تۇرسىن جۇرتباي. «كوتەرىلىپ-باسىلعان جانارتاۋ...» (جالعاسى)
ءتورتىنشى تاراۋ: «كوتەرىلىپ-باسىلعان جانارتاۋ...»
ء(الىمحان ەرمەكوۆ)
1.
الاش يدەياسىن ينساندىق نىسانادان ناقتى تاۋەلسىز تۇلعاعا اينالدىرىپ، ونىڭ رۋحاني، ساياسي، تەرريتوريالىق، ەكونوميكالىق، قۇرىلىمدىق جۇيەسىن انىقتاپ، مەملەكەت رەتىندە تياناقتاپ بەرگەن تۇلعانىڭ ءبىرى جانە «الاش» پارتياسىنىڭ، «الاشوردا» حالىقتىق كەڭەسىنىڭ، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اتىنان سول تۇستاعى رەسەي يمپەرياسىندا جارىسا ءومىر سۇرگەن ءۇش ۇكىمەتپەن: ۋاقىتشا قۇرىلتاي كەڭەسىمەن، ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىمەن، كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسىم جۇرگىزگەن، وسى ءۇش ۇكىمەت تە ونىڭ وكىلەتتىگىن تانىعان قايراتكەر - ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ. مۇراعات قۇجاتتارى مەن تەرگەۋ ىسىندەگى جانە رەسمي قىزمەت ورىندارى بەرگەن مىنەزدەمەلەرىنە، ساياسي ارىپتەستەرى مەن قارسىلاستارىنىڭ باعاسىنا، زامانداستارى مەن كوزى كورگەندەردىڭ ەستەلىكتەرىنە جۇگىنىپ، ونداعى سيپاتتامالاردى قورىتا تۇجىرىمداساق، ءالىمحان ەرمەكوۆ:
ءتورتىنشى تاراۋ: «كوتەرىلىپ-باسىلعان جانارتاۋ...»
ء(الىمحان ەرمەكوۆ)
1.
الاش يدەياسىن ينساندىق نىسانادان ناقتى تاۋەلسىز تۇلعاعا اينالدىرىپ، ونىڭ رۋحاني، ساياسي، تەرريتوريالىق، ەكونوميكالىق، قۇرىلىمدىق جۇيەسىن انىقتاپ، مەملەكەت رەتىندە تياناقتاپ بەرگەن تۇلعانىڭ ءبىرى جانە «الاش» پارتياسىنىڭ، «الاشوردا» حالىقتىق كەڭەسىنىڭ، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اتىنان سول تۇستاعى رەسەي يمپەرياسىندا جارىسا ءومىر سۇرگەن ءۇش ۇكىمەتپەن: ۋاقىتشا قۇرىلتاي كەڭەسىمەن، ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىمەن، كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسىم جۇرگىزگەن، وسى ءۇش ۇكىمەت تە ونىڭ وكىلەتتىگىن تانىعان قايراتكەر - ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ. مۇراعات قۇجاتتارى مەن تەرگەۋ ىسىندەگى جانە رەسمي قىزمەت ورىندارى بەرگەن مىنەزدەمەلەرىنە، ساياسي ارىپتەستەرى مەن قارسىلاستارىنىڭ باعاسىنا، زامانداستارى مەن كوزى كورگەندەردىڭ ەستەلىكتەرىنە جۇگىنىپ، ونداعى سيپاتتامالاردى قورىتا تۇجىرىمداساق، ءالىمحان ەرمەكوۆ:
ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ويلاۋ قابىلەتى الىمدى، ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى باسقان قادامى نىق ءارى قارىمدى، مۇددەسىن دالەلدەۋگە كەلگەندە وجەت، قورعاۋعا كەلگەندە ازۋلى، كۇردەلى شيەلەنىستەر تۇسىندا مىسىن باستىرمايتىن بەتتى، ساياسي ۇتىسى مەن ۇتىلىسىن ۇمتىلىسىنا باعىتتاي بىلەتىن اڭعارلى، مەملەكەتتىك ساياسات پەن ۇلتتىق مۇددەنى توعىستىرا بىلەتىن مامىلەگەر، لوگيكالىق قيسىنعا شەبەر وقىمىستى، مادەني ۇستانىمى جوعارى، ساياسات ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن، ويىن جەتكىزۋگە كەلگەندە قارا ءتىلدىڭ شەشەنى، سويلەگەندە «جانارتاۋداي كوتەرىلىپ-باسىلىپ، لاپىلداپ وتىراتىن» ء(ا.بوكەيحان) اسا زەيىندى تۇلعا.
سوندىقتان دا، «ۇستازى» ء(وز ءسوزى) ءاليحان ونىڭ جاستىعىنا قاراماستان ەڭ كۇردەلى، ماڭىزدى، شاعىمدى، نامىستى - ۇلتتىق، مەملەكەتتىك ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋگە ءالىمحاندى ۇنەمى العى شەپكە جۇمساپ وتىرعان جانە ءوزىنىڭ «تۋ ۇستارى» رەتىندە تاريح تالقىسىنا سالىپ، ىسىلدىرعان.
