمىن، بىلمەيمىن! -دەپ اسىلقان تاعى تۇرەگەلگەندە قاتارلاسا كۇلدىك.
- كورگەنىن كورمەگەندەي، كورمەگەنىن كورگەندەي سىلدىراتۋىن قاراشى، ءاي اقىندارىم-اي! -دەپ كۇلان ەسەلەي كۇلگەندە مەن دە ەسەلەپ جىبەرىپپىن.
- يە، يە، وسى كۇلكىلەرىڭ جاراستى. قوساقتارىڭمەن قوسا اعارىڭدار! -دەپ اسىلقان ەزۋىن تاعى دا بۇلكىلدەتە شىقتى ەسىكتەن. ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ جىبەرىپ تۇقىردىق. وتتى كوزدەرىمىزدىڭ جارق-جۇرق ەتىپ ءبىر ءسات توعىسا كەتۋىنەن قىسىلدىق تاعى دا. وسى قاراسىمىزبەن-اق ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزگە الاڭ-اشىققا تىرجالاڭاش شىعا كەلگەندەي كورىنىپپىز. جالت بەرىپ اڭگىمە شىتىرمانىنا قايتا كىرە جونەلدىك. ۇياتتان قۇتىلۋعا اسىققانىمىزدان سۇراۋدا تەز قويىلىپ، جاۋاپ تا تەز قايتارىلدى.
- ءسويتىپ... جاڭا ۇكىمەت وسپانمەن نە جونىندە سويلەسۋدى تاپسىرىپتى ەلشىلەرگە؟ -دەپ مەن سۇراق قويدىم دا.
- وسپانعا جاڭا ۇكىمەت ساياساتىن ءتۇسىندىرۋدى تاپسىرىپتى! -دەپ كۇلان ىلە قايىردى جاۋابىن. - شىڭ شىساي مەن گومينداڭعا قارسى كۇرەسكەن بۇرىنعى باتىرلىعى ءۇشىن كەشىرىم ەتەمىز. باسى تۇگىل مالىنا دا تيىسپەيمىز، جۇڭگو كومپارتياسىنا سەنىپ، قۇرالدارىن تاپسىرسا بولعانى! - دەپتى. پارتيامىزدىڭ ساياساتىندا اقيقاتقا ءوز ەركىمەن قايتۋشىعا ارقانداي كەرى توڭكەرىستىك قىلمىس بولسا دا جازا قولدانىلمايتىنىن تولىق ءتۇسىندىرۋدى تاپسىرىپتى. زاكاريا ۇكىمەتتىڭ وسى ۇندەۋىن دالمە-ءدال ايتىپ جەتكىزىپتى دە، باسقا ەلشىلەر ۇزاق-ۇزاق سويلەپ ناسيحاتتاپتى.
- وعان وسپان نە دەپتى؟
- وسپان بۇل سوزدەن كۇمانداناتىندىعىن ايتىپتى. «شىڭ شىساي دا مەن حالىق ۇكىمەتىمىن دەپ كەلىپ، وسىلاي كەڭشىلىك دەگەن سوزىمەن ءبىزدى تالاي الداپ ەدى. ىرىسقان، ەسىمقان مارحۇمدار وتتى وقتان ەمەس، ءدال وسى ءتاتتى تىلدەن ولگەن بولاتىن. مۇنداي كەشىرىم دەيتىننەن اۋزىم تالاي كۇيگەن جان يەسىمىن، شىراقتارىم. ال، بۇل ۇكىمەتتەرىڭنىڭ كەشىرىم ەتەتىنى راس بولسا، «قۇرال تاپسىر» دەيتىن سۋىق ءسوزدى ايتپاسىن، اڭ اۋلايتىن وسى ءبىر-ءبىر كوسەۋىمىزبەن ءجۇرىپ-اق ۇكىمەتتىڭ مومىن بۇقاراسى بولماقپىز. وسى سالەمىمدى ايتىپ بارىڭدار!» دەپتى.
- ەلشىلەر وسپاننىڭ وسى سالەمىمەن عانا قايتىپ پا؟
- جوق، -دەپ ماعان كوز قيىعىمەن ءبىر قاراپ قويعان كۇلان، قايتا تومەن قاراپ الىپ جالعاستىردى ءسوزىن. - ەلشىلەر جاڭا ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن تاعى دارىپتەپ، قوعامنىڭ، توڭكەرىستىڭ قازىرگى اۋقىمىن ايقىنداي ءتۇسىندىرىپتى. حالىقتىڭ اڭ-ساناسى ءالى تۇگەل اشىلىپ بولماعان شاق قوي بۇل، امەريكا جيانگەرلىگى مەن گومينداڭنىڭ ازعىرۋىنا سەنەتىن ادامدار ءالى دە جوق ەمەس قوي. مۇنداي شاقتا بۇقارانىڭ قولىندا سوعىس قۇرالى ساقتالماۋى قاجەتتىگىن ايتىپتى. پارتياعا سەنەتىن ادام ءدال قازىرگى شاقتا قارۋ ۇستاپ وتىرمايدى. ەگەر قارسىلاسۋ نيەتىڭىز بولماسا، قۇس اتار شيتىلەرىڭىزدى دە تاپسىرىپ بەرۋىڭىز شارت!» -دەپتى ەلشىلەر. وسپان تۇنجىراپ ويلانىپ وتىرىپ قالىپتى دا، زاكارياعا قاراپتى: «ال زاكاريا، شاشىڭدى ەسەپكە الماعاندا قازاقتىق قانىڭ، مۇسىلماندىق يمانىڭ بار ازامات ەدىڭ عوي، سەن سويلەشى» دەپتى...
اڭگىمەنى قايتا كەلىپ تىڭداپ وتىرعان اسىلقان كۇلاننىڭ ءسوزىن وسى كەزەڭدە شورت ءبولدى:
- توقتاي تۇر كۇلاش، قاتەلەسپە! وسپاننىڭ بۇل ءسوزى زاكاريانىڭ قارانيەتى اشكەرەلەنەتىن جەردە ايتىلعان. تيتتەي بۇزىپ ايتساڭ-اق قاتەلەسەسىڭ!. قازىر تەرگەلىپ جاتقان زاكاريانى اقتاپ قوياسىڭ... وسپان بۇل سۇراۋىن زاكاريانى وڭاشا شىعارىپ الىپ سۇراعان.
- قايدان بىلەيىن قايدا سۇراعانىن، -دەپ كۇلان تاعى دا سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. - ايتەۋىر وسپاننىڭ وسىلاي سۇراعانى راس قوي؟ باسىڭ كەتپەس، ءوزىڭ سويلەشى، اسەكە!
- وسىلاي سۇراعانى راس، بىراق ورنى باسقا... ەلشىلەر الگىندەي تالپتى قويىپ قىساعاندا وسپان قاراقشى جاۋاپسىز تۇنجىراپ، سىرتقا شىعىپ كەتكەن. ءۇيىنىڭ سىرت جاعىنا وڭاشا بارىپ وتىرىپ الىپ شاقىرتقان زاكاريانى. ال، ءسوزىڭنىڭ باسقاسى دۇپ-دۇرىس، سويلەي بەر!
