ۇلاربەك نۇرعالىمۇلى. قازاقستانىم – بۇكىل قازاقتىڭ جالعىزى!
1983 جىلى شىڭجاڭنىڭ التاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 2004 جىلى اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعان. ت.جۋرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ «كينودراماتۋرگيا» ماماندىعىن تامامداعان. «كەراعىس» جىر جيناعىنىڭ اۆتورى.
بوستاندىق كوشى
(دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ 4-قۇرىلتايىندا
بەيرەسمي وتىرىستاردا وقىلعان جىر)
ءيسى الاشتىڭ ارمانى بولىپ،
عاسىرلاپ كۇتكەن ازات كۇن.
تالايىن ەستەن شىعارعانى راس،
قايمانا كورگەن ازاپتىڭ.
الايدا، بۇگىن مەن ساعان ارناپ،
اۋىر دا، جەڭىل ءسوز ايتام،
قازاقستانىم - جەر بەتىندەگى،
جالعىز وتانى قازاقتىڭ!
بۋىنسىز ءتىلىم بۇرالاڭداماي،
جۇرەكتە جاتقان ءسوزىمى ايت.
شەت جاقتا ءجۇرىپ، شەت قاقپاي كورىپ،
شەرمەندە بولعان كەزىمدى ايت.
ءوز ەلىمدە دە وزگەدەن تومەن،
ءومىر كەشەتىن ءوزىمدى ايت.
سىرت جاقتا ءالى جاۋتاڭداپ جۇرگەن،
قانداسىم - قارا كوزىمدى ايت.
ىلەدەي جوڭكىپ، ەرتىستەي تولقىپ
اعارىن جالعاپ قوسا الماي،
كوكىرەگىندەگى ساعىنىش تولى،
بۋىرقانىپ جاتقان سەزىمدى ايت.
سان عاسىرلداردان ءالى بىتپەستەن،
سارپالداڭعا ونى سالعان كوش،
قاپىدا جاۋى، قارا نارىنىڭ
ءبۇيداسىن كەسىپ العان كوش.
بەلدىڭ استىندا بوتاسى بوزداپ،
جەتە الماي ءالى ءجۇر نەگە؟
بوستاندىق ىزدەپ، كوڭىلدى زارى،
1983 جىلى شىڭجاڭنىڭ التاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 2004 جىلى اتاجۇرتقا قونىس اۋدارعان. ت.جۋرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ «كينودراماتۋرگيا» ماماندىعىن تامامداعان. «كەراعىس» جىر جيناعىنىڭ اۆتورى.
بوستاندىق كوشى
(دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ 4-قۇرىلتايىندا
بەيرەسمي وتىرىستاردا وقىلعان جىر)
ءيسى الاشتىڭ ارمانى بولىپ،
عاسىرلاپ كۇتكەن ازات كۇن.
تالايىن ەستەن شىعارعانى راس،
قايمانا كورگەن ازاپتىڭ.
الايدا، بۇگىن مەن ساعان ارناپ،
اۋىر دا، جەڭىل ءسوز ايتام،
قازاقستانىم - جەر بەتىندەگى،
جالعىز وتانى قازاقتىڭ!
بۋىنسىز ءتىلىم بۇرالاڭداماي،
جۇرەكتە جاتقان ءسوزىمى ايت.
شەت جاقتا ءجۇرىپ، شەت قاقپاي كورىپ،
شەرمەندە بولعان كەزىمدى ايت.
ءوز ەلىمدە دە وزگەدەن تومەن،
ءومىر كەشەتىن ءوزىمدى ايت.
سىرت جاقتا ءالى جاۋتاڭداپ جۇرگەن،
قانداسىم - قارا كوزىمدى ايت.
ىلەدەي جوڭكىپ، ەرتىستەي تولقىپ
اعارىن جالعاپ قوسا الماي،
كوكىرەگىندەگى ساعىنىش تولى،
بۋىرقانىپ جاتقان سەزىمدى ايت.
سان عاسىرلداردان ءالى بىتپەستەن،
سارپالداڭعا ونى سالعان كوش،
قاپىدا جاۋى، قارا نارىنىڭ
ءبۇيداسىن كەسىپ العان كوش.
بەلدىڭ استىندا بوتاسى بوزداپ،
جەتە الماي ءالى ءجۇر نەگە؟
بوستاندىق ىزدەپ، كوڭىلدى زارى،
كوزىنىڭ جاسى تامعان كوش.
ازاتتىق ءۇنىن ەستىگەندە العاش،
ساجدەگە كەتىپ كوشەدە،
ەڭكىلدەپ جىلاپ، ەڭىرەپ جەتكەن،
حاليفا اتامنان قالعان كوش!