ال جوعارىداعى مىنەزدەمەلەرگە ءالىمحاننىڭ قايراتكەرلىك جولى تولىق جاۋاپ بەرەدى جانە ول قاتىسقان شاعىمدى شارالارداعى قابىلدانعان قارارلار مەن قاۋلىلار دا سيپاتتامالارعا ساي كەلەدى. سوندىقتان دا، الاش تاريحىنداعى مۇنداي شەشۋشى تۇلعالاردىڭ تەرگەۋگە تارتىلماي، تۇرمەگە قامالماي، ەركىندىكتە ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قايراتكەرلىگىنىڭ ءۇش ۇكىمەتپەن بىردەي تامىرلاسىپ كەتكەنى سونداي، ونىڭ «دۇشپاندىق ارەكەتتەرىن» كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتقارىلعان شارالارىنان اجىراتىپ الۋدىڭ ءوزى تەرگەۋشىلەرگە وتە قيىنعا سوققان. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ العاشقى لەگىندە تۇتقىندالماۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى وسىندا جاتىر. ايتپەسە، «الاشوردانىڭ» ىسكەرلىك تۇتقاسى تۇتقىندالماسا، قيامەت ەسىگىنىڭ ايقارا اشىلۋى دا مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ولار تۇسىنگەن. بۇعان قوسا ءاليحان بوكەيحانوۆتى قاقپانعا تۇسىرە الماۋى، ءا.ەرمەكوۆتىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولۋى دا ساقتانا قيمىلداۋعا ءماجبۇر ەتكەن.
الدىن-الا ەسكەرتە كەتەتەتىنىمىز، ءا.ەرمەكوۆتىڭ ءوزى ءى تومنىڭ 427-443 بەتتەرىندە قارىنداشپەن جازىلعان، ال 444-448 بەتتەرى ماشينكاعا باسىلعان جاۋابىندا:
«ء15/حى-1930 جىل. مەن ءوزىمنىڭ كورسەتىندىلەرىمدە ەرتەرەكتە ءوتىپ كەتكەن وقيعالاردى قامتيتىن بولعاندىقتان دا، جىلداردىڭ رەتى مەن كەيبىر كورىنىستەردىڭ ورىنى اۋىسىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتەمىن»,- دەپ كورسەتكەنىندەي، شىندىعىندا دا ەلەۋلى وقيعالاردىڭ رەتى شاشىراڭقى باياندالىپتى.
وقيعانىڭ رەتىن ساقتاۋ ءۇشىن جانە تاريحي جاعدايلاردى تۇسىنىكتى ءارى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ تالداۋ ءۇشىن ءبىز شەجىرەلىك جۇيەنى تاڭدادىق. سونداي-اق ءا.ەرمەكوۆتىڭ تۇتقىنعا الىنعان كۇنى دە ءار دەرەكتە ءار قالاي. ىسكە تىگىلگەن تۇبىرتەك بويىنشا تەرگەۋ ورىندارىنىڭ قاۋلىسى 1930 جىلى 22 قىركۇيەك كۇنى شىققان. ال كورسەتىندىلەردە: «6 جانە 10 قازان كۇندەرى جاۋاپقا تارتىلۋىما بايلانىستى» - دەپ كورسەتىلگەن. ءبىز قاۋلىعا جۇگىندىك جانە تۇتقىندالۋ مەن سۇراق الۋدىڭ اراسىندا الشاقتىقتىڭ بولۋى دا زاڭدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءا.ەرمەكوۆپەن بەتپە-بەت كەلگەن تەرگەۋشى وعان ايىپ تاعۋ ءۇشىن ىلگىشەك ىزدەگەن سياقتى. ول «ىلگىشەك» تابىلدى جانە جاقىننان، داستارحاننىڭ شەتىنەن، ءدام ۇستىندەگى ءتىلباساردان تابىلدى.
اق داستارحاندى اتتاعان، ءالىمحان ەرمەكوۆتى «حالىق جاۋى» رەتىندە اشكەرەلەگەن تەرى-تەرسەك مامانى، قۇدايى كورشىسى، «الاش دەرتىنەن ادا» فازىل-اعزام ءاليحانوۆ بولىپ شىقتى. تەرگەۋشىلەر دە الىستان اربالاماي، «دومالاق ارىزدى» جاقىننان دوربالاعان. ونىڭ كورسەتىندىسى تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءىى تومنىڭ 284- بەتىنەن باستالادى.
ف.-ا. ءاليحانوۆ: «3 قازان، 1930 جىل. جاۋاپ العان ۆولوحوۆ. ەرمەكوۆتى مەن 1924-جىلدان بىلەمىن. سول جىلى ول قارقارالىدان سەمەيدەگى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنە قىزمەتكە اۋىسىپ كەلىسىمەن ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىق باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. گۋبەرنيالىق مەكەمەلەردىڭ سەنىمىنە كىرىپ، بەدەل جيناعان سوڭ، ول ەڭ الدىمەن قازاق مادەني ورتالىعى دەگەندى جوسپارلاپ، قۇرىلىس سالا باستادى. بۇل قۇرىلىستار ونىڭ ءوزى تۋىپ-وسكەن قارقارالىدا سالىناتىن بولىپ شىقتى. گۋبەرنيا قىزمەتكەرلەرىنە، ونىڭ ىشىندە دوسوۆقا بەدەلىنىڭ وتەتىنىن ءبىلىپ اپپاراتتاعى قازاقتارعا ۇنەمى: «بيىك دەڭگەيدە بولىڭدار»،- دەپ ۇران تاستايتىن. ول بيىل بىرنەشە قازاقتى سەمەيگە شاقىرىپ، ۇرانقاەۆ، سپانوۆ، ابىشەۆ باسقاراتىن ءىرى شارۋاشىلىقتارعا ورنالاستىردى. كەڭەس نەمەسە شارۋاشىلىق مەكەمەلەرىندەگى قىزمەتكەرلەردىڭ، ءتىپتى، پارتيالىق ماسەلەلەر جونىندە دە ءوزارا كەلىسپەي قالعان ىستەرى ەرمەكوۆتىڭ الدىندا شەشىلەتىن، «ءبىتىستىرۋ»، «ورنالاستىرۋ» سونىڭ موينىندا ەدى».