- شاقىرتىپ الىپ نە ايتىپتى، مەنەن تولىق بىلەتىن، قاتىناسقان اڭگىمەڭ بولعان سوڭ سويلەي بەرسەڭشى، اڭگىمەلەۋشى مەن-اق بولايىن!
- اڭگىمەلەۋگە كەلگەندە سەن قىزدىڭ مەنەن ارتىق جەرىڭ بار، اركىمنىڭ ءسوزىن وزىنشە سويلەپ الادى ەكەنسىڭ، سويلەي بەر، سويلەي بەر!
- قورقاق قانا جانىنىڭ قۋلىعىن قاراشى! -دەپ كۇلان ەندى ساقىلداپ كۇلىپ جىبەرگەندە مەن دە ساقىلداپ كۇلىپ الىپ، قالعانىن اسىلقاننىڭ ءوزى اڭگىمەلەپ بەرۋىن ءوتىنىپ ەدىم. قورقاق اتالۋىنان قورلانعانى ما، ءيا، مەنىڭ وتىنىشىمنەن زورلانعانى ما اسىلقاننىڭ ءوزى اڭگىمەلەۋگە كىرىستى:
- ەلشىلەردىڭ تالابى جاڭاعى ايتىلعانداي ءۇزىلدى-كەسىلدى بولدى. وسپاننىڭ قۇرال تاپسىرۋىن تىنىشتالۋدىڭ جالعىز-اق شارتى ەتىپ قويدى. وسپان تۇنجىراپ سىرتقا شىعىپ كەتتى دە ءۇي سىرتىنان زاكاريانى شاقىرتىپ الىپ، وڭاشا سويلەستى. سوندا نەدەپ سويلەسكەنىن قازىر تەرگەۋدەگى وسپاننىڭ ءوز جاۋابىنان ەستىدىك: «ە، زاكاريا قازاقتىق قانىڭ، مۇسىلماندىق يمانىڭ بار ازامات ەدىڭ، شىنىن ايتار دەپ سەنىپ شاقىرىپ وتىرمىن. سەن الداپ ولتىرتسەڭ، مەنىڭ قانىم وزىڭە الال اس بولا قويمايتىنىن تۇسىنەسىڭ، ماعان ايتشى وسى وڭاشادا. ەگەر قۇرال تاپسىرىپ، قول كوتەرسەم، مەنى، مەنىڭ سوڭىمنان ەرگەن مىنا ازماتتارىمدى تۇبىندە وسى ۇكىمەتتىڭ جازالامايتىندىعىنا سەنىم بەرە الامىسىڭ؟» دەپ سۇراپتى. - مۇنى وسپاننىڭ ءوزى ايتقانداي سەنىپ سۇراپ وتىر عوي. ەگەر سوندا زاكاريا اقىماق «تيىسپەيتىندىگىنە كوزىم جەتەدى» دەپ سەنىم بەرە سالسا، بۇل قاراقشىنىڭ قارۋ تاستاپ باعىنعىسى كەلىپ وتىرعان كەزى عوي. وسىنى ايتقاندا زاكشىڭنىڭ ءوز باسىنا دا ۇلكەن ابىروي بولار ەدى. زور قابىلەتىنە لايىق جوعارى دارەجەلى قىزمەتكە دە ورنالاسار ەدى عوي، نەتكەن الجاسقاندىق!..
- ەندى نە دەپتى، ايتساڭشى اسەكە-اۋ تەزىرەك! -دەپ كۇلىپ ەدىم.
- توسا تۇر زاكارياسىنا جانى اشىعاننان ەسىن جيا الماي قالدى! -دەپ كۇلان ىلمەلەي كۇلدى. ءوزىنىڭ دەنەسىندەي جۇپ-جۋان دومالاق باسىن سيپاپ وتىرىپ قالعان اسىلقان سەلىك ەتە تۇسكەندەي بولدى بۇل «قىلمىسىنان»:
- جوق، قايداعى «جاناشۋ»، ازعىندىعىنا ىزاڭ كەلەدى!... «كوزىم جەتپەيدى» دەپتى!
- بۇل «ازعىنىڭىزدىڭ» تىم بولماسا ءوز جاۋابىن ايتساڭشى! -دەپ سىقىلىقتاپتى كۇلان.
- وسىلاردىڭ ءسوزىن ءوزىڭ-اق سويلەي بەرشى كۇلاش، تولىق بىلمەيمىن!
- «ازعىننىڭ» ءسوزىن «ازعىن-اق» سويلەسىن دەپ بۇيىرعانىڭ عوي! -دەپ كۇلان تاعى دا كۇلىپ جىبەرىپ سويلەدى. - ال، نە بوپ كەتسەم دە سويلەيىن. زاكاريا وعان: قارۋ تاستاپ سەندىرىپ باعىنساڭىز، ءدال قازىرگى جاعدايدا جازالامايتىندىعىنا كوزىم جەتەدى! ال، تۇپكىلىكتىڭ تۇبىندەگى ىسكە كوزىم جەتپەيدى. جازالايدى، ءيا، جازالامايدى دەپ كەلەشەكتەگى ءىس تۋرالى كەسىم ايتا المايمىن!» دەپتى. وسى سوزىمەن كۇرسىنە تۇرەگەلگەن زاكشىڭدى وسپان قولىنان تارتىپ قايتا وتىرعىزىپ سۇراپتى:
- «جاقسىلىق ىستەسەڭ جەتە ىستە» دەيدى عوي زاكشى، قانداي سەبەپتەن «كوزىڭ جەتپەيدى»، ەندى سونى ايتا كەت! -دەپتى.
«بۇل ساۋالعا ءوزىڭىز دە جاۋاپ بەرە الاسىز، باتىر. ءسىز ءوزىڭىز بايسىز دا، ءبيسىز دە... ازعانتاي اۋىلىڭىزعا پادشا اتالىپ تا كوردىڭىز عوي، سوتسياليزم قاعيداسى وندايلارعا قارسى جازىلعان عوي، ال، ءبىزدىڭ مىنا جۇڭگو ءسوتسياليزمى كەلەشەكتە سىزگە، سىزدەيلەرگە نە ايتاتىندىعى ماعان قاراڭعى. كوزىم جەتپەيتىن سەبەبى سول. مەن نە كورسەم دە وسى ۇرىمجىدەن قوزعالمايتىن اداممىن، سىزبەن مىنا ەلشىلەردىڭ كوز الدىندا وڭاشا سويلەسىپ وتىرا بەرەيىن، قايتسەڭىز دە ءوزىڭىز ءبىلىڭىز! ولاي ىستەمە، بۇلاي ىستە دەپ جاۋاپكەرشىلىك كوتەرە المايمىن!» - زاكاريا وسپاننىڭ جەكە كەڭەسىنەن وسى جاۋاپپەن ارەڭ قۇتىلىپتى.
- ال، اسەكە، -دەپ كۇلان سىق ەتە ءتۇستى دە كۇلكىدەن زورلانىپ تيىلا سويلەدى. - سويلەۋدەن قورىققان ءسوزىڭىزدى سويلەپ، قۇتقاردىم عوي، قالعانىن ءوزىڭىز اڭگىمەلەي بەرىڭىز ەندى!