كەڭسىرىگىمدى سامالعا توسىپ،
ساعىنىشقا ۋداي اشىتتىم،
ءدۇريا كيگەن ءدۇنيا جالعان،
كوڭىلىمدى نەگە جاسىتتىڭ؟!
الپىس دا ەكى تامىرىمنىڭ قانىن،
تىقىرشىتتىم دا تۇلپارداي،
تۋىم قادالعان تۇعىرلى مەكەن،
وزىڭە قاراي تاسىتتىم.
اللامنىڭ سالعان ماحابباتى بار،
جۇدىرىقتاي مىنا جۇرەكەتە،
قوڭىر تاۋلارداي قويىنى جۇمباق،
قوڭىر قازاققا عاشىقپىن!
سۇيەمىن، ءسويتىپ...
قايعىسىن كورەم نە ءتۇرلى،
ءھام كورەم سەنىڭ وزگەگە كەتكەن ءوشىڭدى.
زوبالاڭ جىلدار
دالاداي دارحان كوڭىلىمەن،
باۋىرىڭا باسىپ ءوسىردىڭ كىرمە، جەتىمدى.
قايران وتانىم قازاعىڭ نەگە شەتتە ءجۇر؟
كەنەسارىنىڭ كەسىلگەن باسى سەكىلدى!
الاي دا دۇلەي ۇيتقيدى داۋىل ىشىمدە،
ءبارىبىر ايتام، سەن ءتۇسىن مەيلى، ءتۇسىن بە.
ءاي، نەگە راس باتىرلارىمنىڭ باسى جوق،
وسپاننىڭ باسسىز دەنەسىن كورەم تۇسىمدە.
باسسىز حالىقتى باسىنبايتۇعىن جان بار ما،
بەس كۇندىك جالعان وتەر-كەتەر ارماندا.
ەرتەڭىڭ ءۇشىن ەڭىرەپ تۋار ۇلداردىڭ،
ەزىلەدى ءىشىڭ ەلدىڭ سىرتىندا قالعانعا!
تاس قامالداردا تالاۋعا تۇسكەن تاعدىرى،
كوپ ەلدىڭ ءالى كوكەيدە جاتىر زار-مۇڭى.
بوساعاڭ توردەي بوستاندىق جەلى اڭقىسا،
بەيوپا كۇننىڭ بوستاندىق ەكەن بار قۇنى!
اماندىعىڭىدى اللادان سۇرار اعايىن،
قازاقستانىم -
بۇكىل قازاقتىڭ جالعىزى!
سۋرەت
جالعىز ءۇي تاۋدىڭ ىشىندە،
التايدى اق كەبىن جاباتىن.
تەك انام جاققان تۇتىنگە،
جالعانىپ تىرلىك جاتاتىن.
مەڭىرەۋ ەدى الگى كۇي،
بىلمەيدى ەشكىم مەندەي كوپ.
جاپاندا سول ءبىر جالعىز ءۇي،
جاتاتىن جالعىز مەڭدەي بوپ.
ەر جەتىپ قارا سيراعى،
بەسىكپەن اقپاندا وڭگەرگەن.
ارمانعا بەرىپ بۇيدانى،
الىستاپ كەتتىم ول جەردەن.
جىل بويى جىلىك ساقتالىپ،
انام دا مۇمكىن جۇدەگەن.
ماقتانا سويلەپ، حات جازىپ،
سۋرەتتەر سالىپ جىبەرەم.
قۇدىرەتى-اي انا جۇرەكتىڭ،
(ەلەگەن ونى انىق كىم)
دوستارمەن تۇسكەن سۋرەتتىڭ،
شەتىندە تۇرىپ قالىپپىن.
قاباعىن اشپاي تۇنەرگەن،
كوڭىلىنە الاڭ، سەكەم كەپ.
مۇڭايىپتى انام،
بىرەۋلەر
«شەتتەتىپ ءجۇر مە ەكەن»،-دەپ.
كوڭىلىنەن كەتپەي سول بەينەم،
تۇسىنە داعى كىرىپتى.
جوڭكىپ جۇرت،
جىرتىق جەيدەممەن،
شەتىندە تاعى ءجۇرىپپىن.
باقىتتىڭ بىزدە نەسى كەم،
اينالدىم انا سەنەن مىڭ.
ورتادا ءجۇرمىن وتىمەن،
سۇتىڭمەن سىڭگەن ولەڭنىڭ.
قۇدايعا عانا جالبارىن،
قۇدايسىز قۋ بار وڭباعان.
