ءۇش عاسىرعا تاياۋ ارمان بولىپ، سول ءۇشىن حالقىمىز قان كەشىپ كۇرەسكەن، ۇرپاقتان ۇرپاققا امانات ەتكەن تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەندەي قۇاندىق. «ورنىندا بار وڭالار» دەپ، كوڭىلىمىزدى جۇباتقانىمىزبەن ورنى تولماس بوداۋلار بەرگەنىمىز حاق. اشتىق، رەپرەسسيا، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، تىڭ يگەرۋ سىندى يمپەريالىق مۇددەنىڭ ۇدەسىنەن شىققان ساياسي قوزعالىستار جادىمىز بەن جۇرەگىمىزگە ولشەۋسىز قارا تاڭباسىن باستى. ءوز جەرىمىزدە وتىرىپ ازشىلىققا اينالدىق. ۇلتىمىزدىڭ قىرىق پايىزى انا تىلىنەن ماقۇرىم قالدى. جوسپارلى ەكونوميكاعا قۇرىلعان يندۋستۋريا قازاقستاندى اگرارلىق ەلگە اينالدىرىپ قانا قويماي، سلاۆيان ەلدەرىنە قوساقتالعان شيكىزات كوزى رەتىندە قالىپتاستىردى.

اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى، تۇرمىستىق تاۋارلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، سەنىمى كۇيرەگەن جاستاردىڭ قىلمىستىق جولعا ءتۇسىۋى، «سوۆەت ۇلتتارىنىڭ لابوتورياسى» اتالعان ەلدە ۇلتتىق قايشىلىقتاردىڭ ءورشىۋى، يادرولىق قارۋى بار ەل رەتىندە حالىقارالىق ويىنشىلاردىڭ نازارىن اۋدارۋى، مىنە، وسىنىڭ ءبارىن ەسەپتەگەندە، اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا كەڭەسشىسى زبيگنەۆ بجەزينسكيدىڭ «ۇلى شاحمات تاقتاسى» دەگەن كىتابىنىڭ قورىتىندىسىنا سۇيەنسەك، شىرپى تارتساڭ جارىلاتىن «وتتى نۇكتەگە» اينالعان ەدى. 1991 جىلى قاراشادا سوۆەت وداعىنىڭ جانازاسىن الماتىدا شىعارعاندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى وسىنداي قات-قابات قيىندىقتار مەن داعدارىس قۇرساۋىندا بيلىككە كەلدى.

نۇرەكەڭ ەكى شىلبىر، ءبىر تىزگىن قولىنا ەركىن تيگەن سوڭ ىسكەر، جاڭاشا ويلايتىن جالىندى جاستار مەن ىسىلعان ورتا جاستاردان ءوز كومانداسىن جاساقتاپ، ءيىرىمى مول، اعىسى قاتتى نارىقتىق قاتىناستىڭ تەڭىزىنە قويىپ كەتتى. ەندى ءبىر جاقتان شىت جاڭا مەملەكەت قۇرۋدىڭ پراكتيكاسىنان ءوتتى.

سوۆەت زامانىندا 28 جاسىندا تۇلكىباس اۋداندىق كومسومال كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان زاۋىتبەك قاۋىسبەكۇلى ءوز زامانداستارى سەكىلدى زاماننىڭ وزگەرگەنىن، مەملەكەت قۇرۋ مەن قالىپتاستىرۋدا، نارىققا وتۋدە ەلىمىز جاڭا كوزقاراستاعى جاس بۋىن كادرلەرگە وتە ءزارۋ ەكەنىن جان-تانىمەن سەزىنىپ، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ جانىنان تابىلدى. كوسەمدىگى مەن شەشەندىگىنە رەفورماتورلىعى ساي كەلگەن، قاي سالاعا قاي كادر جەتىسپەي تۇرعانىن تامىرشىداي ءدال باساتىن پرەزيدەنتىمىز 1993 جىلى جەلتوقساندا زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆتى جان سانى مول، قۇيقالى، بەرەكەلى وڭتۇستىك وبلىسقا باس اكىم ەتىپ تاعايىندادى. وداققا بايلانعان ءوندىرىس ورىندارى قاڭىراپ بوس قالىپ، بۇكىل ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتار تاراپ، قاراپايىم حالىق سەڭ سوققان بالىقتاي سەندەلىپ قالعاندا تۋعان جەرىنىڭ نوقتاسىن قولىنا العان زاكەڭ رەفورما مەن شارۋاشىلىق قۇرىلىمدارىن قايتا قۇرىلىمداۋ جۇمىستارىن ويداعىداي اتقارىپ شىقتى.