- قاتەلەسەتىن جەرىڭنەن ەندى ءوزىڭ دە ءوتتىڭ، كۇلاش، -دەپ اسىلقان ءتورت اياقتاي تۇرەگەلدى دە كەسەلدى ءسوزىن ەزۋىنەن تاعى بۇلكىلدەتە بەتتەدى ەسىككە. - بۇل اڭگىمەدەن ەندى قاتەلەسەتىن جەرىڭ قالمادى عوي. جالعىز-اق وسپاندى «باتىر» دەپ، زاكىشىڭدى «اقىل» دەپ قويماي ەپتەي بەرسەڭ بولعانى!... ايتەۋىر وسىنداي ءتاتتى شاعىڭدا قاتەلەسپەي، مىناداي تاتىمدى كۇيەۋگە ءتيىپ العانىڭ جاقسى، مەن وسىنى عانا بىلەمىن!
- قويىڭىزشى وسى ءسوزدى! -دەپ قىزعىش تارتقان كۇلان، اسىلقان شىعىپ كەتكەن سوڭ تومەن قاراپ كۇبىرلەدى.
- ونداي... شاعىم قايدا كەتتى، مەن قايدا قالدىم!... بيعاش، سەن باسقالاردىڭ مۇنداي جەل سوزىمەن، مۇنداي قيالدان ساقتان! باعاناعى ءسوزىمدى ەسىڭنەن شىعارما! قازىر وسىندا كەلىپ قالار. نۇرياشتان قالعان قاسىرەتىڭدى جويا الاتىن كامالات، اقىلدى قىز. مەن كەپىلدىك ەتە الامىن!
«باسقا كامالاتتىڭ ەندى كەرەگى جوق. ماعان ءتىرى نۇرياشىمنان قالسام، انىق تۇسىنىسكەن ناعىز «كامالاتىم» قاجەت شىعار!» دەگەن وي جۇرەگىمە تاعى دا ۇيرىلە قالدى. جاۋابىمدى كۇلكىمەن جايمالاي سالدىم.
- شاعىم كەتتى دەمەسەڭ بولعانى، ساقتان دەگەنىڭنەن ساقتانا وتىرايىن دا، كور دەگەنىڭدى كورە وتىرايىن!... ەندى الگى اڭگىمەڭنىڭ جالعاسىن ايتشى! -دەپ «قيالدان» سەرپىلە قارادىم سونان سوڭ. وسپان زاكاريانىڭ سول كامالاتتى جاۋابىنان سوڭ نە ىستەدى؟
ءوزىنىڭ «كامالاتتى» دەگەن ءسوزىن زاكاريانىڭ وسى جاۋابىنا قولدانعانىما باس يزەي جىميعان كۇلان دا سەرپىلىپ، ىركىلىسسىز جالعاستىردى اڭگىمەسىن.
- وسپان ەلشىلەر وتىرعان قوناق ۇيىنە، سول تۇنجىراعان قالپىندا قايتا كىرىپتى. «ال، مەيماندارىم» -دەپ تىك تۇرعان قالپىندا جاۋاپ بەرىپتى. - «مەنىڭ جاڭاعى جاۋابىم ەستەرىڭدە شىعار، سول جاۋابىم، ءدال جاۋاپ. جاڭا ۇكىمەتتەرىڭ مەنىڭ شەكسىز كوپ قىلمىسىمدى كەشىرەتىنىن ايتقانىنا كوپ راحىمەت! شىن كەشىرۋدى ويلاعان بولسا، مەنىڭ تام-قۇمداعان كۇن كورگىش قارۋلارىمدى تاپسىرىپ بەرمەيتىندىگىمە دە كەشىرىم جاريالاسىن! كەيىنگى ۋاقىتتا شىنداپ راقايلاسا الاتىندىعىما كوزىم جەتكەندە ءوزىم-اق تۇيەگە تەڭدەپ اپارىپ بەرە سالارمىن! ال، بۇل تىلەگىمدى قابىلداعىسى كەلسە وسى الدىمىزداعى ەكى-ءۇش كۇننەن قالدىرماي، ماعان مىنا زاكاريانى قايتا جىبەرىپ حابارلاسىن. مەن دە ادام جىبەرىپ توقتامداسپاقپىن. وسى ءسوزىمدى وزگەرتپەي جەتكىزىڭىزدەر! توپ بولىپ ەلەپ-ەسكەرىپ كەلگەندىكتەرىڭىزگە راحىمەت، قايتۋلارىڭىزعا رۇقسات!» دەپ شىعىپ جۇرە بەرىپتى. -دەپ كۇلان سىرتتان ەستىلگەن دابىردى تىڭداپ وتىرىپ قالدى.
- سونان سوڭ؟ -دەپ جالعاستىرا بەر دەگەندەي سۇرادىم.
- سونان سوڭ... ءوزىڭ تۇرلەنىڭكىرەپ، شاشىڭدى جوندەپ تاراپ الساڭشى كۇيەۋجان!... ەندى الشايماي، ادەپپەن وتىر مەنىڭ قاسىمدا! ءبىزدىڭ قىز سەكەمشىل، سەزىمتال قىز. ال، مەن اڭگىمەمدى ءبىتىرىپ تىنايىن. سونان سوڭ وسپاننىڭ ايتقانى ەكى-ءۇش كۇن ىشىندە ەشكىم كەلمەگەن ەكەن. «كومەنەس پارتيا ەكەنى راس بولسا، بۇل ۇنسىزدىگى، مەنىڭ ماڭايىمدى ەندى ءبىر-اق قورشاپ بولىپ كەلۋگە دايىندالىپ جاتقانى!» دەگەن كۇدىكپەن كوشە جونەلىپتى. ءىز جاسىرۋ ءۇشىن تاۋمەن جوتالاپ تا، بوكتەرلەپ تە، تىنباي كوشىپتى. باركولدىڭ ءبىر قيىسىنا كولىكتەرىن تىنىقتىرۋ ءۇشىن ايال ەتىپ، وزدەرى تىنىقپاي-اق، مال تابا كەتۋدىڭ، ارتىنىپ-تارتىنىپ ازىق-تۇلىك تابا كەتۋدىڭ جورتۋىلىنا قايتا اتتانىپتى. جول توسىپ، بەكەت توناپتى. جۇرگىنشىلەردى زار قاقساتىپتى. سوڭىنان قۋعىنشى بارىن سەزىسىمەن يەنگە تارتىپ، جوعالىپ بەرىپتى ءسويتىپ. وسى جازعىتۇرىم شىڭحاي شەكاراسىنداعى جاپ-جازىق دالادان ۇستالىپتى عوي.
