ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى ۇلتىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحىن قايتا زەردەلەۋگە، اسىل قۇندىلىقتارىن ماقتانىش ەتۋگە مۇمكىندىك الىپ بەردى. حالقىمىز ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇستافا شوقاي سىندى اياۋلى ارىستارىنىڭ رۋحتارىمەن تابىستى.
وسىناۋ ۇلت كوسەمدەرىنىڭ سوڭىنان ەرگەن، سولاردىڭ ىرگەسى بەرىك، اۋقىمى كەڭ، دەڭگەيى مىقتى يدەياسىن بويىنا سىڭىرگەن ىرعىز پەرزەنتتەرىنىڭ بىرەگەيى  ءجۇسىپ اقباەۆ ەدى.
ەل ىشىندە «ءجۇسىپ مولدا» اتانعان ول كىسىنىڭ ومىردەن وتكەنىنە دە بيىل جارتى عاسىر تولادى. جيىرما-وتىزدارداعى جىگىتتەردىڭ اقساقالداردىڭ شەجىرە اڭگىمەلەرىن تىڭداۋعا قۇلقى بولا قويمايتىنىن ەسكەرسەك، ءجۇسىپ اتامىزبەن بىرگە بولىپ، سوقتىقپالى، سوقپاقتى ءومىر حيكايالارىن تىڭداعان ادامداردىڭ وزدەرى دە قازىر بۇل ومىردە جوق. ونىڭ ۇستىنە، ول كىسىنىڭ ءوزى دە تىرناعىنان قان تامشىلاعان كەڭەستىك ساياساتتان قورقىپ باسىنان كەشكەندەرىن كوپ ادامعا ايتا بەرمەپتى. قاراقان باسى ءۇشىن ەمەس، اتىمدى وشىرمەيدى، وتىمدى سوندىرمەيدى دەگەن ەكى ۇلىنىڭ ءبىرى سوعىستا حابار وشارسىز كەتكەننەن كەيىن قالعان جالعىز ۇلى مەيىرحان ءۇشىن قورىققان. سۇڭعىلا قاريا «زالالىم وسى جالعىزعا تيمەسىن» دەپ ىشتەي بۋلىعىپ وتكەنگە ۇقسايدى.
قارا شاڭىراق قالدى قاڭىراپ نانباستان،
تۇردى ءتونىپ ەل ۇستىندە قاندى اسپان…
ايىپتاۋلار حاتتاماسىن تاباسىڭ

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى ۇلتىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحىن قايتا زەردەلەۋگە، اسىل قۇندىلىقتارىن ماقتانىش ەتۋگە مۇمكىندىك الىپ بەردى. حالقىمىز ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇستافا شوقاي سىندى اياۋلى ارىستارىنىڭ رۋحتارىمەن تابىستى.
وسىناۋ ۇلت كوسەمدەرىنىڭ سوڭىنان ەرگەن، سولاردىڭ ىرگەسى بەرىك، اۋقىمى كەڭ، دەڭگەيى مىقتى يدەياسىن بويىنا سىڭىرگەن ىرعىز پەرزەنتتەرىنىڭ بىرەگەيى  ءجۇسىپ اقباەۆ ەدى.
ەل ىشىندە «ءجۇسىپ مولدا» اتانعان ول كىسىنىڭ ومىردەن وتكەنىنە دە بيىل جارتى عاسىر تولادى. جيىرما-وتىزدارداعى جىگىتتەردىڭ اقساقالداردىڭ شەجىرە اڭگىمەلەرىن تىڭداۋعا قۇلقى بولا قويمايتىنىن ەسكەرسەك، ءجۇسىپ اتامىزبەن بىرگە بولىپ، سوقتىقپالى، سوقپاقتى ءومىر حيكايالارىن تىڭداعان ادامداردىڭ وزدەرى دە قازىر بۇل ومىردە جوق. ونىڭ ۇستىنە، ول كىسىنىڭ ءوزى دە تىرناعىنان قان تامشىلاعان كەڭەستىك ساياساتتان قورقىپ باسىنان كەشكەندەرىن كوپ ادامعا ايتا بەرمەپتى. قاراقان باسى ءۇشىن ەمەس، اتىمدى وشىرمەيدى، وتىمدى سوندىرمەيدى دەگەن ەكى ۇلىنىڭ ءبىرى سوعىستا حابار وشارسىز كەتكەننەن كەيىن قالعان جالعىز ۇلى مەيىرحان ءۇشىن قورىققان. سۇڭعىلا قاريا «زالالىم وسى جالعىزعا تيمەسىن» دەپ ىشتەي بۋلىعىپ وتكەنگە ۇقسايدى.