بۇل مالىمەتكە ءا.ەرمەكوۆ سول كۇنى جاۋاپ بەرگەن. الايدا 6 جانە 10 قازان كۇنى تاعى دا جاۋاپقا تارتىلادى. ءۇش كورسەتىندىنىڭ دە مازمۇنى قارايلاس. سوندىقتان دا ويىن جيناقتاپ بەرگەن سوڭعى كورسەتىندىدەگى جاۋاپتى كەلتىرۋدى ءجون كوردىك.
ءا.ەرمەكوۆ: «سەمەي گۋبەرنياسىنداعى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى توپشىلدىق ماعان بۇرىننان بەلگىلى بولاتىن. ءاليحانوۆتىڭ كورسەتىندىسىندەگى تۇسىنىسپەۋشىلىكتى وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنا 1930 جىلدىڭ 3 قازان كۇنى جولداعان مالىمدەمەمدە كورسەتىپ، ءاليحانوۆتى بەتتەسۋگە شاقىرعانمىن. وكىنىشكە وراي ول ءوتىنىشىم قاناعاتتاندىرىلمادى. ءاليحانوۆتىڭ كۋالىگى وسىنشا سەنىمگە يە بولعاندىقتان دا، شومبالوۆ پەن بارلىباەۆتى كۋالىككە تارتۋدى سۇرايمىن.
وسى ءبىر كەزدەيسوق تىرشىلىكتىڭ سوڭى وسىنشاما ۋشىعىپ كەتكەنىنىڭ ءوزى ءاليحانوۆتىڭ كورسەتىندىسىنىڭ ابسۋرد ەكەندىگىنە دالەل. ءاليحانوۆ - «ەت وتكىزۋ وداعىنىڭ» ينسترۋكتورى، جوسپارلاۋ جانە ۇكىمەت مەكەمەلەرىنە ءسوزى وتەتىندەي ونىڭ اپپاراتتا بەدەلى جوق. ءاليحانوۆ جەڭىلتەك ادام. ساناسىزدىڭ ساندىراعىن وسى كۇنگە دەيىن تۇسىنبەيمىن. تانىستاردىڭ بارلىعى ماعان ونىڭ: تاقىس، وزىنشە قۋلىعى بار، ءوز كىناسىن وزگەگە كوتەرتىپ كۇن كورەتىن ادام - ەكەنىن ايتقان. ەگەردە مەنىڭ كورسەتىندىم كۇدىك تۋدىرسا، وندا وگپۋ تەرگەۋشىلەرى بۇل ينتسيدەنتتى انىقتاپ تەرگەسىن. مەن بارلىباەۆ پەن وعان قاي ۋاقىتتا، قانداي نۇسقاۋ بەردىم، ونى قالاي جۇزەگە اسىردى، سونى دالەلدەسىن».
جاۋاپقا قاراعاندا ءا.ەرمەكوۆ، شىندىعىندا دا، ءوزىنىڭ تۇتقىندالۋىنا ۋاقىتشا تۇسىنىسپەستىك رەتىندە قاراعانى اڭعارىلادى. مۇنداي «ۇساق-تۇيەك تۇيتكىل» ءۇشىن تۇزاققا تۇسكەنىنە سەنىمسىزدىك تانىتادى. سەس كورسەتۋ دە بايقالادى. بىراق بۇل شىرعالاڭنىڭ باسى عانا ەدى.
ف.-ا.ءاليحانوۆ (جالعاسى): «1925-جىلدىڭ باسىندا عوي دەيمىن، ەرمەكوۆ مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىندەگى توقتاباەۆتىڭ شاقىرۋىمەن قىزىلورداعا كەتتى، ول سوندا توراعانىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالدى. 1926 جىلى قىزىلورداعا بارعاندا ەرمەكوۆتە بولدىم. وندا ماعان ەرمەكوۆ: «بوكەيحانوۆتى جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنا جۇمىسقا شاقىرۋ جوسپارى جۇزەگە اسۋعا جاقىن. قالىپتاسقان ساياسي جاعداي قيىن، سوندىقتان دا تاجىريبەلى مامانداردىڭ بارلىعى تۇركىستانعا كەتتى. سەمەيدەگى عابباسوۆتى قىزىلورداعا شاقىرۋ كەرەك»،- دەدى. پروفەسسور شۆەتسوۆ ەرمەكوۆتىڭ ۇيىندە تۇردى عوي دەيمىن. از ۋاقىتتان سوڭ ەرمەكوۆ سەمەيدەگى عابباسوۆتى شۇعىل تۇردە تاجىريبەلى مامان ەسەبىندە مەمەلەكەتتىك جوسپارلاۋ بولىمىنە قىزمەتكە كەلۋگە شاقىرعان حات جولدادى. ال ەرمەكوۆتىڭ ءوزى بارلىق قاراجات جۇيەلەرى توعىسقان قازاق اۋىل شارۋاشىلىعى بانكىسىنە اۋىسىپ، قازاقستاننىڭ بانكى جۇيەسىنە اسەر ەتپەك بولدى. ەرمەكوۆ دەگەنىنە جەتىپ، بانككە بەلسەندى ىقپال جاسادى. ونى: اقمولانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى بانكىسىنە قوزىباعاروۆتى تاعايىنداپ، پەتروپاۆلوۆسكىگە بارۋ ءۇشىن جول اقىسىنا 500 سوم بولدىرۋىنەن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇعان اقمولا پارتيا ۇيىمى قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ويلارى جۇزەگە اسپاي قالدى».
