بيىل كۇزگە قاراي سىر وڭىرىندە سىر ابايى اتانعان شايىرلاردىڭ جارىق شىراعى، ءدىن-يسلامدىق اعارتۋشىلىق كلاسسيكالىق ادەبيەت ءداستۇرىن قالىپتاستىرۋشى، ادۋىندى اقىن، تۇرماعامبەت دوممولانىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى حالقارالىق دارەجەدە تويلانباق. ەلىم، ءدىنىم، سالت-ءداستۇرىم، بولاشاعىم دەپ سوڭعى دەمىنە دەيىن كەڭەستىڭ سولاقاي ساياساتىمەن ارپالىسىپ وتكەن ول بيلىكتىڭ بۇراۋىنا دا، سوقپاعىنا دا قاسقايا قارسى تۇرىپ ءوتتى. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى ءبىر تەكتى تۇلعانى «حالىق جاۋى» دەپ قور قىلعان ءوز قازاعى ەدى.

بيىل كۇزگە قاراي سىر وڭىرىندە سىر ابايى اتانعان شايىرلاردىڭ جارىق شىراعى، ءدىن-يسلامدىق اعارتۋشىلىق كلاسسيكالىق ادەبيەت ءداستۇرىن قالىپتاستىرۋشى، ادۋىندى اقىن، تۇرماعامبەت دوممولانىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى حالقارالىق دارەجەدە تويلانباق. ەلىم، ءدىنىم، سالت-ءداستۇرىم، بولاشاعىم دەپ سوڭعى دەمىنە دەيىن كەڭەستىڭ سولاقاي ساياساتىمەن ارپالىسىپ وتكەن ول بيلىكتىڭ بۇراۋىنا دا، سوقپاعىنا دا قاسقايا قارسى تۇرىپ ءوتتى. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى ءبىر تەكتى تۇلعانى «حالىق جاۋى» دەپ قور قىلعان ءوز قازاعى ەدى.
ەندى، مىنە، ەگەمەندى ەل بولىپ، ەسىمىزدى جيعان سوڭ مارقاسقا ازاماتىمىزدى ماقتاۋعا شىقتىق. بۇعان دا مىڭدا ءبىر شۇكىر. الايدا، سول تۇركىنىڭ وراق ءتىلدى اقىنى، قازاقتىڭ قايسار تۇلعاسى، ۇلى يسلام ءدىنىن تاراتۋشى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى اتىنداعى اۋىلدا بۇگىندە مادەنيەت وشاعى بولماي وتىر. ياعني، ءبىر كەزەڭدە 100 اقىن قاتار شىققان اۋىلدىڭ كلۋبىنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەنىنە 10 شاقتى جىل بولدى. مۇنىسى مادەنيەت سالاسىنىڭ اقساپ تۇرعانىن كورسەتەدى. بولماسا قورقىت اتا جاتقان ولكەگە جاقىن جەردەگى ءبىر عانا اۋىلدان اتى الىسقا كەتكەن مۇزاراپ جىراۋ، ەشنياز سال، شوراياقتىڭ ومارى، كەتە ءجۇسىپ، بالقى بازار، جاپون حالقىن ءتانتى ەتكەن جىراۋ قۋاندىق بۇرلىباەۆ، التى قىردان داۋىسى ەستىلەتىن رۇستەمبەك كوشەنەيۇلى، شۋماقتى وڭىنان دا، سولىنان دا وقىعاندا ءبىر ماعىنا بەرەتىن ەتىپ ولەڭ جازىپ شىعارعان، «قاپيزا» داستانىنىڭ اۆتورى رازاق مىڭجانوۆ سەكىلدى 100 كەمەڭگەر ءبىر كەزدە ءومىر سۇرگەن اۋىلدا ونشاقتى جىل بويى كلۋبتىڭ بولماۋى قالاي؟ تەك ءبىر كوڭىلگە دەمەۋ ەتىپ وتىرعانىمىز، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ مىقتىلاردىڭ ىشىنەن وزا شاپقان تۇرماعانبەتتىڭ بيىلعى 130 جىلدىق تويىنا دەيىن كلۋب سالامىز دەگەنى. الايدا، وعان سەنەمىز بە، جوق پا؟! مەزگىل بولسا جازدىڭ قاق ورتاسىنا كەلدى. كۇدىك باسىم، ۇمىتتە جوق ەمەس. بىراق ەل ازاماتتارىنا ساتتىلىك تىلەيمىز.
ەندەشە، وسى تۇركىنىڭ سايالى تەرەگى دەپ اتانعان تۇرماعامبەت جايلى قولدا بار مالمەتتى قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنىپ، بىزدە ۇرپاعى رەتىن پارىزىمىزدى وتەۋگە تىرىسايىق. (تومەندەگى مالىمەتتەر تولايىممەن وقۋشى  جاسنۇردىڭ زەرتتەمە ەڭبەگىنەن الىندى)     