ۇلت كوشباسشىسى ەكونوميكالىق رەفورماعا باسىم باعىت بەرگەن كەزدە ەل ىشىنەن 3 ميلليونعا تاياۋ وزگە ۇلت وكىلدەرى ءوز اتامەكەنىنە قوتارىلا كوشتى. وسى كەزدە مەملەكەت قۇرىلا سالا 1991 جىلى الەم قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىن الماتىدا ۇيىمداستىرىپ، دۇنيەنىڭ قىرىق نەشە ەلىنە تارىداي شاشىراپ كەتكەن قانداستارىمىزدى ەلگە شاقىرىپ، قيىندىققا قاراماي ورتاق ءۇيىمىزدى بىرگە كوركەيتۋگە، گۇلدەندىرۋگە ۇندەدى. سونىمەن كوشتىڭ العاشقى لەگى باستالىپ، قانداستارىمىز ءار قيىردان اتامەكەنگە ات باسىن تىرەدى. بيۋدجەتتەگى تاپشىلىقتى، سوۆەتتەن مۇراعا قالعان سىرەسكەن بيۋرروكراتيانى جەڭۋ ءۇشىن پرەزيدەنتكە توتە قارايتىن كوشى-قون اگەنتتىگى قۇرىلىپ، قازاقتىن جانىن، تاعدىرىن جاقسى تۇسىنەتىن زاكەڭ 1997 جىلى وسى اگەنتتىككە توراعا بولىپ كەلدى. دەپۋتات بولعان، اكىمدىك تىزگىنىن ۇستاعان زاكەڭ ەلباسى سەنىپ تاپسىرعان بۇل جۇمىستىڭ تاريحي، ستراتەگيالىق ماڭىزىن جاقسى ءتۇسىنىپ، تىڭنان تۇرەن سالدى. اسىرەسە اڭىراپ اتامەكەنگە كەلگەندە يەسىز قالعانداي سەزىنگەن قامكوڭىل قانداس زيالىلاردىڭ باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە كىرىستى. سول كەزدەگى قالا اكىمى حراپۋنوۆ مىرزانىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، شەتەلگە قوتارلا كوشكەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن بوساعان پاتەرلەر مەن ساقالدى قۇرىلىسقا اينالعان قابات ۇيلەردى قارجى تاۋىپ، قانداستارعا ءبولىپ بەردى. مىنە، مۇنىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك ءدۇمپۋى زور بولدى. بۇل حابار الىس-جاقىن شەتەلگە تاراپ، قازاق كوشىنە ساپالىق سەكىرىس الىپ كەلدى. قانشا دەگەنمەن سانانى بولىس بيلەيدى عوي، مىڭ جەردەن پاتريوت بولسا دا، قيراعان ەل مەن قاڭىراعان ورتاعا ەشكىم تاۋەكەلگە بەل بۋىپ بارمايتىنى ايدان انىق.

مول تاجىرىبيە، شەبەر ۇيىمداستىرشىلىعىمەن ەلباسىنىڭ ويلاعان جەرىنەن شىققان ز.قاۋىسپەكۇلى وسىدان كەيىن ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى مينيسترلىكتەرگە باسشى بولدى. 2000 جانە 2005 جىلدارى قر مەملەكەتتىك ىستەر اگەنتتىگىنە ىلگەرىندى-كەيىندى 5 جىل باسشى بولىپ، وسى زامانعا ساي كادرلار كورپۋسىن قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوستى. ۇكىمەتتەگى بارلىق مينيسترلەر مەن ورىنباسارلارىن، دەپارتامەنت، ءبولىم باسشىلارىن دامىعان ەلدەرگە كەزەك-كەزەك قىسقا مەرزىمدى كۋرسقا جىبەرىپ، تاجىرىبيەدەن وتكىزدى. ولاردىڭ وقۋ جاعدايىن ءوزى قاداعالاپ، العان سەرتيفيكاتتارىنا دەيىن ءمان بەردى. سوڭىنان بۇل ءۇدىس بارلىق وبلىستار مەن قالالارعا جالپىلاسىپ،  كەدەن، سالىق، حالىققا قىزمەت وتەۋ ورتالىقتارى «ءبىر تەرەزە قاعيداتىن» تەز مەڭگەرىپ، يگىلىگىن حالىق كوردى.