ءا.ەرمەكوۆتىڭ ءوزى كورسەتكەنىندەي، ف.-ا.ءاليحانوۆ، شىنىندا دا ەرمەكوۆتى جازعىرۋعا ۇمتىلعان. ف.-ا.ءاليحانوۆتىڭ كورسەتىندىسىندەگى ءار ادامعا بەرىلگەن مىنەزدەمەسىنە، ولاردىڭ جۇرگەن-تۇرعان جەرىن، ءىس-ارەكەتىن، كىممەن كىمنىڭ نە دەپ سويلەسكەنىن مالىمدەۋىنە جانە تۇتقىننان وزگەلەردەن بۇرىن بوساتىلىپ جىبەرىلۋىنە قاراعاندا، ونىڭ سىناشا قاعىلعان ارەكەتىنەن ءبىر كىلتيپاننىڭ بار ەكەنىن بولجاۋعا بولادى.
ف.-ا.ءاليحانوۆ (جالعاسى): «2). قوزىباعاروۆ قارجىعا بايلانىستى ءىستى جۇرگىزدى. سەمەيدەن اقمولاداعى اۋىل شارۋاشىلىعى بانكىسىنە جانعازيندى اۋىستىردى. جانعازين باي تۇقىمىنان بولسا دا، وعان بارىنشا قولداۋ كورسەتتى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ەرمەكوۆ تاشكەنتكە جوعارى وقۋ ورنىنا وقىتۋشىلىققا اۋىستى. 27-جىلدىڭ شىلدەسىندە ەرمەكوۆتى مەن تابا المادىم. قىزىلورداعا كەلگەن عابباسوۆ ەرمەكوۆتىڭ تاشكەنتكە كوشكەنىن جەتكىزدى. قىزىلورداعا كەلگەندە ماعان: قازاق جاستارىنىڭ ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن تۇپكىلىكتى ورنالاسۋعا بەكىنگەنىن - ايتتى. ەرمەكوۆ سەمەيدەن كەلگەن بايلاردىڭ بالالارىن تارتتى. 28-جىلى ول الماتىعا - قازگۋ-گە اۋىستى. 1929 جىلدىڭ شىلدە ايىندا مەن دە الماتىعا اۋىستىم. ونى 29-جىلدىڭ قازان ايىندا قىزىم باسپامەن اۋىرىپ جاتقاندا كوردىم. قىزىمنىڭ اۋىرىپ جاتقانىن ءبىلىپ، كوڭىلىن سۇراۋعا كەلىپتى. سودان كەيىن مەن ونى قاڭتار، اقپان ايلارىندا كوردىم. قارقارالى وكرۋگىنەن شاقىرۋ كەلىپتى. وندا تاركىلەۋ باستالىپتى: «بۇل بەيباستىق. تاركىلەۋگە ۇشىراعان تۋىستارىما كومەكتەسەمىن. تاركىلەۋ - اۋىلداعى قاراڭعى قازاقتاردى ۋادەمەن تويدىرۋدان باسقا ەشتەڭە ەمەس، بۇعان كەلىسۋگە بولمايدى. قانشاما ادام زارداپ شەگەدى»،- دەگەندى ايتتى. سودان كەيىن ولكەلىك سەزدە ... پروفەسسور ...كوۆيچتىڭ (اتى ناقتى تانىلمادى) جاساعان بايانداماسىن وتە سالماقسىز دەپ سىنادى...".
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «ۋوو پپ وگپۋ-ءدىڭ وكىلى پوپوۆتىڭ تۇسىندىرۋىنە قاراعاندا، ماعان ايىپ رەتىندە تاعىلعان 57-باپ پەن 58-باپتىڭ 7-تارماعى بويىنشا مەن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارەكەتىم ءۇشىن ەمەس، فازىل ءاليحانوۆتىڭ كورسەتۋىمەن كەڭەس ساياساتىن تەرىس تۇسىندىرۋگە تىرىسقاندىعىم ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعان ەكەنمىن. مەن بۇل جونىندە وگپۋ-ءدىڭ وكىلىنە بەرگەن ءبىرىنشى جاۋابىمدا ايتقانمىن (بۇل - پپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلىنىڭ 1930 جىلى 22 قىركۇيەك كۇنگى كورسەتىندىسى بولۋى مۇمكىن - ت.ج.). ەندى كەلىپ سونىڭ كورسەتىندىسىنىڭ ءۇزىندىسىن العا تارتا وتىرىپ، ايىپتاۋ باپتارىن وزگەرتپەك.
