قارا اسپاننىڭ قاھارىنا جۇتىلعان سول تامۇق ءتۇندى قارعىس اتسىن!

ابىز اقىننىڭ مۇردەسىن جۇمىلا جۇرت بولىپ اقىرعى، اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالا الماي، وتباسىندا ومالعان بارشا جاقىندارى مەن جۇراعاتى وسىلاي دەپ كوز جاستارىن بۇلادى. قارماقشىنىڭ ءتۇنى دە ءباز ادەتىنەن اينىپ، ءبىرتۇرلى جوسالانىپ تۇردى.

فانيدەگى بەس كۇندىك تىرشىلىگىنىڭ ءوزى ادام ايتسا نانعىسىز، ءارى بايانسىز بولعانى بىلاي تۇرسىن، اقىرىنىڭ دا تاپ وسىلاي قاسىرەت قاداسىنا بايلاناتىنىن ول جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەن كۇندەرىندە بىلگەن جوق. بىلسە راقاتىنان گورى جان ازابى باسىم وسى بەيوپا جولدى تاڭداپ، تاپتاۋرىن ەتپەس ەدى. الداشباي احۋننان ساۋات اشقان ءتالىپتىڭ تالانتىن تانىپ، ءوزى ءبىلىم العان بۇحارا شاھارىنا بارىپ، ءدىني ساۋاتىن جەتىلدىرىپ، ءدۇنياۋي پايىمىن ۇشتاۋعا كەڭەس بەرگەن قالجان احۋن جاس تۇرماعامبەتتىڭ وزگەدەن وزىق ەكەنىن بىردەن تانىعان. سىر سۇلەيى جەتىلە كەلە، وي كەمەسىنىڭ جەلكەنىن كەردى، اقىرى ول كەزبەگەن جەتى ىقىلىمنىڭ تۇكپىرى مەن جالعانشىنىڭ جىقپىلى قالمادى.

پەندەلىك اڭسار ەمەس پە، تۇرمەنىڭ تابالدىرىعىندا ءجۇرىپ العان سوققىدان ىشتەي قانسىراپ جاتسا دا سوڭعى دەمىنە دەيىن ءۇمىت قۇشاعىندا بولىپتى. ءبىر ەسىن جيعان ساتتە باسىن كوتەرىپ، بالالارىنا قاراپ، «سەندەرگە قىرىق جىل ازىق تا بولارمىن، / قىرىق جىل ارتتارىڭا قازىق تا بولارمىن!» دەپ، ءوز ءومىرىن پايعامبارلارشا بولجاپتى. بىراق «ەي، اللا، عافۋ ءايلاپ تاۋفيق، ءتاۋبا، / پەندەڭدى بۇلت شوگەتىن شىعار تاۋعا» دەپ يسلام ۇلاعاتىمەن سۇيەگى اعارىپ، جانى جاڭارعان بەيكۇنا جاننىڭ دەمى بىتكەن سوڭ جانازاسىز جەرلەنەتىنىن ەشكىم بىلگەن جوق. ءبىر زاماندا شىعارماسىنا جاناسقان رۋحاني ۇستازى ابىلقاسىم فيردوۋسيگە دە ءوز بايتاعى وسىلاي ۇكىم ەتكەن ەدى.

