18 قاراشا – قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرى شەشىلگەن كۇن. بۇل كۇن – ەلىمىز ءۇشىن دە، تاۋەلسىزدىك جىلدارى شەكارا اسىپ كەلىپ اتاجۇرتىنا قونىستانعان قانداستارىمىز ءۇشىن دە، وتانعا ورالۋدىڭ ءسات-ساعاتىن كۇتىپ وتىرعان الىستاعى اعايىندار ءۇشىن دە ۇلى مەرەكە!

تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1991 جىلعى 18 قاراشادا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنە «باسقا رەسپۋب­ليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاق كسر-ىندە قو­نىس­تاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋ­رالى» №711 قاۋلى شىعارتىپ، الىس-جا­قىن شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدى قازاقستانعا شاقىرۋدى قولعا الدى.

بۇل قاۋلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋدان بۇرىن قابىلدانعانىمەن وتە قۇندى ءارى ەرەكشە ساياسي ماڭىزعا يە. وسى قاۋلىنىڭ نەگىزىندە 1997 جىلى «حالىق­تىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭى قابىلداندى. مەملەكەتتىك كوشى-قون سايا­ساتى قالىپتاسىپ، جىل وتكەن سايىن كەمەلدەنىپ كەلەدى. قازىرگە دەيىن ەلگە 1 ملن 84,7 مىڭ ەتنيكالىق قازاق ورالىپ، باقىتتى تۇرمىس كەشىپ جاتىر. ءسويتىپ، قازاقستان شەتتەگى ءوز قانداستارىن وتانى­نا شاقىرىپ وتىرعان الەمدەگى ساناۋلى عانا مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولدى.

مىنە، 18 قاراشادا قازاقستان تاۋەل­سىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى­مەن قاتار، وسى تاعدىرشەشتى قاۋلىنىڭ قابىلدان­عانىنا دا 30 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي 30 جىلدىق قارساڭىندا 18 قاراشانى «ۇلتتىق كوشى-قون كۇنى» دەگەن اتپەن كاسىبي مەرەكەلەر مەن اتالىپ ءوتى­لەتىن كۇندەردىڭ تىزبەسىنە ەنگىزۋدى سۇراپ، پرەزي­دەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اتىنا حات جازعان ەدىم.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ سول ءوتىنىشىمىزدى ەسكەرىپ، ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ التىنشى وتىرىسىندا «ۇكىمەتكە وسى تاريحي داتانى اتاۋلى كۇندەر تىزبەسىنە قوسۋ ماسەلەسىن جان-جاق­تى قاراستىرىپ، ءتيىستى ۇسىنىس ەنگىزۋدى تاپسى­رامىن»، دەپ تاپسىرما بەردى.

مەن پرەزيدەنتتىڭ بۇل شەشىمىن ەلبا­سى­مىزدىڭ ۇلى ەڭبەگىنە دەگەن زور قۇرمەت، قانداستارىمىزعا دەگەن ەرەكشە قامقورلىق دەپ باعالايمىن. الداعى ۋاقىتتا 18 قارا­شا تەك قانداستارىمىزدىڭ ەمەس، بۇكىل الاش جۇرتىنىڭ جىلدا دۇركىرەتىپ تۇرىپ تويلايتىن مەرەكەسى بولادى دەپ سەنەمىن.

XIX-XX عاسىرلاردا بيلەۋشى يمپەريا­لار قازاق حالقىن اتامەكەنىنەن ەرىكسىز ايى­­رىپ، تورعايداي توزدىرسا، XX عا­سىر­دىڭ سوڭى مەن XXI عاسىردىڭ توعى­سىندا تۇڭ­عىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازار­باەۆ سول شەكارا سىرتىندا قالعان قازاق­تاردىڭ باسىن تاۋەلسىز قازاقستاندا قوسىپ، تاريحي ءادى­­لەت­تىلىكتى قايتا قالپىنا كەلتىردى.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تاۋەلسىز قازاق­ستاندى قۇرۋ جانە الەمگە تانىتۋ تۋرالى ەڭبەكتەرىن ەسكە العاندا، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ الىستاعى اعايىندى اتا­جۇرتىنا ورالتۋعا ارنالعان وسى تاريحي شەشىمى ماقتانىشپەن اتالىپ كەلەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى تاريحي ماقالاسىندا «شىنىنا كەلسەك، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بىرنەشە رەت قولعا الىنعانىنا قاراماستان، ۇلت­تىق ءمۇد­دەمىزگە ساي كەلەتىن كوپ توم­دىق جاڭا تا­ريحىمىز ءالى تولىق جازىلعان جوق. ونىڭ تۇجىرىمداماسىن بۇعان دەيىنگى ولقىلىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ قايتا قاراپ، جاڭا عىلىمي ۇستانىمدار مەن جاڭا­لىقتاردىڭ نەگىزىندە تىڭ­نان جازا­تىن ۋاقىت الدەقاشان كەلدى. بار­لىق وقۋلىق وسىنداي ىرگەلى ەڭبەك­كە نە­گىز­دەلىپ ازىرلە­نەدى. بۇل – ۇلت شەجىرەسىن دارىپتەۋ تۇرعى­سىنان العاندا ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ماسەلە. سون­دىقتان قازاقستاننىڭ اكادەميالىق ۇلگى­دەگى جاڭا تاريحىن جازۋدى دەرەۋ باستاۋ كەرەك»، دەگەن بولاتىن.