ت. ىزتىلەۋوۆ 1882  جىلى  9  شىلدەدە  سول  كەزدەگى  تۇركىستان  ولكەسىنە  قاراعان  سىرداريا  وبلىسىنىڭ  قازالى ۋەزى، قۋانداريا  بولىسىن 2-اۋىلىندا، «اقتايلاق-كەزەڭ»  اتالعان  مەكەندە  (قازىرگى  قىزىلوردا  وبلىسى،قارماقشى  اۋدانى،تۇرماعامبەت  اۋىلى)  دۇنيەگە  كەلگەن.
اقىن  العاشقىدا  ءوز  اۋىلىنداعى قوجاباي، الداشباي، وراز، قالجان احۋنداردىڭ،ياعني  سول  كەزەڭدەردەگى  بىلىمگە  اسا  باي، ەلدى  اۋزىنا  قاراتقان شەشەن، بالا  وقىتقان  يمانداردىڭ  الدىنان  مۇسىلمانشا  ءبىلىم  الىپ، ءوزىنىڭ  وتە  زەرەكتىگىن  ۇستازدارى  الدىندا ەرتە  تانىتادى. اسا  العىر  بالانىڭ  بويىنداعى  ەرەكشە  تالانتتى  بايقاعان  ۇستازدارى  ونى  سول  كەزدەگى  تاياۋ، شىعىس جانە  ورتا  ازيا  ەلدەرىنىڭ ۇلىق  تۇتاتىن، XVI  عاسىردان  ءبىلىم ورداسى  سانالاتىن  بۇحاراداعى  ايگىلى  وقۋ  ورىن- «مير-اراب»  مەدرەسەسىنە  وقۋعا   اتتانادى. ول  1899  جىلدان  باستاپ  سونداعى  «كوكەلتاش»  مەدرەسەسىندە  وقيدى.
بەلگىلى  مادەنيەت  قايراتكەرى، تاجىك  عىلىم  اكادەمياسىنىڭ  العاشقى  پرەزيدەنتى، اكادەميك  جازۋشى  سادريددين سايدمۇراتۇلى  ايني  دا  (1878-1954)  وسى  جىلدارى  «كوكەلتاش»  مەدرەسەسىنىڭ  شاكىرتى  بولعان. ياعني، تۇرماعامبەت  پەن  سادريددين  وسىندا  تانىسىپ، دوس  بولىپ،  وسى  مەدرەسەنى  بىرگە  تاماماداعانى، ءبىر-ءبىرىن  ۇلىق  تۇتىپ، ۇلكەن  سىيلاستىقتا  بولعان.
تۇرماعامبەت  اقىن  وسى  مەدرەسە  قابىرعاسىنان  ءبىلىم  الا  ءجۇرىپ، ونىڭ  باي  كىتاپحاناسىنان  شىعىستىڭ  ەجەلگى  مول  مادەني، ادەبي  مۇرالارىن  ەركىن   اۋدارىپ  وقي  بىلگەن. ول  ارابتىڭ  كلاسسيكالىق  دۇنيەسى  « مىڭ  ءبىر  ءتۇندى»،  ءۇندىنىڭ «توتىناماسىن»، پارسىنىڭ  «شاحناماسىن»، شىعىستىڭ  «جەتى  جۇلدىزى»  سانالاتىن  اقىندار  شوعىرىنىڭ  شىعىرمالارىمەن   تولىق  تانىسقان. ومار  حايام، حوجا  ءحافيزدىڭ  تۇسپالدى  دا  سوپىلىق  ليريكاسىمەن، شايحى  ساعديدىڭ  «گۇلىستانى»  مەن  «بوستانىنان»، ءنيزاميدىڭ  «ەسكەندىرناماسى»  مەن  «جەتى  شۇعىلاسىنان»، رۋداكي  مەن  ءفيزۋليدىڭ، ءجامي  مەن  بيدەلدىڭ  مول  دۋنيەلەرىنەن  باس  الماي، قۇمارتا  سۋسىندايدى. بيرۋني، مۇحامەد  ءال-فارابي، ءابۋ-ءالي  يبن  سينا، ۇلىقبەك  سياقتى  فيلوسوفتار  مەن  تاريحشىلاردىڭ  اسىل  قازىنالارىن   ەرىنبەي  اقتارادى.
وسىلايشا، زەرەك بالا 9 جىلدا ءبىتىرۋى كەرەك وقۋ ورنىن 3 جىلدا ءبىتىرىپ شىعادى. ياعني، ۇستازى الداشباي احۋن ونداعى مەدىرەسەنىڭ بار ءبىلىمىن بەرىپ جىبەرگەن ەدى. ءسويتىپ مەدرەسەنى ۇزدىك ءبىتىرىپ، شىعىس تىلدەرى - اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن تۇرماعامبەت وسى تىلدەردە جازىلعان  شىعىستىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن ءوز حالقىنا جەتكىزۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويادى. ول ءوزى ۇشقان ۇياسىنا ورالىپ، تۋعان جەرىنە مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتادى. ءسويتىپ، اقىن