1937 جىلدىڭ قاندى ءىزى سۋي قويماعان كۇمىلجى مەزگىل بولاتىن. «تەمىربەك جۇرگەنوۆ ۇستالىپتى. جۇمىس ستولىنىڭ ۇستىنەن احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلىنا ومىرلىك پەنسيا تاعايىنداۋ تۋرالى ۇكىمەت قۇجاتى تابىلىپتى» دەگەن حابار بۇرق ەتە قالعان. «نەسى بار، الەمدىك «شاھنامانى» ۇلتتىڭ ۇعىمىنا شاقتاپ شىققان ساباز ەمەس پە. سول پەنسياسى قۇرىماعىردى تۇرەكەڭە بەرمەگەندە، كىمگە بەرەدى ءوزى؟» دەۋشىلەر دە تابىلعان. تەك كۇڭكىل ءسوزدىڭ كوبەيگەنى بولماسا، كوڭىل كونشيتىن ناقتى ەشتەڭە جوق ەدى. سودان بەرى دە ەكى جىلعا جەتەر-جەتپەس، ءسۇت پىسىرىمدەي عانا ۋاقىت وتكەن. ماڭداي تەر، ادال اقىسى ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنەن ومىرلىك پەنسيا الماق تۇگىلى، تۇرەكەڭ تۇرمەدەن كوز اشپاي قويدى. قايتا-قايتا شاقىرتىپ تەرگەيدى، اپتالاپ، ايلاپ ۇستاپ، كوڭىلىنە قاياۋ سالادى، قول جۇمسايدى، ت. جۇرگەنوۆپەن بايلانىسىن جانە وعان تاعىلعان جالعان ايىپقا ورتاقتاستىعىن تاپتىشتەيدى. اقىرى ءبىر كەزدە بۇحارادا ايگىلى «مير-اراب»، «كوكەلتاش» مەدرەسەلەرىندە مەڭگەرگەن اراب، شاعاتاي، پارسى، تۇركى تىلدەرى مەن قاديم نەگىزىن قوپارعان ءدىني ءبىلىمى دە ساۋ باسىنا ساقينا بولىپ جابىستى. قيت ەتسە، «مولدا، كەڭەستىڭ ساياساتىنا قارسى، باي-قۇلاق، ەسكىلىكتى ۋاعىزدايدى» دەپ تيتىعىنا تيۋ كوبەيگەن كەز. «ايىنا ءۇش ءجۇز سومنان الاسىڭ دەپ، / پەنسيا بۇيىرىپ ەدى بۇعان بەر دەپ. / ونىسى ويىنىنداي بولىپ، جاس بالانىڭ، / وتىرمىن تۇزەۋ ۇيدە بوسقا شەرلەپ...» دەپ قامىعىپتى تۇرمەدە وتىرعان تارلان اقىن، تارىققاندا قولىنا جالعىز قولعاناتى – قالامىن الىپ.

اسىرەسە، سوڭعى تاعىلعان ايىپ ساناعا سيىمسىز، ءتورت جۇگەرى ساباعىن ۇرلادىڭ دەيدى. بۇل ۇرلىققا ەسەپ بولسا، «العانىم ءتورت جۇگەرى تولىق ايىپ، / ايىبىمدى ءوزىم دە ايتتىم جۇرتقا جايىپ» دەپ، تۇرەكەڭنىڭ ءوزى جارياعا جار سالماس ەدى عوي. اۋزىنان اللاسى تۇسپەگەن ادامعا جالا جابۋ – بارىپ تۇرعان قورقاۋلىق. اقىرى، مويىندايتىن قىلمىسى جوق جەردە مويىنداتاتىن دالەلى بولمايتىنىن بىلگەن داۋرىقپا توپتىڭ تىرناق استىنان كىر ىزدەۋدەن باسقا امال-ايلاسى قالماعان. وسىلايشا عازيز اقىننىڭ اقىرعى جىلدارى قازالى، اقمەشىت، شىمكەنت تۇرمەلەرىنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرۋمەن وتكەن. ونى سوڭعى رەت تۇتقىنداعاندا شىمكەنت تۇرمەسىنە قاماعان. بۇل جولى تەرگەۋشىلەر اقىنعا قىلمىستىق توپتارعا قاتىسىن مويىنداتىپ، شىنىن ايتقىزامىز دەپ ابدەن ۇرىپ-سوققان. اقىرى، قاتا تيگەن سوققىنىڭ ءبىرى تابيعاتىندا شىرعا، نازىك ادامنىڭ جانىن عانا جارالاپ قويماي، ءومىر شامىنىڭ مەزگىلىنەن بۇرىن ءسونۋىن دە جەدەلدەتتى. سول جىلى سىر سۇلەيى ەلۋ التى دەگەن قىرشىن جاستىڭ ءبىر قياسىنا ەندى عانا شىققالى تۇرعان.