- تالايدى كورگەن ساق قاراقشى، جاپ-جازىق دالادان قالاي ۇستالعان!... اتىسامىن دەپ قورشالىپ قالىپ ۇستالىپ پا؟
- جوندەلىپ اتىسۋعا دا مۇرساسى كەلمەپتى!... ونى قۋىپ داعدىلانعان ۇلتتىق ارميادان جول باستاۋشى بولعان سوڭ وندايعا ءتوزىمدى قالىڭ جەپاڭجۇن قويا ما... يەندە كوك مۇز بولىپ قاتىپ جاتقان قاقتاردىڭ ورتاسىنا قونعان جالعىز ۇيدەن ۇستالىپتى.... قالاي ەكەن، سول كۇنى ءوزىنىڭ جاۋىنگەر قىزىنان باسقا ۇلدارىنان ەشقايسىسى جوق ەكەن دەيدى. ءىز وكشەلەي بەرگەن قالىڭ قۋعىنشىدان تاراي قاشقان اۋىلدارىن قورعاۋعا مىقتى ازاماتتارى ءبولىنىپ-ءبولىنىپ كەتكەن سياقتى. تاڭعا جاقىن قاتتى ۇيقىعا كەتكەن وسپاندى، قورشالىپ قالعانىن تاڭ اتقاندا ءبىر-اق بىلگەن قىزى وياتىپتى. سول كۇنى بەلدەۋدە ەر-توقىمدى جالعىز-اق ات قالعان ەكەن، ەكەۋى مىنگەسە قاشىپتى. وكپە تۇسىنان تونگەن ءبىر قۋعىنشىلار توبى تاياپ قالعاندا جالتىر مۇزدان اتى تايىپ جىعىلىپ، مىنگەسكەن ەكەۋى ۇشىپ تۇسكەن ەكەن. وسپاننىڭ قولىنداعى ماۋزەرى مۇز ۇستىندە نەداۋىر الىستاپ ۇشىپتى! - كۇلان كۇرسىنە اياقتاستىردى ءسوزىن. - وسپان ول «ەركەكتىگىنە» دومالاپ جەتكەنشە وزىنە قۋعىنشىلار جەتىپ، جابىلا كەتىپتى دە، تۇرۋعا ۇلگىرتپەي باسىپ بايلاپ الىپتى!...
كوز ۇياسىنا ىركىلگەن جاسىن كۇلان ەلەۋسىز عانا سيپاپ تاستاپ، كۇلىمسىرەگەن بەينەمەن اۋىر تىنىستادى. وسپان باتىردىڭ قولعا ءتۇسۋى تالاي جاسىرىن تالقىدان، تالاي وكىنىش پەن كۇرسىنىستەن وتكەن عوي. بۇل وقيعانى وسى رەت اڭگىمەلەۋشى ايەل دوسىمنىڭ ءتىل ورامىنىڭ ەپشىلدىگىنە قىزىعا قاراپ قالىپپىن. ءوزى قانداي شىنشىل، قانداي ءادىل، ءوز جۇرەگىنە شىعارعان ۇكىمىن ەسكەرشى! نىساپسىز ءاليالار ءبىر پروتسەنتىن ۇيرەنسەشى وسىنىڭ! عازيز باسى قارا باتپاققا قانشالىق مالىنسا دا، ءبۇيى تاعدىر قانشالىق شىرماپ، قانشالىق قىرسىققا شالىنسا دا، قاتال قارا جاۋىزدىق قانشالىق ماسقارالاپ، جىگەر-قۋاتىن قانشالىق توناسا دا مويىماعان-مويىنداماعان قانداي ەرىك!... ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە ماجبۇرلەسە دە، تالاي ۋاقىت ءولىم تابالدىرىعىندا جاتسا دا، قوعامدىق بولمىسقا كوز جۇمباي قاراپ جاتقانداي نەتكەن زەرەكتىك! «الەۋمەت ىسىنە كوكىرەگى جارىق، كوزى وتكىر، كوڭىلى تىنىش، جۇرەگى ءبۇتىن ەڭ بيىك دارەجەدەگى ءبىر ايەل قاراسا، وسى جارالى-قارالى تۇتقىن سۇلۋداي-اق قارار! قۇيىنداي ۇيرىلگەن قۇبىلىستاردى وسىنداي-اق تۇسىنەر!» دەگەن ويمەن ەسىركەي-ەلجىرەي قاراپ قالىپپىن كۇلانعا.
- مىنە كەلدى! -دەپ كۇبىرلەپ، شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالعاندا عانا ويانعاندايمىن. ەسىك جاققا جالت قارادىم.
- «سالەم!» - «سالەمەتپە؟» - «ەسەنسىزبە؟» -دەپ وزىمە تانىس امانداسۋشى ەكى جىگىت، ەكى كەلىنشەكتەن سوڭ جىميىپ، ەرنىن جىبىرلاتقان سۇرى قىز، سونان سوڭ كۇلىمدەپ كوزىن جۇمعان اپپاق «سىرلى» قىز، كۇلكىسىن ميىعىنداعى شۇقىرشاعىنا عانا يىرگەن، قىزىل ەرىندى شىرلى قىز، قارا كوزدى، قايقى كىرپىك «مۇڭلى»قىز، اپپاق ءتىسىن جارقىراتقان ايالى كوزدى نۇرلى قىز، ويناقىلانا قارايتىن كەرمە كوكىرەك سىندى قىزدار كىردى. جۇزدەرىنە قاراي-قاراي قول الىستىم. مەنى كۇلانعا شىنتاعىمەن تۇرتكىزىپ وياتقانى قايسىسى ەكەنىن اڭعارا المادىم. سوندا دا، كورسەتۋشىدەن ەشقانداي يشارا بولمادى. ايتەۋىر ءبارى دە سۇلۋ سياقتى. بىراق، ماقپالدان قالىپ، ءاليادان توڭىپ-جاۋراپ كەلگەن ماعان كۇلاننىڭ وزىنەن باسقاسىنان جىلۋ تابىلمايتىنداي.
الدىمەن كىرگەن سۇرى قىز اسىلقاننىڭ تانىستىرۋى بويىنشا ەمحانانىڭ پەلىشەرى ەكەن دە، قايقى كىرپىك مۇڭلى قىز، ينستيتۋت ءبىتىرىپ، جاڭا شىققان وقىتۋشى ەكەن. باسقا قىزداردىڭ ايەل-قىز كيىمدى ءبىرى دە جوق. ال، تۇگەلىمەن ارتيسكا. كوك بەشپەت-سىممەن كەلىپتى ءبارى دە. «مىنا تىرسيعاندار - ماحانبەڭنىڭ سىمى عوي، ءا» دەگەندەي، اسىلقانعا قاراپ جىميدىم.
- ول اسىلقان اعاڭنىڭ ءوزى عوي، بيعاش! -دەپ كۇبىرلەپ، كۇلان قالجىڭدادى. - كوك سىمنان قاراپ، ونى دا قىز ەكەن دەپ قالدىڭ با؟
قارقىلداپ-سىڭعىرلاپ ءبارىمىز تۇگەل كۇلدىك. «ولپى-سولپىسى جوق» تۇپ-تۇتاس، جۋان قارا اسىلقان بۇرالىپ-قىلميىپ، قىز بولا قالعاندا ىشەك-سىلەمىز قاتقانشا كۇلدىك. العاشقى توسىرقاۋدى بۇزىپ، بەتىمىزدى اشقان وسى كۇلكى بولدى.
- وسىندا بيعابىل دەيتىن وقىمىستى سىلقىم كەلدى دەپ ەدى. جاڭىلماسام سول مىرزا ءسىز شىعارسىز دەيمىن؟ -دەپ اسىلقان قىلمىڭداعاندا، مەنىڭ دە جاسىرىن ارتىستىگىم قوزا كەتتى:
- تاك توشنو، سۇلۋ بيكەش! اڭساعان سول وقىمىستى سىلقىمىڭىز مەن بولامىن! -دەپ، باسىمدى وڭدى-سولدى ويناقتاتىپ جىبەرىپ، يىعىما سالا يىلگەنىمدە كۇلكى ءتىپتى ۇدەدى... ءبىر-ءبىر شىنى شاي ىشكەنشە-اق ۇيىرلەسىپ، «اۋىل ارالاس، قوي قورالاس» ىمداس-جىمداس بولا كەتىپپىز.