ەندى ەلباسىمىزدىڭ وسىناۋ ۇلى ەڭ­بەگىن باعالاۋ، شەكارا سىرتىندا قالعان قازاق­تار­دىڭ كەشەگى ءبولىنۋ جانە بۇگىنگى قاي­تا قو­سىلۋ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ، تاريح بە­تىن­دە قالدىراتىن مەزگىل دە جەتتى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا ساي جەتى تومدىق قازاق تاريحىنىڭ ارعى-بەر­گىسىن جاڭاشا زەردەلەنگەن جەتى تومدىق اكا­دە­ميالىق ەڭبەك ازىرلەنىپ جاتقانى بەلگىلى.

قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ «ءتا­ۋەل­­­­سىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ما­قا­­لا­­­­سىن­داعى «كەشەگى وتكەن حاندار مەن قا­­عان­­­دار­­دىڭ ءداۋىرى عانا ەمەس، سوڭعى وتىز جىل­دا­عى جاسامپازدىق جولى­مىز دا بۇگىندە تاريح­قا اينالىپ، كۇن سا­يىن الىس­­تاپ بارا­دى. ازاتتىق تاڭىن ءوز كوزى­­مەن كورگەن ال­دىڭ­عى بۋىن بولماسا، كە­يىنگى جاستار وتكەن ع­اسىردىڭ 90-جىل­دارىن­داعى تاريحي وقيعا­لار­دىڭ تەرەڭىنە بوي­لاپ، ءمانىن جەتە تۇسىنە بەر­مەيدى» دەگەن ءسوزىن ەسكە الساق، وسى جەتى توم­دىقتىڭ ءبىر تومى تاۋەلسىز قازاقستان ءداۋىرى­نە ارنالاتىنى ءسوزسىز.

ەندەشە، وسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىنا تەرەڭ تولعانىسپەن جازىلاتىن كولەمدى ءبىر تاراۋ – تۇڭعىش پرە­زيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قان­داستار تاع­دىرى، قازاق كوشى تۋرالى ەڭبەگى بولادى دەگەن سەنىمدەمىن. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، «قازاقستان حالقى اسسام­بلەيا­سى تۋرالى» زاڭنىڭ 6-بابىندا دەموگرافيا جانە كوشى-قون سالاسىنداعى جوسپارلار مەن ءىس-شارالاردى ازىرلەۋگە جانە ىسكە اسىرۋعا قاتىسۋ، سونداي-اق شەت­ەل­دەردەگى قازاق دياسپوراسىنا انا ءتىلىن، ءما­دەنيەتى مەن ۇلتتىق داستۇرلەرىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ، ونىڭ تاريحي وتانىمەن باي­لانىستارىن نىعايتۋ ماسەلەلەرىندە قول­داۋ كورسەتۋ – اسسامبلەيا قىزمەتىنىڭ نە­گىز­گى باعىتتارى رەتىندە كورسەتىلگەن. كوشى-قون، شەتتەگى قازاقتار ءۇشىن اتال­عان ەكى نورمانىڭ ەكەۋى دە تابىلماس مۇمكىندىك.

وكىنىشكە قاراي، قازاقستان حالقى اسسامب­لەياسى دا، «وتانداستار قورى» دا جانە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىم­داستىعى دا اتالعان زاڭنىڭ وسى مۇمكىن­دىگىن ءوز دەڭگەيىندە تولىق پايدالانا الماي كەلەدى. سەبەبى ۇشەۋىن بىرىكتىرەتىن زاڭدى نەمەسە نورماتيۆتىك قۇجاتپەن بەكى­تىلگەن تەتىك جوق. ەگەر، ءۇش وتاۋ­دىڭ باسى بىرىكتىرىلسە، الىستاعى اعايىن­دارمەن جۇمىس ىستەۋگە جول اشىلار ەدى.

قۇدايعا شۇكىر، قانداستارىن وتانى­نا ورالتۋ جاعىنان قازاقستان – ورتا­­لىق ازيادا دا، تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىندا دا كوشباسشى مەملەكەت. بىراق التى-جەتى ميلليون قازاقتىڭ ءالى شەتەلدەردە جۇرگەنىن ەسكەرسەك، ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن كوتەرەر جۇگىنىڭ ءالى دە اۋىر ەكەنى بەلگىلى. ءبىز وتانعا ورالعان قازاقتار ءۇشىن قانشالىقتى قۋانساق، ارعى بەتتە قالعان قانداستارىمىزدىڭ ەرتەڭگى تاعدىرى ءۇشىن ودان ەكى ەسە ارتىق الاڭدايمىز.

