وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى - رەسپۋبليكاسىنىڭ ماقتا وسىرەتىن نەگىزگى ايماعى. قازىرگى كەزدە وسى داقىلمەن وبلىستىڭ تولەبي جانە سوزاق اۋداندارىنان باسقا اۋداندارى اينالىسادى.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى - رەسپۋبليكاسىنىڭ ماقتا وسىرەتىن نەگىزگى ايماعى. قازىرگى كەزدە وسى داقىلمەن وبلىستىڭ تولەبي جانە سوزاق اۋداندارىنان باسقا اۋداندارى اينالىسادى.

سوڭعى ون بەس جىلدا وقو-دا ماقتا القابىنىڭ اۋدانى ەكى ەسەگە ءوستى، بىراق ماقتانىڭ ونىمدىلىگى ەكى ەسە تومەندەدى. بۇل كورسەتكىشتەر سەرپىنىن وبلىس بويىنشا جالپى ەمەس، شارۋاشىلىقتىڭ جەكەلەگەن كاتەگورياسى - اۋىل شارۋاشىلىق كاسىپورىندارى، شارۋا قوجالىقتارى مەن ءۇي شارۋاشىلىعىندا سونىمەن قاتار، قوزانىڭ وزىندىك قۇنى كۇرت ءوستى: سوڭعى بەس جىلدا ول تونناسىنا 25 مىڭ تەڭگەدەن 45 مىڭ تەڭگەگە كوتەرىلدى."ونتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتا ءوسىرۋ شارۋاشىلىعى مەن ماقتا تازالاۋ سالالارىنىڭ تالداۋى ونىمدىلىك پەن تيىمدىلىكتىڭ تومەندەۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى وڭتۇستىككە ءتان نەگىزگى جاعدايلاردىڭ سالالىق ەرەكشەلىكتەرى ەكەندىگىن كورسەتىلدى. قازىرگى تاڭدا ماقتا وندىرۋمەن وبلىسىمىزدا 45 مىڭ شارۋا قوجالىقتارى اينالىسادى. ولاردىڭ 80 % استامى جەر يەلەرى 5-10 گەكتارعا شەيىن.
ەليتالىق تۇقىم شارۋاشىلىعىنىڭ بولماۋى جانە ەليتالىق تۇقىمداردى قولايلى باعادا جاپپاي شىعارۋ ماسەلەسى. وبلىستا تۇقىمدى بەس ەليتالىق تۇقىم شارۋاشىلىعى شىعارادى. بىراق، ولار نەگىزىنەن وقو-ندا بىرنەشە ونداعان جىلدار بۇرىن بەيىمدەلگەن جانە ءوزىنىڭ قۇندى قاسيەتىن جوعالتىپ ۇلگەرگەن "س47-27" سورتىن وسىرۋمەن كەلەدى. تاجىريبە ستانتسيالارىنان الىلعان ەليتالىق تۇقىمدار ماقتا زاۋىتتارىندا ءبىر بۋرتقا سالىنادى جانە باسقا تۇقىمدارمەن ارالاسىپ كەتەدى، ال ول عالىمداردىڭ ەڭبەگىن "جوققا" شىعارادى. ماقتا سەبەتىن اۋدانداردا جاقسى ەليتالىق جانە جاپپاي تۇقىم شارۋاشىلىعى بولماۋىنان سورتتار قوسپاسى پايدا بولۋدا. ەليتالىق تۇقىمدى جاپپاي ءوندىرۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن مەملەكەت جاقىن بولاشاقتا مىنا تاجىريبە ستانتسياسىندا قۇرىلاتىن ەليتالىق شىعاراتىن كىشى زاۋىت سالۋعا 35 ميلليون ەسە بولىپ وتىر.
مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن وبلىستا 6,5 مىڭ توننا تۇقىم كەرەك. قازىرگى تاڭدا 14 ەليتالىق شاراۋاشىلىقتاردىڭ بەسەۋى عانا جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار ۇلتتىق ءونىم 50-55 تەڭگە تۇرادى، ال يمپورتتىق باعا 2 ەسە تومەن. تۇقىمنىڭ باعاسى جوعارى بولسا قاراپايىم شارۋا قوجالىقتارى بازاردان كونتراباندالىق جولمەن اكەلىنگەن ساپاسىز سەرتيفيكاتسىز تومەن باعالى تۇقىمدى الۋلارىنا تۋرا كەلەدى.