مەنىڭ كەلۋىمدى قۇتتىقتاعان بۇرىنعى ساباقتاس جىگىتتەر كەزەك-كەزەك توست ءسوزىن سويلەپ، ستاكان قاعىستىردى. قاعىستىرعانمەن دە اۋىزدارىنا قابىستىرا الماعان «جامان قىزدار» اسىلقاننان ايىپ تارتىپ جاتتى. تولەيتىن ايىبى ءان مەن كۇي، بولماعاندا ءىس ەكەن. كوتەرىلگەن العاشقى ەكى توستان-اق قىزداردىڭ كوبى ايىپتالىپ، الدىمىزدان ءبىر-ءبىر ءوتىپ ەدى. ءۇزىم ۆينوسىنان ۇرتتاپ قانا قۇتىلىپ وتىرعان «ايەل قىزداردان» ايىپكەر بولىپ، «قايقى كىرپىك مۇڭلى قىزدىڭ» اتى شىقتى ءبىر كەزەكتە. ايتا المايمىن دەگەنىنە قاراماي، شارت رەتىندە اسەتتىڭ «ەركەم-ايى» تالاپ ەتىلدى. ۇياڭدىعىنا قاراپ، «قيىن ءان قىستى - اۋ مىنا بايقۇستى» دەگەندەي تومەن قاراپ الىپ ەدىم. العاشىندا تارتىنىڭقىراپ، ءانىن تومەن باستاپ العان «مۇڭلىم»، تاماعىن ءبىر قىرىنىپ جىبەرىپ، ەكى ەسەلەي كوتەرگەندە ءاننىڭ ءوزىن ءۇيىرىپ-سەرپىپ اسپانعا ۇشىرا جونەلگەندەي سەزىلدى. داۋىسىندا ماعان تانىس تا ءتاتتى، اسا ساعىنىشتى ءبىر ساز بارداي. «مۇڭلىمنىڭ» مۇڭى تەرەڭنەن تۇنا مولتىلدەپ جاساۋراعانداي كورىنەتىن تۇنىق قارا كوزىندە عانا ەكەن. ءان سالعاندا تۇلا بويىنان شاتتىق تاسي جونەلگەندەي قۇلپىرعانىنا تاڭدانىسپەن كوز توقتاتا قارادىم. مۇنىمدى ءبىر جالت ەتىپ قانا بايقاعان كۇلان، ءانشىنىڭ وزىنە قاراپ جىميدى. ءان توقتاسىمەن كوپشىلىكتى باستاپ قولشاپالاقتاي ايتتى قۇتتىقتاۋلارىن. ءوزى دىراما تەاترىنىڭ بىردەن-ءبىر ءانشىسى اتالىپ جۇرگەن، ءوزى جۇرەگىن مەنەن ىنساپ قۇدىرەتىمەن عانا شەكتەپ وتىرعان قۇشتار كۇلاشتىڭ وسى كوز تارتار سۇلۋدىڭ ءانىن كۇنشىلدىك كىربەڭىنەن مۇلدە پاك نيەتىمەن قۇتتىقتاعانىن سەزدىم. وسى قىزعا بار اقىل-ەسىمەن بارلىق تىلەۋلەستىك پەيىلمەن سۇيىنە، راحاتتانا قاراپ وتىرعان اق جۇزىنە مەن اڭقيا قاراپ قالىپپىن. «كوكىرەگىڭ كەڭ، مىنەزىڭ جايساڭ، ءبىلىمدى اقسىڭ-اۋ، كۇلاش!» دەگەندەيمىن.
- بيعابىل، ەي، -دەدى اسىلقان. - ەندى كۇلاشتىڭ ءانىن تىڭداعىڭ كەلىپ وتىر ما؟
- ايىپتى بولماعان ادامعا ءان سالدىرۋ، وبال عوي! -دەپ ەدىم. كۇلاننىڭ ءوزى ءىلىپ اكەتتى.
- بيعابىل مەنىڭ «وبالىما» ەمەس، ءوز «وبالىنا» قاراپ وتىر، ايىپتى بولماعان ادامعا ءان سالدىرمايتىن زاڭ شىعارىپ، «قوناق كادەسىنەن» قۇتىلىپ كەتپەك! -دەپ كۇلدى دە، ءانشى قىزدى شاقىردى. - كەل اقياش، ەكەۋىمىز «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن» ايتىپ بەرەيىك تە، كورەيىك قۇتىلعانىن!
وسى سوزىمەن ارامىزعا ءبىر ورىندىق اكەلىپ قويا قويدى دا، اقيانى قولىنان تارتىپ اكەلىپ وتىرعىزا قويدى قاسىما. ماعان ايتقىزباق «قوناق كادەسىنىڭ» سىلتاۋىمەن تانىستىرماق قىزىن جابىستىرا قونىستاندىرعانىنا كۇلكىم كەلىپ ەدى. «اعاجاي» انىنە باستاي جونەلىپ، سول كۇلكىمدى جىلاۋعا اينالدىرىپ جىبەرە جازدادى. ءتىسىمدى تىسىمە باسا قويدىم. العاشقى تانىسقانداعى نۇرياشىمنىڭ ايتقان ءانى ەدى عوي بۇل. سوندا دا وسى كۇلاش قوسىلىپ ايتپاپ پا ەدى! جۇرەگىمدى توڭكەرىپ جىبەرگەندەي قۇيعىتىپ، توڭكەرىلە باستالىپ، ءدال سول اۋەننىڭ ءوزى جەتتى قۇلاعىما. جەتتى دە جەتەمدى ەرىتە جونەلگەندەي، تۇلا بويىم ەزىلىپ بارا جاتقانداي سەزىلدى. ىشىمنەن ەگىلە تىڭدادىم. بۇل انگە كەلگەندە اقيا نۇريانىڭ ءدال وزىنشە ايتادى ەكەن. ەندى ءپاش بولدى. كۇلان اقيانى وسى اۋەنى ارقىلى سول وشكەن نۇردىڭ قايتا جانۋىنا، سولعان گۇلدىڭ قايتا جايناۋىنا بالاپ ايالايدى ەكەن. ءوزى تاڭدانا-تامسانا ۇناتاتىن نۇرياش ەكەۋىمىزدىڭ ماحابباتىمىزدى قايتا تىرىلتۋگە مىقتاپ بەكىگەن سياقتى.
كۇلان اقياعا وسى ءاندى باستاپ ايتقىزا وتىرىپ، مەنىڭ ءجۇزىمدى باقىلادى. «نۇرياش وسىلاي ايتۋشى ما ەدى؟» دەپ كۇبىرلەپ، كۇرسىنىپ جىبەردى ءان سوڭىندا. باس يزەي سالدىم. ءۇن شىعارسام-اق كوزىم جاسپەن جاۋاپ بەرەتىندەي ءبىلىندى.