...قۇلاققا ۇرعان مۇلعىن تىنىشتىقتى ومىراۋىن ەرىكسىز پارلاعان كوز جاسى جۋعان قاريالار مەن ەكى يىندەرى سولقىلداپ، ءبىرىن-ءبىرى بالاشا جۇباتىپ، باسۋ ايتا ءجۇرىپ، تۇنشىعا سولقىلداعان ەت جاقىن اعايىننىڭ زارى عانا ءبولىپ تۇردى. از اۋىلدا «الىس» دەپ الشاقتاتاتىن، «جاقىن» دەپ جابا توقيتىن دا ەشكىم جوق ەدى-اۋ ءوزى. ءبارى دە كەشەگى باسى امان، باۋىرى ءبۇتىن كۇندە ءبىرىنىڭ اۋزىنداعىسىن ەكىنشىسى ءبولىپ جەپ وتىراتىن ءبىر اتانىڭ – كەتەنىڭ بالاسى. ءتوردىڭ تورەسىندەي بولعان اۋزى دۋالى اقىن جانى قينالىپ، دۇنيە شارقى پالەك بولۋعا اينالعاندا «جانازا، جانازامدى...» دەۋگە عانا شاماسى ارەڭ جەتكەن. «جانازامدى شىعارىڭدار» دەدى مە، الدە «زيانىم تيەر، شىعارماڭدار» دەدى مە، ونىسىن ەشكىم ۇعىپ تا، اڭعارىپ تا ۇلگەرگەن ەشكىم جوق. بازبىرەۋلەر بىلسە دە بىلمەگەن، ەستىسە دە ەستىمەگەن بولعان. بىراق بىرەۋىنىڭ باتىلى جەتىپ، «وسىلاي ەتەيىك» دەۋگە ءداتى بارماعانى انىق. ءسويتىپ، سوڭعى شەشىم ءۇنسىز قابىلدانعان.

كەۋدەدەن شىبىن جانى قاناتتانىپ ۇشقانعا دەيىن ول سويلەپ جاتىپتى. باسىن سۇيەگەندەرگە تۇرمەدە تيگەن سانسىز سوققىدان جانى اۋىرعانىن ايتىپتى. تەك ساعات ءتىلى سوڭعى ساتتەرىن سوعۋعا اينالعانىن سەزە باستاعاندا عانا، «بيعا!» دەگەن داۋىسى تارعىلدانىپ شىعىپتى. سودان سوڭ، باس جاعىنا كەلگەن بايبىشەسىنە توردە تۇرعان كەۋ ساندىقتى نۇسقاپ، اۋىل سىرتىنداعى ۇستازى قوجاباي مەشىتىن ىمداپ كورسەتىپ، «ءوزىڭ يە بول!» دەگەندەي عانا يشارا ءبىلدىرىپتى. تۇرەكەڭ تۇرمەنىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ جۇرگەندە باياعى بۇحارادان تۇيەگە ارتىپ كەلگەن باي كىتاپحاناسىن جانە «شاھنامانىڭ» قولجازباسىن اقىلدى بايبىشە اۋەلدە قوجابايدىڭ قابىرىنا كومىپ ساقتاعان ەدى. شايىر سونى ىمىرا ەتكەن بولسا كەرەك. ول مۇنان باسقا ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتپاپتى. تەك، جانارىنان ءال تايا باستاعاندا، «قوس قارعاما اللا جار...» دەگەن، شۇڭىرەك كوزدەرى جاساۋراپ. دۇنيە ديدارىنا كەلگەن ءابدىلازيز، ءابدىلحاي، ءابدىلحاميت، ءابدىساحي سياقتى ات تىزگىنىن ۇستار 7 پەرزەنتىنەن بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەسەيىپ، ەر جەتىپ تۇرعان شاقتارىندا ايىرىلىپ، اجال اجداھانىڭ قۇشاعىنا ءوز قولىمەن تابىستاپ، اڭىراپ قالا بەرگەن تۇرەكەڭنىڭ ارتىندا قالعان ماحمۇتبەك پەن ابدىراۋىق ەدى. پەندەدەن پانا تابا الماسىن بىلگەندەي، اقىن كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىن اللاعا اماناتتاپتى. سودان سوڭ بىرنەشە كۇن بويى كۇزەتىندە بولىپ، ءۇي-ىشىندە القا قوتان وتىرعان اعايىن-تۋىستارىنا بارلاي قاراپ الىپ، تەرىس اينالىپ ءتۇسىپ، وزىمەن-ءوزى «ءاھلى يسلامنىڭ اق تۋىن ۇستاپ، بىرلىگىڭە ءشۇبا كەلتىرمەگەن قايران تۇرەكە، سەنىڭ دە كۇنىڭ قۋىرىلعانى ما، تاتاتىن تالقانىڭنىڭ تاۋسىلعانى ما؟» دەپ، كۇبىرلەپ ۇزاق جاتقان. وسى سوزدەردى ايتىپ، الدەنەلەردىڭ باسىن شالا باستاعاندا شىرىن دۇنيە كوز الدىندا دوڭگەلەنىپ بارا جاتتى.