وندا: حالىق كوميسسارلار كوميسسارياتىنىڭ الەۋمەتتىك مادەنيەت ءبولىمىنىڭ كەڭەسشىسى بارلىباەۆقا - ەت دايىنداۋ جوسپارىن كەمىتۋ تۋرالى كەڭەس بەرىپپىن. بارلىباەۆپەن مەن شومبالوۆ ءماجيتتىڭ ۇيىندە كەزدەيسوق كەزدەستىم. وكىنىشكە وراي ءاليحانوۆ پەن بارلىباەۆتىڭ ءۇي-ىشىمەن داستارحانداس بولدىم. مەن ولاردى سال بوپ اۋىرىپ جاتقان شومبالوۆتىڭ سەمياسىمەن بىرگە قوناققا شاقىردىم. ءاليحانوۆتار جاۋاپ رەتىندە ءبىزدى شاقىردى. ادامعا ءتان وسالدىق جاساپ ءبىراز ىشىمدىك ىشتىك. تەك شومبالوۆ قانا سىرقاتىن سىلتاۋراتىپ باس تارتتى. كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي ۇستىندە قوناقتارىمنىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن قوعامدىق سيپاتتاعى سوزدەردى دە ايتسام كەرەك. ءاليحانوۆتىڭ مال شارۋاشىلىعىنا سىڭىرگەن ەرەن ەڭبەگىن اسىرا ماقتاپ، ەت جوسپارىن ورىنداپ قانا قويماي، مال باسىن ساقتاۋ دا كەرەك دەگەندى ايتتىم. سول ءبىر مىلجىڭ سوزدەردىڭ ساياسي استار العانىنا تاڭمىن.
بارلىباەۆتىڭ بۇل سوزىندە نە ءمان-ماعىنا بار؟ بۇل جونىندە مىنانى ايتقىم كەلەدى. ءاليحانوۆ تۇرمەدەن شىققانشا مەنىمەن ءبىر كامەرادا وتىردى. سوندا: «بارلىباەۆ نەگە ۇستالمادى؟ ونىڭ «الاشورداداعى» قىزمەتى بارىنە بەلگىلى ەمەس پە؟ مەن كەز-كەلگەن ادامدى، بارلىباەۆتى دا اۋناتىپ تۇسىرە الامىن، بىزبەن بايلانىسى بار دەسەم جەتىپ جاتىر»،- دەپ سوڭىن قالجىڭعا اينالدىردى. ونىڭ بارلىباەۆقا قارسى ايتىلعان بۇل ءازىلىنىڭ استارىنا ءمان بەرمەپپىن».
جاۋاپتىڭ ىڭعايىنا قاراعاندا ف.-ا.ءاليحانوۆ تۇرمەگە قامالعان سوڭ ءا.ەرمەكوۆپەن ءبىر كامەرادا وتىرعان. تەرگەۋشىلەردىڭ توسەلگەن اككى ءتاسىلى بويىنشا ف.-ا.ءاليحانوۆ ءا.ەرمەكوۆتەن «سىر تارتقان». سونداي-اق ءا.ەرمەكوۆتىڭ: «ءاليحانوۆ تۇرمەدەن شىققانشا مەنىمەن ءبىر كامەرادا وتىردى. سوندا: بارلىباەۆ نەگە ۇستالمادى؟ ونىڭ «الاشورداداعى» قىزمەتى بارىنە بەلگىلى ەمەس پە. مەن كەز-كەلگەن ادامدى، بارلىباەۆتى دا اۋناتىپ تۇسىرە الامىن، بىزبەن بايلانىسى بار دەسەم جەتىپ جاتىر،- دەپ سوڭىن قالجىڭعا اينالدىردى»،- دەۋىنە قاراعاندا، بۇل ادام تۇرمەگە بەلگىلى ءبىر تاپسىرمانى ورىنداۋ ءۇشىن كىرگىزىلۋى مۇمكىن. وعان مۇنىڭ جالتاق تا جەڭىلتەك مىنەزى، ساتۋشىلىق كاسىبى ىقپال ەتكەن سياقتى. ادەتتە، قۇپيا مەكەمە سوندايلاردى شىرعاعا تۇسىرۋگە ەپتى كەلەدى.
ف.-ا.ءاليحانوۆ (جالعاسى): «مۇراتبەكوۆتى بۇرىننان بىلەمىن. ول وسكەمەننىڭ نايمانى بولاتىن. 1922 جىلى گپۋ-ءدىڭ رۇقساتىمەن سەمەيگە كەلدى، سوڭىنان قايتادان قىتايعا قاشىپ كەتتى. وماربەكوۆ تۋرالى مامىرباەۆتىڭ قاسىندا، نە باسقا ءبىر جەردە ايتقان بولۋىم كەرەك. ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىندا بەيتانىس ادام قوي شارۋاشىلىعى مەكەمەسىن سۇرادى. پرولەتار كوشەسىندەگى كەڭسەنى كورسەتتىم. ول: جۇمانوۆ (شومبالوۆ - ؟) پەن الىبەكوۆكە جولىعامىن - دەدى. جۇمانوۆ (شومبالوۆ) - ءدارىحانا باسقارماسىندا، الىبەكوۆ - ماسكەۋدە ەكەنىن ايتتىم. ول: قىتايداعى مۇراتبەكوۆ حات جازىپ، شاقىرىپ جاتىر. سوعان گپۋ-دەن رۇقسات الۋعا كومەكتەسۋگە ىزدەدىم،- دەدى. مەن بۇل تۋرالى مامىرباەۆ تولەگەن مەن مارسەكوۆكە ايتتىم. مامىرباەۆ مۇنى بىلەتىن سياقتى كورىندى. مامىرباەۆتىڭ قاندايدا ءبىر حات نەمەسە حابار العانىن بىلمەيمىن. مۇراتبەكوۆتىڭ ۇلى جيھانشا قىزىلوردادا تۇرادى. ونىڭ اكەسىمەن كەزدەسكىسى كەلەتىن بولۋى مۇمكىن. ەرمەكوۆ: مۇراتبەكوۆتىڭ تارباعاتاي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ قوزعالىسىنان جاقسى ماعلۇمدار ەكەنىن بىلەمىن، كەڭەس بەرۋگە دايىنمىن. بىراق قىتايعا حات جازا المايسىڭ. ول ەۋروپا ەمەس. يساەۆ - گولوششەكيننىڭ وڭ قولى. مال شارۋاشىلىعىنىڭ ناشارلاۋى سونىڭ موينىندا. يساەۆتىڭ ەڭ وڭدى ءىسى - قازاقستاندا ازىق-تۇلىكتىڭ ساتىلۋىن قامتاماسىز ەتتى،- دەگەن سياقتى پىكىر ءبىلدىردى.