كۇلان سول وتىرىستاعى نۇرياش ايتقان ءاننىڭ ءبارىن ايتقىزدى اقياعا. ءبارى دە سونىڭ ناقىشىمەن بەزەنىپ، قۇلاعىما سونىڭ جالىنىنداي ءتيدى. ءانشىنىڭ جۇپ-جۇمساق نازىك ساۋساقتارىن قوس قولىممەن قىسىپ، رازىلىق العىسىمدى ايتتىم. داستارقانداستار قولشاپالاقپەن قارسى الدى.
- ال، اۋىلدىڭ التى اۋزىن ەكى ەسەلەپ ورىندادىق بىلەم، -دەپ كۇلان جىميا قارادى ماعان. - ەندى قوناقتىق قارىزىڭدى وتەيتىن شىعارسىڭ!
- نە ايتايىن؟ -دەپ سۇرادىم ادەيى كۇلاننىڭ قارازىن ايقىنداعىم كەلدى.
- وسى اندەردىڭ وزىڭە بەلگىلى قارىمجىلارىن ايتارسىڭ!
نۇرياشپەن ۇمتىلماس سول وتىرىستاعى مەنىڭ ايتقان جاۋاپ ولەڭدەرىمدى وسى اقياعا دا ايتۋىمدى وسىلاي تالاپ ەتتى. بۇل اندەردىڭ قارىمجىسى قالاي ەكەن دەگەندەي اڭتارىلا قاراستى كوپشىلىك.
- ماقۇل، قازىرگى وزىمە ەڭ بەلگىلى، ەڭ جاڭا «قارىمجىسىن» ايتىپ بەرەيىن! -دەدىم دە، قاسىم امانجولوۆتىڭ «داريعا سول قىز» اتتى جاڭا رومانىسىن ايتا جونەلدىم:
«وڭىمدە مە ەدى، تۇسىمدە مە ەدى،
كورىپ ەم عوي ءبىر ارمانداي قىزدى.
ءبىر نازىك ساۋلە كۇلىمدەپ ەدى،
سۇراپىل سوعىس سوقتى دا بۇزدى!
تەربەلدى تەڭىز، شايقالدى شىڭ-قۇز،
قايدا ەكەن، قايدا داريعا سول قىز؟ -دەپ باستالۋشى ەدى.
جۇرەكتىڭ ەڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن تەربەلىپ، شىقىنا وكسىپ باستالاتىن العاشقى ەكى تارماعى كومەيىمنەن شىعا بەرە ءوزىم دە تەبىرەنىپ، جان پەرنەمدى ءدال باسقاندايمىن. وكسۋىم دە، وكىنىشىم دە، سول ارماندى اڭساۋىم دا اعىتىلا-اقتارىلا جونەلدى. تەك كوزىمنەن جاس شىعارماۋعا، ۇنىمنەن جارىقشاق شىعارماۋعا تاس بەكىنىپ، تاس ءتۇيىلىپ الىپ، كەلىستىرىپ اندەتتىم. قول جاۋلىعىمەن كوزىن باسىپ وتىرىپ قالعان كۇلاننىڭ ەكى يىعى ءان اياقتاعانشا قالتىرادى. ال، باسقا كوزدەر اينەكتەي جارقىراپ، قىبىرسىز تەلمىرە قالىپتى.
ءۇرىمجى كوركەمونەرمەندەرىن بۇرىن ەستىپ كورمەگەن پوەزيا پەرىشتەسى قۇلاقتارىنان كىرىپ، كيەلى قاناتىمەن جۇرەكتەرىن وراپ الا جونەلگەندەي. اقيانىڭ كوزى ءتىپتى مولتىلدەپ كەتىپتى. ولەڭنىڭ اۆتورىن كۇلان مەن اسىلقان جارىسا سۇرادى دا قايتادان ايتقىزدى. بىرنەشەۋى جازىپ تا الدى. «داريعا سول قىز» دى ايتۋ ارقىلى نۇرياشتى جوقتاپ وتىرعانىمدى ايقىن تۇسىنگەن كۇلان، سول نۇرياشىڭنىڭ تولەۋى مىناۋ، قامىقپا دەگەندەي اقيانى نۇسقاپ ەكى رەت ىمدادى...
وتىرىستىڭ سوڭى بيگە ۇلاستى. كۇلاننىڭ وزىمەن دە، ۇسىنعان كانديداتىمەن دە الدەنەشە رەت بيگە ءتۇستىم. نەنىڭ كەرەمەتى ەكەندىگىن تەرگەۋشىمنىڭ ءوزى بىلمەسە، مەن قايدان تۇسىنەيىن، نۇرياشتىڭ تولەۋىنە تاتيتىنداي سول اسقاق ءانشى، سۇلۋ اقيادان تايقاپ، بيگە، «الدەكىمدەردەن قالعان» كۇلاندى تارتا بەرىپپىن.
- مەندە نە تۇر، اناۋمەن سىرلاسساڭشى! -دەپ قۇشاعىما كۇبىرلەي ىلىنگەن كۇلان، جۇزىمە ادەيى سامارقاۋ قاراپ، سولعىن بيلەيدى. ءىس ىرعاعى جەدەلدەگەندە قوماقتى ومىراۋىنا "اسقازانىم" ءتيىپ تە كەتەدى كەيدە. ول شاقتا ەكەۋىمىزدە قىزارا قاراسىپ الىپ، ءجۇزىمىزدى ەكى جاققا بۇرا بيلەيمىز. ونىڭ نەلىكتەن قىزاراتىنىن ءوزى بىلەر. ال، مەن عوي، سول قىلمىستى قازانىم ءتيىپ كەتكەندە كۇيىپ كەتكەندەي شىم ەتە تۇسۋىنەن قىزارامىن. بۇل قۇبىلىسقا دا تاڭىرقايسىڭ. مۇنداي ومىراۋ بۇرىن ءتيىپ كورمەپ پە ەدى ماعان. ءاليانىڭ ومىراۋى دا بارشىلىق ەدى عوي؟ ءجۇز، شىراي، ايشىق، اشەكەي جاعىنان ول ءتىپتى ارتىق تا ەمەسپە ەدى؟ بىراق، ونىڭ قىلمىستارى مەنى جيرەندىرگەندىگىنەن «توڭعانمىن» دەيىن. ال، اقياشتا نە ءمىن بار؟...
كۇلان ەكەۋىمىز بۇدان سوڭعى وتىرىستاردا دا وقىستان سوقتىعىسا قالىپ، قيىنشىلىققا ۇشىراي بەردىك. اقىرى اسقازانداردى جولاتپاي، الىسىراقتان سويلەسىپ، سيرەگىرەك كەزدەسەتىن بولدىق. ماقپالدان جاۋاپ حات كەلمەدى. كەمەلدى اقياسىن كۇن سايىن كورىپ جۇرسەم دە كوڭىلىم تۇسپەدى. ءسويتىپ، نۇرياشتاردان قالعان سوڭعى دۇنيەدە كۇلاننان باسقا قىز جوق سياقتى سەزىلە بەردى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ كوشە قىزىل-جاسىل، الاۋ-جالاۋ بولا كەتتى تاعى دا.
«وسپان قاراقشىعا ءولىم جازاسى بەرىلسىن!» دەپ جازىلعان پلاكاتتار مەكەمە اۋلاسىنىڭ ىشكى قابىرعالارىنا دا قاپتاي جاپسىرىلىپتى. جۇرت ءوز ەرىكتەرىمەن اعىلىپ، قىزىل مايدانعا كەتىپ بارادى. تاڭەرتەڭگىلىك تاماقتى ىشە سالا مەن دە ۇمتىلىپ ەدىم. كۇلان كوشەدەن كەزىگە كەتتى دە، اقيانى كۇتىپ تۇرعانىن ايتىپ توقتاستى.