ماقتانىڭ باعاسى سۇرانىسقا جانە ليۆەرپۋلدىق بيرجانىڭ ۇسىنىسىنا بايلانىستى قويىلادى. ارينە الەمدىك باعانىڭ ءوسۋى نەمەسە تومەندەۋى قازاقستانداعى ماقتانىڭ باعاسىنا اسەر ەتەدى. 2003 جىلى ماقتاارالدا 1 سورتتىق ماقتانىڭ باعاسى تونناسىنا 90000 تەڭگە بولدى. سونىڭ ارقاسىندا كەلەسى جىلى 220 مىڭ تەڭگە گەكتارىنا ەگىلدى، بىراق 2004 جىلى شارۋا قوجالىقتارىنداعى ماقتانىڭ وزىندىك قۇنى تونناسىنا 42-45 مىڭ اراسىندا بولدى. 2006 جىلى 10 تامىزدا ماقتانىڭ باعاسى ليۆەرپۋلدىق بيرجادا 1324 $ قۇرادى.
اۋىسپاپى ەگىستىڭ بولماۋى تەك قانا ونىمدىلىككە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىنا دا اسەر ەتىپ وتىر. بىراق كىشى تالىمدە (5-10 گەكتار) اۋىسىمىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى تەك جوڭىشقا شارۋا وتباسىن اسىراي المايدى. ناتيجەسىندە ماقتاارال اۋدانىندا ەگىس القابىنىن 3 % - ىنا جوڭىشكا ەگىلگەن، ال قالعان القاپقا جىلما-جىل ماقتا ەگىلۋدە.
ەسكىرگەن اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكاسى جانە ونىڭ تەحنيكاياىق جاراقاتانۋىنىڭ تومەندەۋى. قامتىلعان كولحوز بەن سوۆحوزدىڭ مۇلىكتىك پايىزى قالعان تەحنيكا مورالدىق جانە تەحنيكالىق پايىزدان ەسكىرگەن، جارامسىز جاعدايدا. ماقتا جيناۋ ماشينالارىنىڭ، تراكتورلار مەن اۆتوموبيلدەرىنىڭ كوپ بولىگى جوعارى دارەجەدە بولۋىنا بايلانىستى قولدا بار تەحنيكانى تەك اعىمدى ەتۋ مەن تەحنيكالىق قىزمەتكە عانا ەمەس، سونىمەن كۇردەلى جوندەۋگە دە ماڭىزدى قارجىلاي بۋىنداردى تالاپ ەتەدى.كوپتەگەن ماقتا ءوسىرۋشى شارۋاشىلىقتاردا ماقتا جيناۋ ماشينالارى ولاردىڭ قىمبات باعاسىنا بايلانىستى بولماي وتىر. مەليوراتسيا جۇيەسىنىڭ جانە تىڭاپتقىشتاردى جيناۋدىڭ جوقتىعى، اگروتەحنيكانى ساقتاماۋ. تىڭايتقىشتاردى پايدالانۋ كولەمى جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلەدى. تىنايتقپشاردى پايدالانۋ جونىندەگى ەڭ جوعارعى كورستكىش اۋىل شارۋاشىلىق كاسىپورىندارىمەن سالىستىرعاندا شارۋا قوجالىقتارىندا بايقالىپ وتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە ماقتانىن ونىمدىلىگى ارتۋدا. بىراق، ماقتا القاپتارىن وڭدەۋدە نەگىزىنەن ازوتتى تىڭايتقىشتار پايدالانىلۋدا،ءونىى ىشىندە اممياكتى، ول توپىراق ونىمدىلىگىن كوتەرۋدەگى كەشەندىلىكتى كورسەتەدى.
زيانكەستەرمەن كۇرەس. ماقتا القابىندا باستى زيانكەسى قاراپايىم (ماقتا) ورمەكشى كەنەسى، تەمەكى تريپسى، شىركەي مەن ماقتا سوۆكاسى. كۇرەستىڭ نەگىزگى شارالارىنا اگروتەحنيكالىق توڭعاق جەردى جىرتۋ، قىسقى سۋارۋ جانە ماقتاعا بەدەر سالۋ), حيميالىق جانە بيولوگيالىق تاسىلدەر جاتادى.
زيانكەستەرمەن ءتيىمسىز كۇرەسۋ كەي كەزدە بولسا دا ماقتادىڭ الەۋەتتى ونىمدىلىگىنىڭ 30-40%-ش جويىپ جىبەرەدى.
2002 جىلى ماقتا القاپتارىنىڭ زيانكەستەرمەن كۇرەسىنە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 133,9 ملن تەڭگە، 2003 جىلى 394,3 ملن تەڭگە، 2004 جىلى 441 ملن تەڭگە ءبولىندى.