ءبىر ساتتە ەسىن قايتا جيىپ الىپتى. تالىقسي باستاعان تۇستا توڭىرەگىنە كوز تاستاپ، اقىرىن عانا «اللا!» دەگەن. سوسىن، كەرىلىپ، بويىن جازعاندا شىناشاقتاي تۇلعاسى زورايىپ كەتكەندەي بولىپتى. سودان سوڭ سوڭعى رەت يەك قاعىپتى. ەسىك اشىلىپ كەتكەن ەكەن. سىعىرايعان بىلتە شام كوكتەي سوققان سامالدان جالپ ەتىپ ءوشىپتى.

اللانىڭ حاق بۇيرىعى جەتكەن ساعاتتا جان ءتاسىلىم ەتكەن جاندى جەرلەتپەيتىن زاڭ جەر بەتىندە ءسىرا، جوق. بىراق ەل قۇلاعى ەستىمەگەن سۇمدىق تەك ءبىزدىڭ جۇرتتا بار. تاپ سول تۇستا سونداي دا قارعىس اتقان قاعيدا بولىپتى. وكىمەتتەن قورىققان قارا قۇرىمنىڭ پايعامبارداي اقىندى جاريا تۇردە جەرلەۋگە دە داتتەرى بارماپتى. اۋزىنان ءسۇبحان اللاسى تۇسپەگەن عۇلامانى جەر-انا قوينىنا ەڭ سوڭعى، اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا قۇدايدىڭ جارىق كۇنى بۇيىرماي، مۇلعىن قاراڭعىدا، اي جارىعىمەن ءۇش اعايىنى دىمىن بىلدىرمەستەن، اۋىل شەتىنەن ءتورت شاقىرىمداي جەردە تۇرعان بەيىتكە جاسىرىن جەرلەپ قايتقان. بۇل دا جالعىز ادامنىڭ تاپقان جولى ەمەس ەدى. كوبەڭسىگەن كوپتىڭ ۇيعارىمى سولاي بولىپتى. ارتىندا قالىپ بارا جاتقان ەل-جۇرتى، اۋلەتى مەن بالا-شاعاسىنىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن دە وسىلاي ىستەۋدەن باسقا شارالارى قالماعان شىعار.

كەلەر جىلى قارماقشىدان نكۆد قىزمەتكەرلەرى كەلىپ، اقىننىڭ مولاسىن جەرمەن جەكسەن ەتىپ، تەگىستەپ كەتىپتى. سودان سوڭ بەيىتىنىڭ باسى قارايتىلماي، ءۇيىندى تومپەشىك كۇيىندە ۇزاق جىل جاتىپ قالادى. ارادا جىلدار جىلجىپ، ارۋاق ساۋابى ءۇشىن باسىنا ءتورت قۇلاق تام تۇرعىزىپ، ارىنا شاپقان ءبىر تۋىسىنىڭ وكىمەت ادامدارى كوپ جىلعا دەيىن قىر سوڭىنان قالماپتى. قاننىڭ ءىزى كەۋىپ، جاننىڭ جاراسى جازىلۋشى ما ەدى؟ قازىر دە تۇرماعامبەتتىڭ اۋىلىنا ات باسىن بۇرساڭىز، سيرەك تە بولسا، وسى ۋاقيعانىڭ انىق-قانىعىن ايتاتىن كوزى ءتىرى كۋاگەرلەردى كەزدەستىرىپ قالاسىز.