ءوز ولكەسىنە ايانباي قىزمەت ەتىپ، بويىنداعى بار اسىلى-باي تىلىمەن كەلەشەك ۇرپاققا بەرۋگە اسىعادى. بىراق اقىننىڭ باي تىلىنە زامانا اعىمى كەرەعار ۇشىراسىپ، اقىنعا ءوز ماقساتىنا جەتۋگە كوپ كەدەرگىلەر كەلتىرىلدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن، اقىنعا «مولدا» دەگەن اتاق تاعىلىپ، اقىن ءومىرىنىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋى» باستالادى.
اقىن  ءار جىلدارى قارماقشى، قازالى، شىمكەنت تۇرمەلەرىندە   وتىرىپ،  كوپ  قيىنشىلىقتار  كورگەنمەن  اللا-تاعالانىڭ  بويىنا بىتىرگەن قۇدىرەتتى ونەرى - اقىندىعىن  شەكسىز  بىلىمىمەن  ۇشتاستىرا  وتىرىپ، حالىققا  ۇگىت-ناسيحات  تۇرىندەگى  ولەڭ-جىرلارىن جازۋىن توقتاتپايدى.
تۇرماعامبەتتىڭ  اتى،  جاستايىنان  شىنشىل  جىرلارى  مەن  ءادىل  ىسىمەن  جايدىڭ  وعىنداي  وتكىر  ءازىل-قالجىڭدارىمەن  جۇرتشىلىققا  تانىلا  بەرەدى. تابان  استىنداعى  تاۋىپ  ايتاتىن  تاپقىرلىعى، سۋىرىپ  سالما  اقىندىعى، تالايدىڭ اۋزىندا ساقتالىپ ءجۇر. بۇل قاسيەتتەرى ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە ءومىرىن قورعاپ قالدى. كوزىن كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، تۇرماعامبەتتى اڭدىپ جۇرگەن نكۆد-نىڭ تىڭشىسى اقىنمەن تاباقتاس بولا قالادى. سوندا اقىن الدىنا كەلگەن ىسسى ەتكە قول سالا بەرىپ «بيسسيميللا» دەپتى. مۇنى ءىلىپ اكەتكەن الگى تىڭشى سالعان جەردەن «جاڭا نە دەدىڭىز»،- دەپتى. سوندا تۇرماعانبەت:
-ا، مىنا ەت ىسسى ما دەپ جاتىرمىن»،-دەپتى.
ءبىر كۇنى شاحنامانى جازاتىن ادام كەرەك بولىپ، جوعارىداعىلار تۇرماعامبەتكە توقتالادى. ءسويتىپ، كەلىسۋ ءۇشىن الماتىعا شاقىرادى. تۇرماعامبەت الماتىعا بارىپ، تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ۇيىنە تۇسەدى. سونىمەن ونداعىلاردىڭ بارلىعى تۇرەكەڭ كەلدى دەپ تەمىربەكتىڭ ۇيىنە جينالادى. بارلىعى تۇرماعامبەتتى ورتاعا الىپ، «ال تۇرەكە اۋىلدا نە جاڭالىق بار، نە كەتتى، نە قالدى» دەپتى. سوندا اقىن ۇكىمەتتىڭ ىسىنە نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ:
«ءۇي دەگەندە كەسەك قالدى،
مال دەگەندە ەسەك قالدى.
مۇلىك دەگەندە شاشىلىپ،
ءار بۇرىشتا توسەك قالدى.
ۇساق-تۇيەك بارلىعىن،
ۇكىمەت كەپ ەسەپكە الدى»، دەپتى. مۇنى ەستىپ وتىرعان نكۆد-نىڭ قۇلاعى سول كۇنى تۇتقىنداتادى. وسىلايشا، ءبىر سوتتالىپ، ءبىر شىعىپ جۇرگەندە اۋدانعا سوت شاقىرادى. سوتقا بارسا الدىندا ادام بولادى. ءسويتىپ تۇرماعانبەت ەسىكتىڭ الدىندا وتىرا بەرەدى. ءبىر كەزدە سوتتىڭ الدىنداعى ادام شىعىپ كەتكەن سوڭ سوت:
- ءاي، سەن كىم بولدىڭ-دەيدى وكتەمدەۋ. سوندا اقىن:
- مەن، حالقىم مولدا بول دەگەن سوڭ مولدا بولعان،