الماتىدا ناعاشىسى ناۋرىزباەۆ ءاشىم دەگەن بولدى. ول سماعۇلوۆتىڭ ۇيىنە توقتايتىن. مەنىمەن كەزدەسكەندە كۇدەرى تاتەسىنىڭ تاركىلەنگەنىن ايتتى. حاكىمجان مامىرباەۆتى الماتىعا كوشىپ كەلىپ، ءوزىنىڭ قاراۋىندا قىزمەت ىستەۋگە شاقىردى. ەرمەكوۆتىڭ قازگۋ-دەگى اعارتۋ سالاسىنداعى ارەكەتىنە كەلەتىن بولساق، ول شاكىرتتەردىڭ الدىنا بەدەل جيناۋعا بارىن سالاتىن، سوزگە وتە ىقتياتتى دايىندالىپ، ءوزىنىڭ ويىن نازىك ءارى ەمەۋىرىنمەن سويلەيتىن».
بۇل مالىمەتتەر اتالعان ادامدارعا زيانىن تيگىزدى مە، جوق پا، ول سول ءدۇدامال كۇيىندە قالدى. انىعى، كورسەتىندىدە كورسەتىلگەن ءا.ەرمەكوۆتەن باسقالارى بۇل جولعى «قاماق ناۋقانىنا» ىلىنبەپتى.
ف.ءاليحانوۆ (جالعاسى): «ەرمەكوۆ ورىس ينتەلليگەنتسياسىمەن باسەكەلەس بولاتىن. قازگۋ-دە ول ءوزىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن قورعاشتاۋمەن بولدى. ول ءوزىنىڭ ايەلىنە: سەندەردى قالاي جاقتىرمايمىن دەسەڭشى، - دەپ ايتىپ وتىراتىن. ەرمەكوۆتىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ول رەكتور اسفاندياروۆپەن وتە جاقسى بولاتىن. مەن ءوزىم ەشقاشاندا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنا قاتىسقان ەمەسپىن. ءوزىم ەرمەكوۆتىڭ ىقپالىنا تۇسكەن ەمەسپىن. ۇيىم مۇشەلەرى ماعان بەلگىلى ەمەس...».
ءيا، ءوزىنىڭ ايەلىنە:«سەندەردى قالاي جاقتىرمايمىن دەسەڭشى!»،- دەگەننەن ارتىق ۇلتشىلدىق بار ما؟!. ول كەزدە بۇل، ادەپتەن اسقاندىق ەمەس، اشكەرەلەۋدىڭ ناعىز ءوزى بولاتىن. ءوزىڭنىڭ ايەلىڭ مەن بالاڭدى وزىڭە تىڭشى ەتىپ قويۋ - تاپتىق قىراعىلىقتىڭ قاتارىنا سانالاتىن. وعان عازيز مۇرزين مەن ەلدەس وماروۆتىڭ جاماعاتتارىنىڭ جاماناتى دالەل. ال ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ سوڭىنان ونداي سىبىس ەرمەدى. تەرگەۋدىڭ ۇلتتىق سىپات الىپ بارا جاتقانىن اڭعارعان ءا.ەرمەكوۆ ءوزىنىڭ جاۋابىنىڭ جالعاسىن پرولەتاريات كوسەمىنە دەگەن قۇرمەتىن باسا كورسەتۋمەن اياقتايدى. مۇنداعى ماقساتى، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءتاسىلىن قولدانىپ، لەنيندى الدىعا سالىپ، سەس كورسەتىپ قالۋ، مىسىن باسۋ بولسا كەرەك. مۇنىڭ ەشقانداي ايىپ-شامى جوق، ەركىندىككە باستايتىن قانداي دا ءبىر تاۋەكەل مەن امال ءوزىن-ءوزى تولىق اقتايتىنى انىق.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «مەن قازىر رەۆوليۋتسيانىڭ ۇلى اۆتورىمەن (كوسەمى - ت.ج.) جۇزدەسكەن ءتىرى كۋانىڭ ءبىرىمىن. سوندىقتان دا رەۆوليۋتسيانىڭ اسقاق اتىن جامىلعان وسىنداي ادامداردى جەك كورەمىن. مەنى: تەورەتيك رەتىندە لەنيندى وپپورتۋنيست دەپ ايتتى - دەگەن الدەكىمنىڭ كورسەتۋى جالپى قيسىنعا كەلەتىنىن مويىندايمىن. الەمدىك پرولەتاريات پەن ەزىلگەن حالىقتاردىڭ ۇلى كوسەمىن كورىپ، تىلدەسۋ باقىتىنا يە بولعان اداممىن. ول ءوزىنىڭ: پاتريارحارلىق، رۋلىق دامۋ ساتىسىندا كەنجەلەپ قالعان ۇلتتاردىڭ كاپيتاليزمگە سوقپاي سوتسياليزمگە بىردەن ءوتۋ مۇمكىندىگى تۋرالى فورمۋلاسىن جاريالاعان 20-جىلعى كومينتەرننىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىنا مەيمان رەتىندە مەن دە قاتىستىم. ونىڭ دەلەگاتتارعا سولشىلدىق دەرتى تۋرالى ايتقان اتاقتى ءسوزىن ەرەكشە قۇرمەتپەن ەسكە الامىن. 