الداشباي احۋننان ءدارىس العان، تۇرەكەڭنىڭ زامانداسى وسپان مولدانىڭ ساقالىنان تارام-تارام بولىپ اققان كوز جاسىن كورگەندەر سول وقيعانى ەمىرەنبەي ەسكە المايدى. ەسكىلىكتىڭ ءبارىن جاۋ كورگەن زالىم زاماننىڭ قارا نيەت ادامى دەسەك تە، وكىمەت بەرگەن بۇيرىقتىڭ ۇشىعىن شىعارىپ جىبەرگەن ءوز قانداسى. ءدىندى اپيىن دەپ تانىعاندار وسپاندى تاياققا جىعىپ، قوينىنا قورسىلداعان شوشقانىڭ تورايىن سالىپ، كوشە ارالاتقانىن تۇرماعامبەتتىڭ اۋىلداستارى كۇنى كەشە كورگەندەي، تۇلا بويى تۇرشىگىپ ايتادى. ساناعا تۇسكەن سىزات بىرنەشە بۋىن ۇرپاق اۋىسقان تۇستا عانا تارقاماق. كوزى ءتىرى كۋاگەرلەر تۇرعاندا سارى داقتى وشىرەم دەۋ بوس اۋرەشىلىك. ەتەگىنە سالعان الگى ناستىڭ يسىنەن زامانىنا ناعىلەت ايتىپ، بالاشا ەڭىرەگەن وسپان دا سودان سوڭ كوپ ۇزاماي، كوز جۇمىپتى. قىر سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن نكۆد قىزمەتكەرلەرى الگى ايلالارىن تۇرماعامبەتكە دە جاساماق بولعان ەكەن. بوركەمىك مىنەز تانىتۋدان گورى اللانىڭ اق ءولىمىن قابىلداۋدى دۇرىس دەپ تاپقان داموللا قاسقايىپ تۇرىپ الىپتى. ايتپەسە، وعان قويىلعان تالاپ قارا تاستان دا قاتتى ەدى. «شوشقا مەن سىيىردىڭ تاناۋى مەن اشا تۇياعى ۇقساس. سوندىقتان، شوشقانى دا حالال جانۋاردىڭ قاتارىنا قوساسىڭ» دەپتى. مىنە، جارىمەستەر ورىنداتپاق بولعان جارتىكەش شارتتىڭ ءتۇرى. سوزدەن ەسەسىن جىبەرەتىن تۇرماعامبەت پە، «ولاي بولسا، قاتىنىڭ مەن تۋعان قىزىڭنىڭ قوينىنا قاتار بار، ەكەۋى دە ءبىر ۇرعاشى ەمەس پە؟» دەپ، قوياسىن قوتارا سالىپتى. سول سوزدەن كەيىن الگىلەردىڭ شۇيىلە ءتۇسۋى اسقىنعان. شىمكەنت تۇرمەسىنەن كەلگەندە اقىن وسىنداي حالدە.

اقىننىڭ ءمايىتىن تۇندەلەتىپ كومىپ قايتقان ءۇش تۋىسى – ساقتاعان كارىبوزوۆ، ىسقاق بايداۋلەتوۆ، الماس مۇسابەكتەردىڭ كەيىنگى تاعدىرىنىڭ نە كۇيگە تۇسكەنى بەلگىسىز. تەك ماسەلەنىڭ باس-اياعى مۇنىمەن شەكتەلمەي، ادام ايتسا نانعىسىز سۇمدىق سودان كەيىن بولعان.

ءمايىتتى كومىپ كەلگەننەن كەيىن، ارادا ەكى-ءۇش كۇن وتەر-وتپەستە اۋدان ورتالىعىنان ساۋ ەتىپ ءبىر توپ نكۆد قىزمەتكەرلەرى كەلە قالادى. شايىردى قاشىپ ءجۇر دەپ سىلتاۋراتىپ، اعايىن-تۋىستىڭ دەگبىرىن الا باستاعان الگىلەر تۇرماعامبەت ءولدى دەگەنگە سەنبەي، زىعىرىن ەگە باستاپتى. اقىرى، سوزگە يلانباعان ىنساپ بىلمەيتىن يمانسىزدار قابىردى اشۋ كەرەك دەگەن زۇلىم نيەتتەن اينىماي قويادى. قولدان كەلەتىن قايران قايدا، بۇرىن مۇندايدى كورمەك تۇگىلى، ەستىمەگەن ەت جاقىن اعايىن جالعىز اللاعا زار توگۋمەن بولعان. توپىراعى توڭازىپ ۇلگەرمەگەن عازيز اقىننىڭ ارۋاعىن قورلاپ، الگىلەر ءمايىتتى قايتا قازدىرىپ الىپتى. كومىلگەن مۇردە تۇرماعامبەت ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن كور سوقىرلار بىلەگىنە تاڭبا باسىپ، بۇدان بىلاي ىزدەۋدى دوعارۋ ءۇشىن ولىكتى اكتىلەپ، تۋىستارىنا قايتا جەرلەۋگە كەلىسىم بەرگەن.

«كورە الماي كەيىنگىنى كەتتىم-اۋ دەپ، / ارماندا بولماي-اق قوي ەكى كوزىم!» دەپ زار توككەن قايران تۇرەكەڭ. اقىرىڭدى بولجاعان ەكەنسىڭ-اۋ، دانىشپانىم. مىنا سيقى قاشقان قوعامدا قازىر ءسىز كورەتىن ەشتەڭە قالىپ جارىعان جوق.

بەرىك ءجۇسىپوۆ,

فولكلورتانۋشى

Abai.kz