سەن شاقىرىپ مولا بول دەگەن سوڭ بوساعاڭدا مولا بولعان تۇرماعامبەتپىن»،-دەپتى. ءسويتىپ، ونىڭ ءار ءسوزى ءۇشىن ۇكىمەتكە قارسى شىقتى دەپ قۋدالاي بەرىپتى. الايدا، ولەڭى  وزەن  ارناسىن  بۇزىپ  اعاتىن اقىننىڭ  ەكپىنى باسەڭدەمەي ۇدەي  تۇسەدى. وسىناۋ  ءبىر  شابىتتىڭ  شىرقاۋ  بيىگىندە  جۋرگەندە 1934  جىلى  قازاقستان  جازۋشىلارىنىڭ  ءبىرىنشى  سەزى  مەن  حالىق  تالانتتارىنىڭ  العاشقى  سلەتىنە  قاتىسادى. وسىدان  كەيىن  ءبىلىمى  مىقتى  5  تىلگە  جۇيرىك  تۇرماعامبەت  اقىندى  الماتىعا  ءبىر  كەزدەگى  وزىنەن  ءدىني  ءدارىس  العان  شاكىرتى  سول  كەزدەگى  حالىق  اعارتۋ  كوميتەتىنىڭ  توراعاسى  تەمىربەك  جۇرگەنوۆ  ارنايى  شاقىرادى. ونداعى  ماقسات  ايگىلى  شىعىس  اقىنى  فەرداۋسيدىڭ  تۋعانىنا  1000 جىل  تولۋىنا  وراي  «شاھناما»  جىرىن  قازاقشاعا  اۋدارۋ  بولاتىن.
ابىلقاسىم فەرداۋسي شىعىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق تۋىندىسىنا اينالعان شاھنامانى 35 جىل جازسا، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى باس - اياعى 10 ايدا 40 مىڭ جولدىق داستان ەتىپ قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن اۋدارىپ شىعاردى.
اقىن جىردىڭ سيۋجەتتىك جەلىسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قازاقتىڭ ءوز ولەڭىندەي، قيسا داستانىنداي ەتىپ، «شاھنامانى» شالقار شابىتپەن قايتا جازىپ شىققان. جىر تولىق اياقتالىپ بولعانعا دەيىن ءباسپاسوز بەتتەرىندە ونىڭ ۇزىندىلەرى جاريالانىپ، تۇرماعامبەت سول كەزدەگى قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى ورتاسىندا كەڭىنەن تانىلدى.
1961 جىلى «رۇستەم - داستان» دەگەن اتتى جارىق كورگەن ەڭبەكتىڭ العان سوزىندە، مۇحتار اۋەزوۆ:
- «بۇل جىر فەرداۋسيدىڭ «شاھناماسىنان» جاسالعان اۋدارما ەمەس، ول ارعى - بەرگى اۋىزشا دا، جازباشا دا حيكايالاردىڭ بارىنەن قۇرالىپ، قازاق حالقىنىڭ اراسىنا ەرتەگىشە تاراپ كەتكەن باتىر جورىقتارىنىڭ جيناق جىرى» - دەپ باعا بەردى.
ساياسي قۋعىن - سۇرگىن كەزىندە تەمىربەك جۇرگەنوۆكە تاعىلعان «حالىق جاۋى» دەگەن جالا، تۇرماعامبەتتى دە اينالىپ وتەدى. ونى 37 جىل «حالىق اقىنى» دەگەن قۇرمەتتى اتاۋ دا، قازاق اسسر - ءىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى تاعايىنداعان رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەت اقىسىنا لايىق تۇلعا دەگەندە اتاقتارى قۇتقارا المايدى. تاعدىردىڭ مۇنداي توسىن سوققىلارىن كۇتپەگەن تۇرماعامبەت ءوز نارازىلىعىن ولەڭمەن بىلدىرەدى. بىراق وعان قۇلاق اساتىن وكىمەت پە؟! سودان ول 35 داپتەردەن تۇراتىن 40 مىڭ جولدىق «شاھناما» جىرىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن الىپ، اتا قونىس قارماقشىعا اتتانادى. الايدا نكۆد تىڭشىلارى ءار ءتۇرلى ايلا - شارعىمەن تۇرماعامبەتتىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاپ، اقىرى اقىندى قاماۋعا الادى. مۇنىمەن تىنباعان تىنتۋشىلەر ونىڭ شىعارمالارىنا قاستاندىق ويلاپ، كوزىن قۇرتپاق بولادى. ەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن بيعا انامىز امان الىپ قالۋ ءۇشىن نەبىر امالدار جاساعان. ول تۇرماعامبەتتىڭ قول جازبالارىن، نكۆد- ءنىڭ يىسشىلدەرى ىزدەپ تاپپايدى - اۋ دەپ، بىرەسە وشاقتىڭ استىنا، بىرەسە تاڭەرتەڭ مال جۇرەتىن جولدى قازىپ، كيىزگە وراپ تىعادى جانە جاسىرعان ورنىن كۇندە اۋىستىرىپ وتىرادى. ءسويتىپ تۇرمەدەن، تۇرمەگە قامالىپ ابدەن قۋعىن كورگەن كۇيەۋىنىڭ كوزىندەي بولعان ەڭبەكتەردى قىزعىشتاي قاراپ ءجۇرىپ، امان الىپ قالادى.