2003 جىلى كەيىپكەرىمىز ەلىمىزدىڭ ىشكى ىستەر ءمينيستىرى بولىپ تاعايىندالعاندا، ازاماتتىق تۇلعا رەتىندە سوۆەت زامانىنان قالىپتاسقان، تامىرى تەرەڭ كەتكەن، قۇرىعى ۇزىن، كۇرمەگى كوپ قاھارلى جۇيەگە ءبىراز وزگەرىستەر الىپ كەلدى. وسى مينيستىرلىكتىڭ قۇزىرىنداعى كوررۋپتسيا كوزى بولعان ءبىراز وكىلەتتىكتەردىڭ ارا جىگى انىقتالىپ، تۇرمە ادىلەت مينيسترلىگىنە قاراپ، ءوزى ۇستاپ، ءوزى باقىلايتىن زامان كەلمەسكە كەتتى. كولىك پراۆاسىن جاساۋ دا ادىلەت مينيستىرلىگىنىڭ قۇزىرىنا ءوتتى. شەتەلدىكتەردىڭ ۆيزا جۇمىسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراسا، ەكونوميكالىق قىلمىسپەن اينالاسۋ قارجى پوليتسياسىنا تاپسىرىلدى. ۋچاستكوۆىيلاردىڭ ايلىعى كوتەرىلىپ، ىسىنە ادال، وتباسىلى ۋچاستكوۆىيلار مەملەكەت ەسەبىنەن پاتەرمەن قامتىلاتىن بولدى.

زاكەڭ 2007 جىلى قازاقستاننىڭ وزبەكستاندا توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشەسى، 2009 جىلى قازاقستاننىڭ رەسەي فەدەراتسياسىندا توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشەسى، 2012 جىلى قر-دىڭ ۋكرايناداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشەسى قىزمەتىن اتقاردى. الدىڭعى ساياسي، اكىمشىلىك قىزمەتتەرىنە قاراعاندا بۇل تىڭ سالا بولاتىن. اسىرەسە اتالعان ەلدەردىڭ قازاقستانمەن قارىم-قاتىناسى نازىك تە كۇردەلى ەدى. ساياسي، ەكونوميكالىق رەفورما جۇرگىزبەي جامباستاپ جاتىپ العان مارقۇم يسلام كاريموۆ بارلىق حالىقارالىق ۇيىمدارعا كەرەناۋ بولدى، ال توسەكتە باسىمىز، توسكەيدە مالىمىز قوسىلىپ جاتقان تۋىسقان ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن يكەمدەپ، رەتتەپ وتىراتىن مامىلەگەر تۇلعا كەرەك بولدى. زاكەڭ سول بورىشىن ابىرويمەن ورىندادى. سول ەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ جوعىن جوقتاپ، تۇلعالارىن، تاريحي ەسكەرتكىشتەردى ءوز نازارىندا ۇستادى. رەسەيدىڭ قازاقستانعا عانا ەمەس الەمدەگى سالماعى تىم وزگەشە، سوندىقتان ول ەلگە باراتىن ەلشىنىڭ الار ورنى، كوتەرەر جۇگى ايتپاساق تا بەلگىلى. ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەن كوز اشپاعان ۋكراينا اقش پەن رەسەيدىڭ كۇش سىناسار، باق تالاسار ويىن الاڭىنا اينالعانى قاشان؟! ەلدەن قاشىپ-پىسقان وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ «قۇراما كومانداسىنىڭ» ۋكرايناعا بارىپ تىنىس الىپ، تۇياق سەرپىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. مىنە، وسى جاعدايلاردان-اق، ز.قاۋىسبەكقۇلىنىڭ ساياساتتا ات كوتەرە الماس سالماعىن، پرەزيدەنت كوڭىلىندەگى ەشكىم تولتىرا الماس ورنىن اڭعارامىز.

ەلىمىزدى وتىز جىلعا تاياۋ باسقارعان پرەزيدەنتىمىز وسى بارىستا الىس-جاقىننان، ءىش پەن سىرتتان كەلگەن بارلىق قاۋىپكە توتەپ بەرىپ، ەلىمىزدى شىپ-شىرعاسىن شىعارماي العا سۇيرەپ كەلەدى. ارينە ول كىسىنىڭ ءوزىنىڭ پاراساتى مەن كورەگەندىگىسىنە سۇيەندى، ءارى زاكەڭ سياقتى امبيتسياسى جوق، ەلىنە ادال، ءوز ءىسىنىڭ بىلگىرى بولعان سەرىكتەرىنىڭ دە ەڭبەگى مول. ارقاشان كۇردەلى، ۋشىققان ورىندارعا وسى كىسىلەردى ساقا سايلاپ قويادى. سەنىم بىلدىرەدى. ارى قاراي ول كىسىلەر ۇيىرىپ اكەتەدى. 2015 جىلى بۇل كۇندەگى ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن ساياسي بيلەۋشى پارتيا بولىپ قالىپتاسقان «نۇر وتان» پارتياسىنا زاكەڭ حاتشى بولىپ كەلە سالا، ىشكى كوشى-قوندى وڭتۇستىككە باعىتتاۋ ۇدەرىسىنە بەلسەنە ات سالىسىپ كەتتى. ءوزى تۋىپ وسكەن تۇستىكتەگى ەلگە يناباتتى، ابىرويلى اقساقالداردى جيناپ، تەرىستىككە بىرنەشە مارتە الىپ بارىپ، سول جاقتىڭ جاعدايىن كوزبە-كوز ءتۇسىندىرىپ، پارتيانىڭ ساياساتى مەن باعىت-باعدارىن ناسيحاتتادى. سونىمەن ىشكى كوشى-قوندا ەداۋىر بۇرىلىس بولىپ، حالىقتىڭ بەلسەندىلىگى ارتتى.