20-جىلى ونىڭ ءوزى توراعالىق ەتكەن ماجىلىستە جاساعان بايانداماسىندا: كازاك تۇرعىندارى اراسىنداعى جالدامالى باتىراقتاردان اۋىل شارۋاشىلىق كوممۋناسىن قۇرىپ، جەرىنەن ايىرىلماعان شارۋالاردى اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ايتىپ تۇرىپ، ماعان كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە قولىن مەن جاققا سەرمەپ تۇرىپ: قازاقتارعا اۋىل شارۋاشىلىق كوممۋناسىن قۇرۋعا ءالى ەرتە - دەگەنىندە قاتتى شامىرقانىپ كەتتىم، الدىڭعى ۇسىنىسىمنىڭ جايشىلىق ەكەنىن ءتۇسىندىم. ارتتا قالعان حالىقتاردىڭ وكىلىنە قالاي كوڭىل ءبولىپ، قانداي جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىنا سوندا كوزىم جەتتى».
لەنين ءدال تاۋىپ ايتقانىنداي، «قازاقتارعا اۋىل شارۋاشىلىق كوممۋناسىن قۇرۋعا ءالى ەرتە» ەدى. ال ستالين مەن قۋجاققا - گولوششەكينگە، قازاقتار كوللەكتيۆتەندىرۋدەن كەش قالعان سياقتى كورىندى. الداعى قويىلاتىن جەر، مويىنسەرىك، تەرريتوريا تۋرالى سۇراقتاردىڭ اڭىسىن اڭعاراتىنداي وسى كورسەتىندىسىندە ءا.ەرمەكوۆ جالپى ساياسي وقيعالارعا دا باعا بەرە كەتەدى جانە رەتىن تاۋىپ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا ءىشتارتاتىنىن دا كىرىكتىرىپ وتىرعان.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «ءالى ەسىمدە، استراحان وبلىسىنداعى قازاقتار كوپ تۇراتىن جاعالاۋدى قازاقستاننىڭ قۇرامىنا بەرۋ تۋرالى ۇلكەن داۋلى ماسەلە قىزۋ تالقىلاندى. پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى تەڭىزگە جىبەرمەۋ ءۇشىن ولاردان بۇل جەردى تارتىپ الىپ، ون ۆەرستكا سياقتى ءتۇرلى ەكونوميكالىق شەكتەۋ قويىپ، كازاكتاردى قونىستاندىرعان بولاتىن. مىنە، وسىعان بايلانىستى استراحان گۋبەرنياسىنىڭ نكۆد وكىلى، ازىق-تۇلىك حالىق كوميسسارياتىنىڭ قامتاماسىز ەتۋ ورتالىعى، ۆلاديميرلىكتەر مەنى جان-جاقتان قىسپاققا الىپ، بۇكىلوداقتىق ماڭىزى بار دەپ ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ، سان-ساققا جۇگىرتىپ، تابانداپ تۇرىپ الدى. ۆ.ي.لەنين ىقىلاسپەن تىڭداپ وتىردى دا ماعان: استراحان گۋبەرنياسى سياقتى قازاقستان دا وداقتىڭ ءبىر بولىگى. قازاقتار باسىم تۇراتىن جەردەگى شارۋاشىلىققا كومەكتەسۋدى دە، ازىق-تۇلىكپەن قامداۋدى دا وداق موينىنا الادى - دەدى. رەپليكا جاساعان كەزىمدە زاكۋرسكي مەنى جاعامنان الىپ، قابىرعاعا تىرەي يتەرگەندە ۆلاديمير يليچ ماعان اراشا ءتۇستى. استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مەن نكۆد وكىلى گۋبەرنياداعى تۇرعىنداردىڭ اراقاتىناسىن كورسەتەتىن ناقتى ستاتيستيكالىق ەسەپتىڭ جوقتىعىن ايتتى. بۇعان: حالىقتىڭ اراقاتىناسىن ءبىلۋ ءۇشىن وندا بارۋدىڭ دا، ستاتيستيكالىق ەسەپتىڭ دە كەرەگى جوق. موسكۆانى مىسالعا الىڭىز. مۇندا قاي حالىقتىڭ قانشا وكىلى بار ەكەنىن ەشكىمدە بىلمەيدى. بىراق ءبارى دە قامتاماسىز ەتىلەدى - دەدى.