تۇركى مەملەكەتتەرى دەگەندە ويعا ورالادى، قانداستارىنىڭ كوپ بولىگى شەكارا سىرتىن­­دا قالعان تەك قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇل جاعداي كەڭەس وداعىنىڭ قۇرا­مى­نان ءبولىنىپ شىققان تۇركى مەملەكەت­تەرى­نىڭ بارىنە ورتاق قاسىرەت. «جۇمىلا كوتەر­گەن جۇك جەڭىل» دەيدى قازاق، وسى قاسى­رەت­تەن قۇتقاراتىن كۇش – ەندى تۇركى مەملە­كەتتەرىنىڭ ۇيىمى بولماق.

كەشە عانا تۇركيادا وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ VIII سامميتىندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا گيمالاي اسىپ انادولى جەرىنە بارعان مىڭداعان قازاق وتباسىن ەسكە الۋى، ولاردى ءوز باۋىرىم دەپ قۇشاق جا­يىپ قارسى العان تۇركيانىڭ سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى ادنان مەندەرەستىڭ ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس.

قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ بۇل ءسوزى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ نازارىن اۋداردى. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمنىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى ءتۇيىنى رەتىندە باعالانىپ، جۇرتتىڭ ىستىق ىقىلاسىن قوزعادى. ءبىر جاعىنان، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ كەشەگى اۋىر ءحالىن ەسكە الۋ ارقىلى وتانىنان شەت جەردە جۇرگەن تۇركى ۇلتتارىنىڭ ەرتەڭگى تاعدىرىن قالاي شەشۋ ماسەلەسىن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ باسشىلارىنا قۇلاققاعىس ەتكەندەي اسەر قالدىردى بىزگە.

وسىدان بارىپ، ءبىزدىڭ كوكىرەگىمىزدە تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمىنا مۇشە مەم­لەكەتتەر قانداستارىن ەلىنە شاقىرۋ، قونىس­تاندىرۋ ماسەلەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويۋى مۇمكىن دەگەن ءۇمىت وتى تۇتاندى. ارينە، بۇل ۇزاق جولدى، ورتاق مامىلەگە كەلۋدى جانە باتىل شەشىمدەر جاساۋدى تالاپ ەتەتىن شارۋا.

ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىن، ءوز قانداستارىن ەلىنە شاقىرىپ الۋعا ءدار­مەنى تولىق جەتپەي وتىرعانىمەن، قىرعىز رەسپۋب­ليكاسى دەپۋتات ومۇربەك تەكە­باەۆ­تىڭ باستاماسىمەن «كىرگىز رەسپۋب­ليكا­سىنىن چەگينەن تىشكارى جاشاگان كىرگىز­دار باشكا ماملەكەتتين جا­رانى بولگون­دۋگۋنا كاراباستان جونوكوي­لوش­تۇرۇل­گون تارتيپتە كىرگىز رەسپۋبليكا­سىنىن جاران­دىگىن الۋگا ۋكۋكتۋ» دەگەن نور­مانى وزدەرىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ەرتەرەك كىر­گىزىپ قويعان ەكەن. قىرعىز باۋىرلار­دىڭ بۇل جومارتتىعى تۇركى مەملەكەت­تەرىن­ىڭ ۇيى­مىنا مۇشە ەلدەردىڭ بارىنە ۇلگى بولارلىق باستاما.

ال وتانىنا ورالعان قانداستار ءۇشىن ادنان مەندەرەستىڭ «تۇركيانىڭ سىزدەرگە بەرەرى – تۋىسقاندىق مەيىرىم. سىزدەر تۇركياعا كەلگەن كۇندەرىڭىزدەن باستاپ بەس جىل سالىق تولەمەيتىن بولاسىزدار. ەل ىشىندە ءجۇرىپ-تۇرۋ ىسىندە دە سىزدەرگە ار­ناۋلى ارزان باعامەن بيلەت بەرىلەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىل­دانامىن دەۋشى­لەر­گە اۋىلدىق جەر­لەر­دەن ەگىستىك جەر بەرى­لەدى. ال ساۋدا جانە قولونەر ىسىمەن شۇعىل­دانامىن دەۋ­شى­لەرگە قالالىق جەردەن تەگىن ءۇي بەرى­لەدى. جۇمىس ىستەيمىن دەگەندەرىڭىزگە مەملەكەت مەنشىگىندەگى فابريكا-زاۋىتتاردان جۇمىس بەرىلەدى» دەگەن ءسوزىن اتقارۋشى بيلىك ەستەرىنە بەرىك ساقتاسا، جەتكىلىكتى...

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستاعان نۇرلى كوش كولىكتى بولسىن!

اۋىت مۇقيبەك

دەرەككوزى: ەگەمەن قازاقستان گازەتى

Abai.kz