كورەمىن ءوزىم قالعانىن،
تالاسسىز تىرلىك بولماعان.
ول جاعىنداعى ۇمىتپان،
شەتىنەن تۇگەل ايداھار.
تۇيرەۋگە ابدەن قۇنىققان،
قىزىل دا قىرعىن نايزالار.
ورتاعا الىپ قۇرمەتتە،
يتەرسەڭ يتەر ورعا ءالى.
اناما سالعان سۋرەتتە،
ورتادا تۇرسام بولعانى.
جازعى ءتۇن. جايلاۋ
سول جايلاۋ شىركىن...
جاتقان ءبىر ءشوبى جايقالىپ،
ورىستەن ماما سيىرلار قايتار نايقالىپ.
شار ساۋلىقتارىڭ جايلاۋدىڭ سالقىن تۇنىندە،
مەكىرەنىپ قويىپ، جاتاتىن كۇيىس قايتارىپ.
قۇلاعىن تىگىپ، ءشوپ باسى سىبدىر ەتكەنگە،
جىلقىلار اناۋ تۇرادى مۇلگىپ تەپسەڭدە.
تەك جەتىم قۇلىن باۋىرىنا ىعىپ بايتالدىڭ،
الىستان تالىپ بايعىزدىڭ ءۇنى جەتكەنگە.
ۇكىنىڭ كوزىن ۇيالتقان سۇتتەي جارىق ءتۇن،
جىلقى جۋساتقان تىنىشتىعىڭا زارىقپىن.
قارا قوسىمنىڭ جىرتىعىن جاماپ جۇلدىزدار...
جاساعان يە-اي نىعىمەتىڭە قارىقپىن.
جالبىزدىسايدىڭ ساۋمالى ءتۇن-اي...
جالعاندا،
وزەگىم اڭقىپ، وزگەگە ءشولىم قانعان با؟!
سۋپ-سۋىق بۇلاق جارقىراپ اعىپ جاتادى،
ساپ-سالقىن ايدىڭ ساۋلەسى تۇنعان اڭعاردا.
اق شاعي بۇلتتار...
التايدىڭ اسقار تاۋىندا،
ءموپ-ءمولدىر ءومىر مورلەنىپ قاپتى-اۋ جادىمدا.
كەڭ ءدۇنيانىڭ كەرىلە جۇتقان جۇپارىن،
جايلاۋدىڭ سول ءبىر بايانسىز راحات شاعىندا.
سوڭعى اۋىل
ەشكىمنىڭ تۇسىنە دە ەنبەگەن...
سوناۋ ءبىر قيىرداعى اۋىلدان،
مەن وسى قالاعا كەلگەن ەم،
اتاما قاراماي جارىمجان.
التايدا، اق بوران وتىندە،
كەۋدەڭدى قىزۋعا تولتىرار.
شىنىمەن، بۇل جەردىڭ بەتىندە،
قازاقى سوڭعى اۋىل سول شىعار.
ءسان قوسىپ تاكاپپار تاۋلارعا،
تابيعاتتى اردا ەمگەن ەمەس پە ول.
قول بۇلعاپ قالعان سول جاندارعا،
بۇل قالا مەن بولىپ ەلەستەر.
ءاي، اتتەڭ، بىلمەيدى-اۋ بۇل جەردە،
ويماقتاي ورنى جوق ۇلىنىڭ.
قۋىقتاي بولمە ءۇشىن كىمدەرگە،
قۇل بولا جازداعان قۇلىنىن.
بىلمەيدى-اۋ، جانىمنىڭ دەرتى بۇل،
جىرىمنىڭ تىلىمەن وت ورگەن.
بىلمەيدى-اۋ، جانداردى، جەر تۇگىل،
كور ساتىپ كوڭىلىن كوتەرگەن.
سالت-ءداستۇر بۇرىنعى پىشىندە،
ءوتتى دەپ ايتقانمەن ول ءداۋىر.
شاڭىراق كوتەرىپ تۇسىمدە،
قالادا قاڭعىپ ءجۇر سوڭعى اۋىل.
جاركەن شايىردىڭ شابىتى
باۋىرىم كوشىپ كەلگەنمەن،
جايىرىم كوشىپ كەلمەيدى-اۋ!
(ج.بودەشۇلى)
الماتى. ىمىرت تۇنەگەن،
جىميىپ كۇلدى جىر-ەمەن.
شىراقتار جۇتقان كوشەگە،
شىرمالىپ تۇردى ءبىر ولەڭ.
جىپ-جىلى جىرعا ەمدەلەر،
كەڭىستىك كەربەز تەربەلەر.