ماعان جۇدىرىعىن الا جۇگىرگەندەردىڭ ارەكەتىن بۇگىن ەسكە الۋ كۇلكىلى، بولماشى بۇزاقىلىقتى ءسوز ەتكەندەي كورىنگەنىمەن دە، ۆ.ي.لەنيننىڭ بەينەسى مەن ءوزىم كورگەن وسى ءبىر ومىرلىك شىندىق ماعان ۇمىتپاس اسەر قالدىردى. لەنين تۋرالى جوعارىدا مەن ايتتى دەگەن ادامنىڭ قيالي سوزىنە اسەرلەنگەنسىپ، سولاي دەدىم بە، جوق پا دەپ ەسكە تۇسىرۋگە تىرىسۋدىڭ، جاۋاپ بەرۋدىڭ ءوزى كۇلكى تۋدىرادى. تەك ايتارىم، بۇگىنگى وپپوزيتسياداعىلاردىڭ كوزقاراسىن ەشقاشاندا بولىسكەن ەمەسپىن».
تەرگەۋشىگە كورسەتىلگەن بۇل «سەستىڭ» قۋاتى ءبىر ايعا جەتتى. جوعارىدا كورسەتىلگەنىندەي، باسى قارىنداشپەن، ال اياققى بەتتەرى ماشينكاعا باسىلعان:
«ء15/حى-1930 جىل. مەن ءوزىمنىڭ كورسەتىندىلەرىمدە بۇرىنىراقتا ءوتىپ كەتكەن وقيعالاردى قامتيتىن بولعاندىقتان دا، جىلداردىڭ رەتى مەن كەيبىر كورىنىستەردىڭ ورىنى اۋىسىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتەمىن»,- دەپ باستالاتىن كورسەتىندىسىن جازۋعا ءماجبۇر ەتتى.
ول «ورىنى اۋىسىپ كەتكەن» سوزدەردى وتكەنىن ۇمىتقاندىقتان ەمەس، «الاشوردا» مەن كولچاكقا جانە ۋاقىتشا قۇرىلتاي ۇكىمەتىنە قاتىستى كەزەڭدەردى ەسكە سالماۋدىڭ امالىن كوزدەپ، جورتا قاعىس قالدىرعان. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ ءومىربايانىن كەڭەس وكىمەتى ورناعان تۇستان باستاپ:
«1919 جىلى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن مەن سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مۇشەسى بولىپ قىزمەت ىستەدىم. تىكەلەي جەر ءبولىمىن باسقاردىم، بۇدان باسقا ماعان وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا جەتەكشىلىك ەتۋ جۇكتەلدى»,- دەپ، جورتا ءىز تاستاعان.
الايدا، تۇرمە تەرگەۋى بارعان سايىن كونى كەبەتىن بالزاكتىڭ شەگىرەن بىلعارىسى سياقتى، كۇن وتكەن سايىن القىمنان الىپ قىسا بەردى. ول تۇزاقتان قۇتىلۋدىڭ جولى - قانداي قىلمىس تاعىلسا دا مويىنداپ تىنۋ عانا بولاتىن. الدىڭعى جاۋاپتاردىڭ نەگىزىندە ءا.ەرمەكوۆكە 1930 جىلى 7-جەلتوقسان كۇنى رەسمي تۇردە ايىپ تاعىلادى. ول بۇل وكىمدى مويىندامايتىنى تۋرالى قارسىلىق ءبىلدىرىپ قازاق اسسر اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تورالقاسىنا شاعىم جولدادى. ءى تومنىڭ 479-بەتىنە تىركەلگەن، 15 قاراشا كۇنگى جاۋابىن سوزبە سوزگە جۋىق قايتالاعان بۇل شاعىمنىڭ بىرنەشە كوشىرمەسى تىگىلگەن. ول شاعىم:
«كسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ەرمەكوۆ ءالىمحاننان ءوتىنىش
پپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلىنىڭ 1930 جىلى 22 قىركۇيەك كۇنگى وكىمى بويىنشا مەن تۇرمەگە قامالدىم. تەك 7-جەلتوقسان كۇنى عانا ناقتى ايعاقتار كەلتىرىلمەستەن ماعان قك-ءنىڭ 57 - 7, 58 - 11, 59 - 3 باپتارىنا سايكەستەندىرىلگەن، شامامەن: ا) كەڭەس وكىمەتىنىڭ شارالارىن كەڭەس جانە پارتيا جۇمىستارىندا بۇرمالاپ قولدانعانى ءۇشىن; ۆ) باسماشىلارمەن بايلانىسى ءۇشىن; س) كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرۋعا تالپىنعانى ءۇشىن - دەگەن ماعىناداعى ايىپ تاعىلعانى حابارلاندى.
بۇل ايتىلعان «ناقتى دەرەكتەر» مەنى قىزىقتىرمايدى، ويتكەنى ونداي وقيعا ومىردە بولعان ەمەس. باستاپقىدا مەن تۇتقىندالۋىمنىڭ سەبەبىن تۇسىنىسپەستىك بولعان شىعار، الدەبىر ساياسي ناۋقانعا قاتىستى شىعار دەپ ويلاعانمىن. مىنە، تۇتقىندالعاننان بەرى ءتورت ايدان اسىپ بارادى، الگى «تۇسىنىسپەستىگىم» مەنى دەنساۋلىق تۇرعىسىنان دا، ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان دا كەمىرىپ جەپ بارادى. سوندىقتان دا مەن: ماعان تاعىلعان ەشقانداي ناقتى دەرەكسىز ايىپتاۋلارعا تۇسىنىك بەرەتىن ومىرباياندىق سيپاتتاعى كەيبىر مالىمەتتەردى، ساياسي جانە تاجىريبەلىك ىستەرىمدى كازاتكومنىڭ پرەزيديۋمىنا بايانداپ بەرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن»،- دەپ باستالادى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