- ەستىدىڭ بە، بۇگىن زاكاريا دا اتىلاتىن سياقتى! -دەدى سونان سوڭ. - كەشە ۇيىنە اپارىپ قوشتاستىرىپ شىعارىپتى. قازىر ونداي ءولىم جازاسىنا بۇيرىلعانداردىڭ نە تاماق جەگىسى كەلەتىندىگىن ءۇش كۇن بۇرىن سۇراپ، تىلەگەنىنشە تاماقتاندىراتىنى بار. زاكاريا ءوز ۇيىندە وتىرىپ ەت استىرىپ جەۋدى ءوتىنىپتى. ونى سوت قىزمەتكەرلەرى ۇيىنە حابارلاپ، دايىنداتىپ قويعان ەكەن. زاكشىڭ ءبىر تاباق ەتتى اسىقپاي، تەرلەي وتىرىپ جەپتى دە، جاڭا تۋعان جالعىز قىزىنىڭ بەتىن ءسۇيىپ قانا شىعىپتى! -دەپ كۇرسىنگەن كۇلاننىڭ كوزىنە جاس ىركىلە قالدى. مەن دە كۇرسىنىپ جىبەرىپپىن. جايشىلىقسي قاراپ سۇرادىم:
- قيمايسىڭ با؟
- ول ءوز قىلمىسى ءۇشىن ەمەس، وسپاننىڭ ءوتىنۋى بويىنشا ءوزى بىلەتىن شىندىعىن ايتۋدان عانا كەتتى عوي... وكىنىشى-اق!...
- ەكەۋىڭىزدى كوپ كۇاتتىرىپ قويىپپىن-اۋ! -دەپ جەتكەن اقياعا قاراپ، كۇلانعا دايىنداپ تۇرعان زاكاريا ءولىمى تۋرالى ءسوزىمدى توقتاتا سالدىم. «ەكەۋىڭىزدى» دەپ قوساقتاپ، داعداي اتاعانىنا كۇلان باجىرايا قاراپ جىميدى.
- «اپەكەلى-باۋىرلى» ەكەۋىڭىزدى دەسەڭشى!
- بيعان اعاي كەلگەلى ۇيالشاق تا، سەكەمشىل دە بولىپ باراسىز-اۋ، ال، كەشىر، مۇنان سوڭ سولاي شۇبىرمالى اتاۋمەن-اق اتايىن! -دەپ اقيا سىڭعىرلاي كۇلگەندە، مەن ءتىپتى ساقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپپىن.
- مىنە، ەندى "ەكەۋىڭ" دەپ مەن اتاسام بولادى. قاتار شىققان كۇلكىلەرىڭ قانداي جاراسىمدى! -دەپ كۇلان جۇرە سويلەدى. ورتادا ەكەۋىن قولتىقتاي اياڭداپ ەدىم. كۇلاننىڭ قولتىعىنا بارعان قولىم تاعى دا دۋ ەتە ءتۇستى. كۇلاننىڭ قولتىعى ءتىپتى «بىج» ەتە تۇسكەندەي، سەرپىلە شىعىپ، اقيانىڭ ار جاعىنا ءوتىپ الا قويدى. - ايتپاقتايىن مەنىڭ بەردىقۇلىم دا اتىلاتىنىن ەستىدىم، بۇگىن مەنى كۇلدىرمەڭدەر! - دەپ كۇلان كۇلگەندە، اقيا مەنىڭ جۇزىمە بايقاي قاراپ جىميدى. مەن كەيىگەنسي قارادىم كۇلانعا.
- كۇيەۋى قازىر اتىلاتىن كەلىنشەك وسىلاي كۇلە مە ەكەن!
ۇشەۋىمىز قوسىلا ساقىلدادىق. كۇلان كۇلكىسىن تەز جيىپ، كۇرسىنە سويلەدى.
- وزىمە اتقىزسا سونى!
- قاي جەرىنەن اتار ەدىڭ؟
- قينالىپ ولەر جەرىن ءوزىم بىلەم عوي!
كۇلان ەكەۋىمىزگە كەزەك قاراپ كۇلە بەردى اقيا. ىشەگى تۇيىلگەنشە كۇلدى. ىشتەي عاشىق ەكى دوستىڭ مۇنداي كۇلكىلى سوزدەرىن كومەديا ساحناسىنان دا ەستىمەگەن سياقتى.
ءبىز جەتكەندە سوت مايدانى ادامعا لىق تولى. ۇكىم جاريالانىپ بولعان ەكەن. اتۋعا دايىنداعان وننەشە كەرى توڭكەرىسشىنى داۋالعا قاراتىپ، قاتار ءتىزىپ قويىپتى. ۇشەۋىمىز قولداسىپ، قىسپاقتان ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز سۋىرىپ تارتا بارىپ، اتىلۋشىلار كورىنەتىن جەرگە جەتتىك. جيىرما شاقتى قۇرالدى ساقشى مىلتىق شاقپاقتارىن قايىرا كەزەگەندە ارتىمىزداعى حالىق اراسىنان يمان وقىعان كۇڭكۇلدەر ەستىلدى.
- كەرى توڭكەرىسشىلەر ولىمىنە يمان ايتۋعا بولمايدى! -دەدى ءبىر بەلسەندى زەيىل داۋىسپەن. - تەك وسىلارعا تىلەۋلەس كەرى توڭكەرىسشى عانا وقۋعا ءتيىس!
كوپ اداممەن بىرگە كۇڭگۇرلەپ تۇرعان ءبىر ۇيعىر قارت، ءبىر اتتاپ ءتۇسىپ، باسەڭ داۋىسپەن وعان جاۋاپ ايتتى.
- بالام، ءبىز بارىنە ەمەس، بىرىنە عانا وقىپ تۇرمىز، مۇسىلمانبىز عوي، بيشارا زاكارياعا! پاقات سوعان عانا وقيمىز! ول، وسپان قاراقشىعا راسىن ايتۋدان باسقا ىستەرىنەن اتىلۋعا ءتيىستى ەمەس ادام ەدى. ال، راسىن سويلەۋ - يمان!
- ەگەر ناحاق ەكەندىگىن تولىق بىلسەڭىزدەر بۇرىنىراق نەگە ارىز جازبادىڭىزدار؟
- ونىڭ دا اتىلۋعا بۇيرىلعانىن ەندى ەستىپ تۇرمىز، بالام!
بۇل ءسوزدى سىرتىنان ەستىپ تۇرعان تاپالداۋ قىزىلكۇرەڭ جىگىت سويلەي جونەلدى.
- زاكاريا تۇگىل، «وسپان قاراقشى» اتالىپ تۇرعان كىسىڭىزدىڭ ءوزى دە ناحاق جازالانىپ تۇر. ول، ناعىز حالىق باتىرى ەدى، امال قانشا! 47-ءشى جىلى شارقي تۇركىستان باسشىلارىنىڭ ونىڭ ەڭبەگى جونىنەن شىعارعان اسا تار ۇلتشىل قورتىندىسى نەرۆ جۇيەسىن زاقىمداپ كەتپەگەن بولسا!...