سابىلىپ جاتتى تومەندە،
شارۋا باستى پەندەلەر.
تولقىنداپ تۇرعان ولەڭدى،
تولقىپ قاپ ەدى جەل ەندى.
كوزىنەن كوكتەم شاشىلىپ،
باقتاردى بويلاي جونەلدى.
قۇبىلىپ تۇرعان گۇلدەرگە،
قۇنىعىپ كەتتى ول بىردەمدە.
بۇرىلىپ كەتتى ءبىر ارۋ،
بۇرىمىن ۇستاي بەرگەندە.
تاتا الماي ءتاپ-ءتاتتى ۋىزدى،
قايىڭنان قايتا ءۇزىلدى.
«جاسىل ارشا ەكەن»-دەپ بارىپ
جاساندى شىرشاعا ءىلىندى.
جۇپتارعا باقتا سەرگىگەن،
بارىپ ەدى ەندى، ول بىردەن.
ءسۇيىسىپ كەتىپ ەكەۋى،
ىعىسىپ قالدى ەرنىنەن.
سەندەلدى ولەڭ مانادان،
جۇرەگى سىزداپ جارادان.
تاپپاسىن سەزدى-اۋ كەرەگىن،
كوشەدەن،
باقتان،
قالادان.
قىرسىققا كەز بوپ نە ءتۇرلى،
وكىندى مە ولەڭ؟ وكىندى.
ورىندىقتاعى ءبىر قارتتىڭ،
قاسىنا كەلىپ وتىردى.
جارق ەتىپ كەنەت اق تاڭدا،
شىڭ ەتىپ ميى، اھ، ءتاۋبا!
وزەگىن ءبىر وي قاق جارىپ،
اتىلىپ شىقتى ول اسپانعا.
قىلىشتاي بولىپ اق بەرەن،
نايزاعايلى ويناپ وتپەنەن;
بۇلتتاردى ءبۇرىپ بۇيىققان،
تاۋلاردى باسىپ يىقتان;
جەر مەن دە زاۋلاپ كوكپەنەن،
شىڭداردان اسىپ كوكتايعاق،
پەرىدەي جالت-جۇلت كەتتى ويناپ;
ورماندى بارلىق شۋلاتىپ،
دالانى بارلىق جىرلاتىپ،
اڭىراقاي مەن التايعا
قارتايما! دەدى ول، قارتايما!
ءۇيىرىپ جاسىن جانارعا،
قول بۇلعاپ قالدى ولار دا.
شولدەردە قالعان قاڭىراپ،
كۇمبەزگە ساۋلە جامىراپ.
جايىرعا بارىپ جەتتى ولەڭ،
جانارى كۇندەي جادىراپ.
عاجاپ-اۋ، عاجاپ بۇل مەكەن!
گۇل ەكەن، اتتەڭ، جىر ەكەن!
كىندىگى قالعان قىراتقا،
توبىلعى كوكتەپ تۇر ەكەن.
كوزىنەن شاشىپ كوكتەمدى،
جەتەتىن جەرگە جەتتى ەندى.
سول توبىلعىنىڭ تۇبىنە
ءسىڭدى دە ولەڭ، جوق بولدى.
قورىقپاي ما ەكەن، قۇداي-اۋ،
كورسەتەر وعان كىم اياۋ؟
استىنا جەردىڭ بارعان سوڭ،
كىندىگىن ۇستاپ العان سوڭ،
كوتەرىپ الىپ جايىرىن،
كوشكىسى كەلگەن شىعار-اۋ!..
الاتاۋ جاتىر توسىپ كۇن،
راحاتىن اڭساپ نەسىپتىڭ،
ەسىن جيدى ولەڭ، اقىرى،
الدىنا كەلىپ ەسىكتىڭ.
ۇيقىدا ءبارى -
ءجانناتى،
ەستىمەيدى ولەڭ جان داتىن.
شاشىلىپ شاشى، كويلەگى،
اشىلىپ جاتىر الماتى...
كىرگىسى كەلمەي تار ۇيگە،
سىيعىسى كەلمەي فانيگە،
«بىرگە ەكەنمىن» دەپ كىممەنەن؟
جۇلدىزعا قاراپ تۇردى ولەڭ.
قايران...
بۇلار شۋلاپ جازادى،
يزىمدەردىڭ ءيىر-ءيىر جولدارىن،
ەلەسىنىڭ ۇزىن-ۇزىن قولدارىن،
ءوزى ىشىنەن ءوزى مىڭعا ءبولىنىپ،
ءوز كورىنە توپىراق ساپ تۇرعانىن...