2017 جىلى ماۋسىمدا دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ 5-ءشى قۇرىلتايىندا قاۋىمداستىق توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى. ارينە بۇل قىزمەتتى قومسىنعان جوق. ەلباسىنىڭ سەنىمى، الىستاعى اعايىننىڭ ۇكىلى ءۇمىتى دەپ ءبىلدى. ويتكەنى بۇل كەزدە قازاق كوشى تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرعان-دى. اتىشۋلى ەكى انىقتاما قىتاي، يران قازاقتارىنىڭ ازاماتتىق الۋىنا كەدەرگى بولسا، ءىرى قالالارداعى تىركەۋ، كۆوتا اينالاسىنداعى ادىلەتسىزدىك باسقا ەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ادىمىن اشتىرمادى. 2016 جىلى قىتايدا از ۇلتتارعا باعىتتالعان قىسىم شەگىنە جەتىپ، ادامدار اراسىنا ۇرەي تۋدىردى. وسىنىڭ ءبارىن الپاۋىت ەلدەر ءوز مۇددەسىنە شەبەر پايدالانىپ، وسەك-ايان تاراتىپ، ءوز ۇپايىن تۇگەندەۋگە كوشتى. سولتۇستىكتەگى كورشىمىز بيىك مىنبىرلەردەن اشىقتان اشىق تەرريتوريالىق تۇتاستىعىمىزعا اڭگىمە ايتىپ، ارانداتۋ سيپاتىنداعى مالىمدەمەلەر جاريالادى. زاكەڭ اتتانداتىپ، الاۋلاتپاي ءوز جۇمىسىن باستاپ كەتتى. ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىمەن «وتانداستار» قورى قۇرىلدى، ءار ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار، جەكە تۇلعالار ارقىلى ۇكىمەتكە ۇسىنىس پىكىرلەر ايتىلدى. دوڭگەلەك ستولدار ۇيىمداستىردى. زاكەڭ اكىم، ەلشى كەزىندە ءوزى باس بولىپ قۇرعان، بۇل كۇندە جان سانى جيىرما مىڭنان جەتكەن «اسار» اۋىلىنىڭ تاجىرىبيەلىرىن باستى قالالار مەن سولتۇستىك وبلىستارعا جالپىلاستىرۋعا كوشتى. وسى جوبا ءۇشىن ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، تۇسىندىرۋلەر، كەزدەسۋلەر جۇرگىزدى. ارينە، بۇل جوبالار تولىقتاي ىسكە اسىپ جاتسا، پايداسىن قانداستارىمىز كورەدى. ەلگە دە قۇت ورنايدى.

بيلىكتىڭ باسپالداقتارىنىڭ بارىنەن سۇرىنبەي ءوتىپ، سىن ساعاتتاردا ۇلت كوشباسشىسىنىڭ جانىنان تابىلعان، ەشقانداي توپقا، جىككە بولىنبەي، مەملەكەتتىك مۇددە مەن حالىقتىڭ بەرەكەسىن ويلاعان، جۇرگەن جەرىندە اتقارعان قىزمەتىندە كلاندىق ۇعىم قالىپتاستىرۋعا تالپىنباعان، جەكە امبيتسياسىن پارتيالىق ەتيكا، ءتارتىپ شەڭبەرىنەن شىعارماعان، زيالى قاۋىمعا سوعىم، ساۋعا ۇلەستىرىپ ءوزىن ناسيحاتتاماعان مەملەكەتشىل تۇلعا زاكەڭ 70-ءتىڭ تۇعىرىنا ۇلكەن ابىروي، مول تابىسپەن، قاۋمالاعان قاۋىمنىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، كوتەرىلىپ كەلەدى. مەرەيتوي قۇتتى بولسىن، زاكە! ءالى دە بەرگەنىڭىزدەن بەرەرىڭىز كوپ، الار قامالىڭىز الدا!

ءومارالى ادىلبەكۇلى       

Abai.kz