ۇكىم ورىنداۋشى مىلتىقتار ءدال وسى مەزەتتە گۇرس-گۇرس ەتىپ، ەدەل-جەدەل ءۇش رەت اتىلىپ ۇلگەردى. ىرعالا تولقىپ بارىپ بۇراتىلا-بۇراتىلا قۇلادى جازالانۋشىلار. تۇگەل جۋساپ ءتۇستى.
قىزىل مايدانعا جيىلعان ون مىڭداعان ادام سولارمەن بىرگە جان ۇزگەندەي ءتۇيىلىپ تىنا قالعاندا، مەن الگى ءبىر تىڭ پىكىر ايتقان جىگىتكە ۇمتىلا بەردىم. 1947-ءشى جىلى شىعىس تۇركىستان اتىنداعى ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ باستىعى احىمەتجان قاسىم مەن سايفيدەندەر التايعا بارعاندا، وسپان باتىرمەن نە سويلەسكەنىن تولىقتاپ سۇراپ كورگىم كەلدى. وسپاننىڭ توڭكەرىس جولىنان اينىپ، كەرى بۇرىلىس جاساعان كەزەڭى ءدال سول سويلەسۋ ەكەندىگىن مولشەرلەيتىنمىن. جەر تار بولعاندىقتان تۋراسىنان قويدىم سۇراۋدى. ىستىق پەن سۋىقتى كوپ كورگەندىگى قوڭىرقاي تارتقان قىزىلكۇرەڭ، قالىڭ جۇزىنەن ءبىلىنىپ تۇراتىن جالپاق، تۇرتپاق جىگىت ماعان ۇڭىلە قاراپ ءجونىمدى سۇراپ الىپ، قىسقا سويلەدى، سىرىن ىرىكپەدى. ۇققانىم مىناۋ: شىڭ شىساي - گومينداڭ ۇكىمەتتەرىنە قارسى 8-9 جىل بويىنا اسا جاپالى، قاندى-قىرعىندى سوعىس جۇرگىزىپ، اياۋلى بالا-شاعاسىن، التىن باسىن، تالاي بوزداقتارىن، قانشا مىڭداعان قاراپايىم تۋىسقاندارىن توڭكەرىس جولىندا قۇرباندىققا بەرگەن باتىرعا حالىق تالابى بويىنشا «حالىق قاھارمانى» اتاعى مەن التىن وردەن بەرۋگە كەلگەن سول ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ اتاقتى التاي توڭكەرىسىن «ىلە توڭكەرىسىنىڭ ءبىر تارماعى» دەپ باعالاعاندىعىنان بۇزىلىپتى. (قۇرىشپەن قۇرسانعان زور جاۋمەن قۇر قول ون جىل ايقاسقان التاي كوتەرىلىسى قان كەشىپ، يمپەرياليستىك باسقىنشىنى قالجاۋىراتقان كەزەڭگە دەيىن ىلە ايماعى ءتاتتى ۇيقىدا جاتقان ەدى عوي!) اناسىن ءوزى تۋعان كەنجە ۇلىنان تۋدىرعانداي بۇل كورگەنسىز-ۇجدانسىز ءوزىمشىل باعاعا باتىر قاتتى شامدانىپتى. ۇكىمەت باستىقتارى اكەلگەن بەس بۇرىشتى باتىرلىق وردەندى وشاڭ تاياعىمەن ءتۇرتىپتى: «توعىز جىل سوعىسقانىمدا ءبىر بۇرىشىن ارەڭ تۇسىرگەنمىن بە!» - بۇل ءسوز، شىڭ شىسايدىڭ التى ساياساتىن بەينەلەيتىن التى بۇرىشتى جۇلدىزىمەن سالىستىرعانى. - «مەن، قارعى تاعاتىن يتتەرىڭ ەمەسپىن، اكەت ارى!» دەيتىنى سودان ەكەن.
سونىڭ الدىندا عانا جاس بالالارىن 20 مەتر تەرەڭدىكتەگى قۇدىققا تىرىدەي تاستاپ قىرعان گومينداڭ جەندەتى قولعا تۇسكەندە جول ورتادان قوسىلعان وسى باسشىسىماقتاردىڭ قورعاپ، قۇتقارىپ جىبەرگەنى دە باتىردىڭ كەكتى جۇرەگىنە مۇز بولىپ قاتقان ەكەن.
باتىرلىق وردەن سىيلاۋعا كەلگەن وسى تورە-قوجالاردى وسى سوزبەن ىلەگە قايتارىپ جىبەرىسىمەن سارسۇمبەدەگى ءۋالي مەكەمەسىنەن كوكتوعايعا كوشىپ بارىپتى دا، كونە جاۋى گومينداڭمەن كەلىسۋگە بەتتەپتى. ومىرلىك ماقسات-مۇراتىنان وسىلاي بەزىپتى.
قانعا مالشىنىپ جاتقان وسپان باتىردىڭ دوڭبەكتەي ءولى دەنەسىنە جاقىنداپ كەلىپ، قاراپ تۇرىپ قالىپپىن. «تاريحى ەرەكشە بيىك مۇنارالاردىڭ بىرىندەي ەسىل ەڭبەك، دۇنيەگە نەكەنساياق كەلەتىن ەسىل جۇرەك، مۇقالماس ناركەسكەنىم، سول شارعا بويلى، شابان ءۇيلى، قيسىق كوز، تار قۇرساق جولبيكە ءمانساپتىلاردىڭ قورلاۋىنا تاعى ءبىراز شىداپ تۇرساڭ، باتىر اتاعىڭ جەردى جارىپ، كوكتى شارپىپ، اجال جەتسە دە التىنداي جارقىراپ، ماڭگى تىرىلىگىڭمەن تىك تۇرا بەرەر ەدىڭ-اۋ!» دەگەن وكىنىشپەن كوزىم بۇلدىراپ بارىپ، ءىرى-ءىرى تامشىلارىن ىرشىتىپ-ىرشىتىپ جىبەردى. كۇلان مەن اقيا وشىرەتپەن تاراپ جاتقان حالىققا بۇل جايىمدى بىلدىرمەي ورتاعا الىپ، اشىق قاباقپەن قولتىقتاي جونەلدى.
كەمەڭگەر تەرگەۋشىم، وقىستان ەرىكسىز تامشىلاپ كەتكەن كوز جاسىم ءۇشىن ەكى كوزىم سولاقاي ساۋساقتارىڭىزعا كيىلەر-اق! ءوز وتانىن قورعاۋ ءۇشىن قۇرال ۇستاعان «قاراقشى» وسپان مەن تيتىمدەي وتىرىك سويلەي المايتىن «كەرى توڭكەرىسشى» زاكاريا ماركسيزمگە «ۇلى ۇلەس» بولىپ قوسىلىپ وتىرعان ەڭ پاك-ەڭ ءادىل تارازىڭىزبەن ناق ولشەنىپ جازالانسا دا «ناحاق» دەپ جىلاعان كوزدى سولاي جويماي بولاما!.. قاسقىر تاقسىرلاردىڭ جاۋى - ادامنىڭ كوز قاراشىعى ەكەندىگىن ءومىر الدەقاشان دالەلدەپ بولعان عوي!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