جازادى-اي ءبىر،
جازادى-اي ءبىر ەمىنىپ،
سوسىن تاعى... بۇل ورتادان جەرىنىپ...
ەسەنينگە ەسى كەتە ەلىگىپ،
اباي ودان الاسالاۋ كورىنىپ...
سىلتەيدى-اي كەپ دانىشپانىم، داڭىقتىم،
(مەن بۇلاردىڭ داڭقىنان دا جالىقتىم.)
قاي زاماننان...
قايران ءسوزى قور بولعان،
قارا شالدى ويلاي-ويلاي قامىقتىم.
ءيزىم دە ەمەس، ءبىزدىڭ تۇسكە دە ەنبەگەن،
قيال دا ەمەس، ءتانىن ايعا جەرلەگەن.
سول قايران ءسوز «سىرتى كۇمىس، ءىشى التىن»،
قىرىق جاماۋ جۇرەگىمدى ەمدەگەن.
اقيقاتتىڭ ارعى ءتۇبىن ۇعا الماي،
وتىرىكتىڭ ورمەگىنەن شىعا الماي.
سودان بەرى قانشا جالعان ءسوز ءولدى،
يت جۇنىنە قونعان تۇنگى قىلاۋداي.
مىنە تاعى
كوز - نوعالا، ءسوز - جالعان،
جالعان ءسوزدى جالعان ماقتار كەز بولعان.
اتتەڭ دارمەن جەتەر مە اۋلاق كەتۋگە،
اتاق بۋى بۇرقىراعان سول ماڭنان.
بۋعا اينالىپ كەتسە-داعى سوزدەرى،
سول ءبىر ماڭنىڭ ماراپاتتى ەرلەرى،
بۋىرقانىپ
بايتاق قازاقيانى،
سوزدەرى ەمەس، كەزىپ جۇرەدى وزدەرى.
قايران ءسوز-اي!..
جىلقىلار
تىم ىڭكارلى كوزىن قاداپ، وبەردەي،
جاسىنىمەن جان جىرىڭدى جەبەردەي.
مىڭ جاناردىڭ ءبىرى سىندى،
ەلەنبەي،
نەگە قالعىپ بارا جاتسىڭ دەگەندەي:
ۇيقاستارى ساي-سالادان شۇرقىراي،
تۇننەن اعىپ تۇسەدى ولەڭ جىلقىداي.
جاۋ قولىنان شىققانداي-اق شيرىعىپ،
ارعىماقتار ەلەگىزىپ، دۇرلىگىپ
تارتىپ بەرەر،
تۇياعىندا جانادى وت:
«ەركىندىكتىڭ مەكەنى وسى دالا»،-دەپ.
سۋسىلداعان جالىنداي ءبىر قۇلپىرىپ،
مەن تىرىلەم،
قاناتىم ءدۇر سىلكىنىپ!
ءۇزىپ كەتىپ شىلبىرى مەن شىدەرىن،
ەركىن اققان ەندىگى جىر -
كۇرەڭىم.
مەن قايتەيىن، قازاق ولەڭ سىناسا،
جىلقىلاردىڭ بىلە تۇرا مىنەزىن...
ونداي ۇلى ەركىندىككە كىم شىدار،
تەڭىز دەگەن -
ءتۇن شايقالتقان جىلقىلار.
ەمشەك ءسۇتىن دىردەكتەتىپ
سوقادا،
ءبىر اقىنعا يىگەنى شىن شىعار.
ەمگەن شىعار،
«سان عاسىرلىق سىردى ايتىپ،
مىڭ تىلسىمىن جەتكىزەر - دەپ، ءتىل قايتىپ؟».
تۇلپارلارعا
و، دالالىق عاشىقتىق.
عاشىقتىق ول جۇرەككە دە سىيمايتىن.
قالالاردى تاپتاپ ءوتىپ،
تورىنەن،
بىراق شىققان ساتىڭدەي ءبىر تەبىرەن!
ال، دومبىرام، اققان جۇلدىز بەينەلى.
زار جەلىستى پىراعىمداي ەڭىرە.
ءبىر قۇمارى قانباي كەتسە پانيدە ەر
تاقىمىنا تۇسپەي كەتكەن ارينە ول
ساڭلاق قوي،
ساعىم سىندى ساڭلاق!
ءورت-جالىنان جان-دۇنيەم جامىراپ
تيگەندە اتتەڭ، شاڭعا ورانىپ ارتىمدا،
و، قۋ جالعان قالار ەدى-اۋ اڭىراپ...
"اباي-اقپارات"