بۇگىنگى ءبىز وقىپ جۇرگەن اقىن مۇراسى بيعا انانىڭ امان ساقتاپ، ماردان بايدىلداەۆتىڭ جيناقتالۋىمەن جەتكەن دۇنيەلەر. ءبىر قىزىعى 10 ايدا «شاھناما» 40 مىڭ جول ەتىپ جازعان تۇرماعامبەتتىڭ ءتىل تۋىندىلارى، وسيەت، تولعاۋ، تەرمە، مىسالدارى مەن ماقال - ماتەلدەرى، ءمىناجىت، ارناۋلارى، حيكايا - داستاندارى 20 مىڭ جولدان ازاق اساتىن 424 شىعارما 5 داپتەردى عانا قۇرايدى.
دۇنيەدەن ءومىر ءوتىپ، وتسەم دە ءوزىم
ارالاپ جەردىڭ ءجۇزىن جۇرەر ءسوزىم
كورە الماي كەيىنگىنى كەتتىم - اۋ دەپ
ارماندا بولماي اق قوي ەكى كوزىم.
دەپ جىرلاعان تۇرماعامبەت تەك قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ءورىسىن كەڭەيتىپ قويعان جوق، ول الەم ادەبيەتىنىڭ اسقارىنا قۇلاش سەرمەدى. ءوز حالقىنىڭ وي - ارمانىمەن، مۇڭ - مۇقتاجىن، كومەسكى تاريحي مەن تۇلدىر دا بۇلدىر تاعدىرىن جىرعا قوسقان.
الايدا، وسىلاي ەلىم دەپ وتكەن ەردى ءالى دە تەرەڭ زەرتتەۋلەر مەن تىڭعىلىقتى ناسيحاتتاۋلار كۇتىپ تۇر. سوندىقتان وتكەنىمىزدى قاستەرلەپ، ونەرىمىزدى ورگە كوتەرسەك، ەل بولار ۇلتتىڭ ءۇردىسىن جالعاعانىمىز بولار ەدى. ول ءۇشىن ىزتىلەۋۇلى تۇرماعامبەتتىڭ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ جونىندە ءالى دە بەلسەندىرەك جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. ياعني، «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەندەي ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانىپ جاتقان شاقتا قازاق ادەبيەتىنىڭ ورتاسىنان ويىپ ورىن الاتىن ءدۇلدۇل اقىن ت.ىزتىلەۋۇلىنىڭ  شىعارمالارى جوعارى وقۋ ورىندارىندا جانە مەكتەپ باعدارلامالارىندا كەڭىنەن ورىن بەرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، ت.ىزتىلەۋۇلىنىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى مەن داستاندارىنان، ماقال-ماتەلدەرىنەن الىپ، ونىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ تولىق ءبىر تومدىعىن كوپ تارالىممەن باستىرىپ شىعارۋ، ونىڭ ايتقان ناقىل سوزدەرىن كوشەلەرگە ءىلۋ كەرەك جانە قارماقشى اۋدانىنىڭ ورتالىعى مەن قىزىلوردا قالاسىندا تۇرماعامبەتتىڭ ءمۇسىنىن ورناتقان ءجون. بۇل ۇسىنىس تۇرماعانبەتتى زەرتتەپ جۇرگەن كىشكەنتاي عانا جاسنۇردىڭ پىكىرى. ءبىزدىڭ دە ودان وزگە الىپ قوسارىمىز جوق. تەك عانا سىر ابايى اتانعان تۇلعاعا لاقتى قۇرمەت كەرەك بولىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى - تۇرماعانبەتتى ناسيحاتتاۋدا ۇلكەن جۇمىس كەرەك بولسا، ەكىنشىسى، ول تۋعان كيەلى تۇرماعانبەت اۋىلىنا ءبىر مادەنيەت ءۇيى كەرەك-اق.