شارۋا قوجالىقتارىن ىرىلەندىرۋ ماسەلەسى. كىشىگىرىم جەر ۇلەسى بار شارۋاشىلىق كووپەراتسينىڭ ارتىقشىلتعىن تۇسىنەدى: اۋىسپالى ەگىس، اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن پايدالانۋ، نەسيە الۋ. بىراق، ادامداردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن، تىپتەن تۋىسقاڭدار اراسىڭدا دا سەنىمنىڭ جەتىسپەۋىشلىگى كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار، كىشىگىرىم شارۋاشىلىقتاردىڭ بىرىككىسى كەلمەيتىن سەبەبى: جەكە تۇلعا مارتەبەسىنەن ايرىلۋ ولاردى جەڭىلدىكگەردەن ايىرادى جانە قاعازباسگىلىققا اكەلەدى.
وندىرىستىك ەرەكشەلىكتەرى. كاسىپورىپدا باسقارۋشىلىق ەسەپتى قۇرۋ ونىڭ ۇيىمداسشرۋشىلىق جانە وندىرىستىك قۇرىلىمىنا سۇيەنەدى. ۇيىمداستىرۋشىلىق قۇرىلىمى كاسىپورىن قىزمەتىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرى اراسىنداعى كەلىسىمدىلىكتى جانە بولىمشەلەردىڭ نەگىزگى مىەدەتتەرى مەن ماقساتتارىن ورىنداۋداعى جىگەرلەرىن قامتاماسىز ەتەدى.ماقتا تازالاۋ كاسىپورىنىن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قۇرشىمى ءوندىرىستى باسقارۋدىڭ ءار ءتۇرلى دەڭگەيلەرىنىڭ قۇرامى مەن قاتىناسىن جانە وسى ۇيىمداستىرۋدىڭ فورمالارىن انىقتايدى. كاسىپورىننىڭ وندىرىستىك قۇرىلىمى بولىمشەلەردىڭ، تسەحتاردىڭ، قىزمەتتەردىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىمىن، ولاردىڭ قۋاتىن، قۇرۋ فورماسىن جانە ءوندىرىستى باسقارۋدىڭ ءاربىر دەڭگەيىندەگى ءوزارا بايلانىستى كورسەتەدى.ماقتا تازالاۋ كاسىپورنىنداعى وندىرىستىك قۇرىلىمدى قۇرۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى زاۋىتتىڭ ماقتا شيكىزاتىن وندەۋدەگى جىلدىق قۋاتىنا تۇيىندەس ءونىمدى ودان ءارى وڭدەۋ قىزمەتىنىڭ تۇرلەرىنە، تەحنولوگيالىق پروتسەستەردىڭ كۇردەلىلىگىنە،بولىمشەلەردىڭ، تسەحتاردىڭ، قىزمەتتەردىڭ مامانداڭدىرىلۋ دارەجەسى مەن تۇرلەرىنە شارتتالادى جانە ت.ب. باسقارۋشىلىق ەسەپ-قيساتپى ۇيىمداستىرۋ ماڭىزدى دارەجەدە وسى ەرەكشەلىكتەردى ەسەپكە الۋمەن نەگىزدەلەدى. باسقارۋشىلىق ەسەتتتە جاۋاپكەرشىلىك ورتالىعى رەتىندە ءاربىر بولىمشەلەردىڭ ناقتى شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق جاعدايى، ونىڭ تاۋەدسىزدىك دارەجەسى مەن بولىمشە باسشىسىنا بەرىلگەن وكىلەتتىك ارقىلى انىقتالادى. ىشكى بولىمشەلەر، جاۋاپكەرشىلىك ورتالىقتارى، باسقارۋدىڭ ءار ءتۇرلى دەڭگەيلەرى اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس ىشكى ەكونوميكالىق مەحانيزمى ارقىلى رەتتەلەدى.
ىشكى ەكونوميكالىق (شارۋاشىلىق ىشىندەگى مەحانيزم تۇسىنىگى تۇتاس كاسىپورىننىڭ دا، ونىڭ بولىمشەلەرىنىڭ دە قىزمەتى مەن دامۋىنا قولايلى جاعداي جاساۋعا ماقساتتى اسەر ەتەتىن قۇرالداردىڭ جيىنتىعىن قامتيدى. ونىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنە تومەندەگىلەر جاتادى: جوسپارلاۋ، تالداۋ، باعا قۇرىلىمى، ىنتالاندىرۋ، ەسەپ، باعالاۋ، باقىلاۋ جانە رەتتەۋ. ىشكى شارۋاشىلىق مەحاني ەلەمەنتتەرى اراسىنداعى بايلانىس كاسىپورىن بولىمشەلەرىنىڭ قىزمەتىن باعالاۋ جانە باقىلاۋ جۇيەسى، ءونىم جانە اتقارىلعان قىزمەت كولەمىن ولشەۋ جانە باعالاۋ كورسەتكىشتەرى، بولىمشەلەردىڭ جەكە شىعىندارى قۇرامىنا ەنەتىن شىعىڭدار قۇرامى جانە شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدىڭ ناتيجەسىن انىقتاۋ ارقىلى رەتتەلەدى.
تەحنولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى. ماقتا تازالاۋ كاسىپورىندارىنىڭ نەگىزگى وندىرىستىك بولىمشەلەرىنە قوزانى دايىنداۋدىڭ زاۋىتتىق جانە زاۋىتتان تىس پۋنكتتەرى جاتادى. ماقتا زاۋىتتارى دايىنداۋ پۋنكتتەرىنىڭ ءار-ءتۇرلى سانىن يەلەنەدى. ول وندىرىستىك قۋاتقا، ماقتانى تاسىمالداۋ سيپاتىنا، دايىنداۋ مولشەرىنە بايلانىستى بولادى. سوندىقتان تەحنولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ماقتا دايىنداۋ پۋنكتى قىزمەتىنىڭ مىسالىندا قاراستىرامىز.
دايىنداۋ پۋنكتتەرىنىڭ مىندەتتەرىنە وندىرىستىك كووپەراتيۆتەر، شارۋا قوجالىقتارى، ءۇي شارۋاشىلىقتارى، تۇرعىندار مەن باسقا دا وتكىزۋشىلەر تاپسىرعان قوزانى قابىلداۋ، ساقتاۋ، كەپتىرۋ جانە تازالاۋ مەن ءوندىرۋ جاتادى. دايىنداۋ پۋنكتىنە ەنۋگە قولمەن جانە ماشينامەن جينالعان سەلەكتسيالىق جانە ونەركاسىپتىك سورتتاعى ءار ءتۇرلى قوزا تۇسەدى. شىعىسىندا قوسپا مەن قوقىستاردان تازارتىلعان، كەپتىرىلگەن، ونەركاسىپتىك سورت بويىنشا بۋنتتارعا سالىنعان قوزانى الامىز. دايىنداۋ پۋنكتىنىڭ وندىرىستىك قۇرىلىمىندا باسقارۋشىلىق ەسەپتى ۇيىمداستىرۋدا جاۋاپكەرشىلىك ورتالىقتارىنا تەڭەستىرىلگەن كەلەسى بولىمشەلەردى ەرەكشەلەۋگە بولادى: قوزانى قابىلداۋ ايماعى، لابوراتوريا، كەپتىرۋ-تازالاۋ ءوندىرىسى، قوزانى ساقتاۋ ايماعى.
ماقتا زاۋىتىنىڭ مىندەتى: قوزانى قوقىس قوسپالاردان تازارتۋ، تالشىقتى تۇقىمنان ءبولۋ، ۇلپىلدەگەن تۇقىمنان اجىراتۋ ماقساتىندا وڭدەۋ. ماقتا زاۋىتىنا ەنۋگە ماقتا دايىنداۋ پۋنكتىنىڭ كەپتىرۋ جانە تازالاۋ ايماعىنان بەرىلگەن قوزا تۇسەدى. ماقتا تالشىعىن جانە وعان تۇيىندەس ءونىمدى: تۇقىم، لينت، ۋليۋك جانە باسقا دا تالشىقتى ءونىمدى الامىز. وسىلايشا وقو -داعى ماقتا شارۋاشىلىعىنىڭ جاعدايىنىڭ تاڭداۋى ماقتا شيكىزاتىنىڭ ءوندىرۋ جىل سايىن سالانىڭ تيىمدىلىگى ەسەبىنەن ەمەس، تەك قانا ماقتا القابىنىڭ كولەمىن كوبەيتۋ ەسەبىنەن عانا ۇلعايىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ماقتا تازالاۋ ونەركاسىبىندە دە جاعداي ءماز ەمەس. بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكامىز جىلىنا 130 مىڭ توننا ماقتا تالشىعىن وندىرەدى، بىراق تالشىقتىڭ 97 % تومەنگى باعامەن، ساپاسىز شيكىزات رەتىندە ەڭ تومەنگى كلاسسيفيكاتور ارقىلى ەكسپورتقا شىعارىلادى. ءبىر ۇلگىدە كەلتىرۋدىڭ ۇلتتىق جۇيەسى جوق. كوپتەگەن ۇساق كومپانيالار وزدەرىنىڭ ماقساتتارىنا جەتۋگە ۇمتىلادى. بىراق الەمدىك نارىققا قازاقستاندىق توقىما وتكىزۋى جالپى ستراتەگيالىق ماقساتىنسىز شىعۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ءجۇو ءونىمنىڭ جالپى كولەمى توقىما جانە تىگىن ونەركاسىبىنىڭ ۇلەس سالماعى 0,5 % -ءدى عانا قۇرايدى. سالىستىرۋ ءۇشىن گەرمانيا مەن اقش -تا وسى سالانىڭ ۇلەسى ءجۇو -ءنىڭ 9 %، تۇركيا مەن قىتايدا 12 %، ءۇندىستاندا 16 % -تەن جوعارى.