ساكەن الداشباەۆ

قىزىلوردا قالاسى

تۇرماعانبەت اقىن شىعارمالارىنان:

ايتار ناقىلى  جوقتىڭ
تابار  اقىلى  جوق.

اۋزى  كۇيگەن  ۇرلەپ  ىشەدى.

قىزعانعانىڭ  قىزىل  يتكە  جەم  بولادى.

شيراتقان شىم جىبەكتەن كورگەنى ەدىم.

****************

تۇرماعامبەتكە بەرگەن زيالىلار پىكىرى

قازاقتىڭ كەيبىر اقىندارى « مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىلەرىنەن الىپ جىر - داستان جازاتىن. مىنا تۇستا تۇرماعامبەت تاجىريبەسىنەن ءبىز سونداي ەڭبەك مىسالىن كورەمىز. سونىمەن رۇستەمنىڭ جايى تۋىسقان تاجىك ادەبيەتىنىڭ ۇلى كلاسسيگى فەرداۋسيدىڭ «شاحناماسىنان» تىكەلەي جاسالعان اۋدارما دەمەيمىز، سول فەرداۋسي ۇلگىسىمەن حالىق اقىنى تۇرماعامبەتتىڭ ءوزى ولەڭ ەتىپ جازعان رۇستەم جونىندەگى داستانىنىڭ قازاقشا ۆاريانتى دەيمىز.
مۇحتار اۋەزوۆ
*                             *                               *
كورۋگە كىم ىنتىقپاس كۇننىڭ كوزىن
ەستۋگە كىم قۇمارتپاس عالىم ءسوزىن
زامان تۇر ۇيىعان ءبىر قاتىق قۇساپ
ىشىندە جاتىر تۋلاپ ىستىق سەزىم.
شىراعىم تۇرماعامبەت ءبىلىم الدىڭ
ەلىڭە ەندى قىزمەت ىستەر كەزىڭ
سۋىتپاي ادامشىلىق ءادىل ءسوزدى
قوش باۋىرىم، ءوزىڭ كوتەر جىر كۇمبەزىن! 
بازار جىراۋ

***
تۇرەكەڭنىڭ سىرعا ورالۋى ءبىر عانا مەدرەسە اشۋدا ەمەس، سىر ەلىندە شاعاتايزم - تۇركيزم ستيلىمەن ۇشتاسقان قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ تۋىمەن بايلانىستى بولدى. سونىڭ باسىندا تۇرماعامبەت تۇردى.
تۇرماعامبەت نەگىزدەگەن جازبا ادەبيەتتىڭ شىعىسقا ءتان جاڭالىعىن تۇسىنگەندەر - قاراساقال، ەرىمبەت، شوراياقتىڭ ومارى جانە ءدۇر وڭعار بولدى.
اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ

***
كوپ جىل بۇحارا شاحارىندا  كورنەكتى عۇلامالاردان ءدارىس العان، اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىنە جەتىككەن، شىعىس تاريحى مەن  ادەبيەتىنىڭ الۋان ماعلۇماتىن بىلەتىن، قازاقتىڭ حالىقتىق پوەزياسى بۇلاعىنان ەركىن سۋسىنداعان جانە ءوز اقىندىق، شايىرلىق، جىرشىلىق ونەردى قادىر تۇتاتىن ەلدە تۋىپ وسكەن تۇرماعامبەت بويىنان «شاحناما» سىندى كوركەم ءسوز قۇدىرەتىنەن تىزىلگەن الەمدىك تۋىندىنى قازاقشا سويلەۋگە قاجەتتى شارتتار تولىق تابىلعان ەدى.
راحمانقۇل بەردىباەۆ

***

قازاقتىڭ قارا ولەڭ ۇلگىسىمەن جازىلعان «شاحناما» داستانىندا دانىشپان تۇرماعامبەت اقىننىڭ فيلوسوفيالىق، پوەزيالىق وي، پىكىر، سەزىم بايلىعى قازاق پوەزياسىنىڭ ەتيكالىق داستۇرلەرى دارەجەسىندە  انىق، تۇسىنىكتى، اقىندىق تىلمەن بەرىلگەن.
مۇحامەدجان قاراتاەۆ

* * *

تۇرماعامبەت سوزدەرىن
ماقتامايىق قالاي كوپ،
وزدەرىڭ بەرگەن باعاسىن،
«سىردا تۋعان - اباي »! - دەپ
ماناپ كوكەنوۆ

***

سىر  الاشتىڭ  اناسى،  تاريحقا  جۇگىنسەك، بۇل  جەردە  قازاقتىڭ  ءۇش  استاناسى  بولعان: جەنت، سىعاناق، قىزىلوردا.
سىر  ءوڭىرى  قورقىت  بابامىزدىڭ، جانقوجا  مەن  بۇقارباي  سىندى  باتىرلاردىڭ، مۇستافا  شوقايدىڭ، سىر  سۇلەيلەرى  كەردەرى  ابۋباكىر  مەن  عۇلاما  تۇرماعامبەتتىڭ، اقىن  ءابدىلدا  مەن  نارتايدىڭ، تاماشا  حالىق  جازۋشىلارى  ءابدىجامىل  مەن  قالتايدىڭ  جانە  كوپتەگەن  ارداقتى، دارىندى  پەرزەنتتەرىنىڭ  تۋعان  ولكەسى. سونان  دا  قىزىلوردا  كۇللى  قازاق  ءۇشىن  ورتاق  جەر.

ن.نازارباەۆ

اقىن  شىعارمالارىنىڭ  جاريالانۋى:

«رۇستەم. داستان»-1961 جىلى
«نازىم» ولەڭ جيناعى-1972 جىلى
«نازىم» ولەڭ  جيناعى-1982 جىلى
(تولىقتىرىلىپ ەكىنشى باسىلۋى)
شاھناما 1-2 كىتاپ-2004 جىلى
شاھناما 1-2 كىتاپ- «سارىارقا» باسپا ءۇيى استانا 2009   

قورعالعان  عىلىمي  ەڭبەكتەرى:

ءو.كۇمىسباەۆ- تۇرماعانبەت  جانە  ونىڭ  رۇستەم داستانى
ۇ.جاڭبىرشيەۆا - ت.ىزتىلەۋوۆتىڭ  پوەزيالىق  تۆورچەستۆاسى
ە.كارىبوزوۆ - ت.ىزتىلەۋوۆتىڭ  شىعارماسىنداعى  ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرى
ف.قوجاھمەتوۆا- ت.ىزتىلەۋوۆتىڭ  تىلدىك  تۇرعىسىنىڭ  دەسكۋستىك  سيپاتى.
كوركەم  ادەبي  بەينەسىنە  ارنالعان  كىتاپ ا.توقماعانبەتوۆ  «جىر  كۇمبەزى» (الماتى-1975ج.). «كوتەرىلگەن  كۇمبەز» (الماتى 1982ج.)
«اباي-اقپارات»