قارا شاڭىراق قالدى قاڭىراپ نانباستان،
تۇردى ءتونىپ ەل ۇستىندە قاندى اسپان…
ايىپتاۋلار حاتتاماسىن تاباسىڭ
كگب-نىڭ ارحيۆىنان شاڭ باسقان، - دەپ اقىن ەسەنباي دۇيسەنبايۇلى جازعانداي، اتاسىنىڭ ادال ەسىمىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا قۇزىرلى ورگاندار ارقىلى ىزدەنگەن نەمەرەسى نۇرلىبەك ءجۇسىپوۆتىڭ ەڭبەگى اقتالدى، «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن» ءجۇسىپ اقباەۆ ەسىمى تابىلدى: جاۋاپ الۋ حاتتاماسى (پروتوكول دوپروسا), ايىپتاۋ قورىتىندىسى (وبۆينيتەلنوە زاكليۋچەنيە), ايىپ تاعۋ تۋرالى قاۋلى (پوستانوۆلەنيە و پرەدياۆلەني وبۆينەنيا), ءارتۇرلى اكتىلەر، تاعى باسقا زاڭ ورگاندارىنا قاتىستى قۇجاتتار.
ەلدىڭ قامى. ەكى توپ
1927 جىلدىڭ مامىر ايىندا وگپۋ-ءدىڭ اقتوبە گۋبەرنيالىق ءبولىمىنىڭ توتەنشە وكىلى ف.كوۆالىشكين دەگەن تەرگەپ، ءبولىم باستىعى يۆانوۆ دەيتىن بەكىتكەن ايىپتاۋ قورىتىندىسى بىلاي باستالادى: «وسنوۆانيەم ك ۆوزبۋجدەنيۋ ۋگولوۆنوگو پرەسلەدوۆانيا پروتيۆ ۆىشەۋكازاننىح رۋكوۆوديتەلەي دۆۋح گرۋپپ ۆ چەلكارسكوم ۋەزدە، اكتيۋبينسكوي گۋبەرني پوسلۋجيلو اگەنتۋرنوە دەلو ي يمەۆشيسيا وفيتسيالنىي ماتەريال و توم، چتو پوسلە ۆوسستانوۆلەنيا ۆ بىۆشەم يرگيزسكوم - نىنە چەلكارسكوم ۋەزدە سوۆۆلاستي ۆ 1920-1921 گودۋ ۆ پوسلەدنەم ۆوزنيكايۋت دۆە ۆراجدەبنو ناستروەننىح ودنا پروتيۆ درۋگوي گرۋپپى، يلي كاك وني يزۆەستنى سرەدي كازاكوۆ «پارتي»، رۋكوۆوديمىە يسكليۋچيتەلنو بايسكو-چينوۆنيچەسكيم ەلەمەنتوم، چاست يز كويح پرينيمالا ۆو ۆرەميا گراجدانسكوي ۆوينى اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆ بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكوم دۆيجەني - الاش-وردا».

قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتىن ورناتۋدىڭ الاساپىران وقيعالارى وتكەن «ىستىق نۇكتەلەرىنىڭ» ءبىرى ىرعىز بولعانى بەلگىلى. بۇعان اقتوبە مەن قىزىلوردا اراسىنداعى العاشقى مەكتەپتىڭ ىرعىزدا اشىلعانى، سونىڭ ارقاسىندا جاڭاشا ءبىلىم العان ۇلت زيالىلارىنىڭ ىرعىزدان كوبىرەك شىققانى، ولاردىڭ ءوز كەزەڭىندەگى ساياسي وقيعالارعا ارالاسۋ، ىقپال ەتۋ مۇمكىندىكتەرى كوبىرەك بولعانى اسەر ەتكەنى انىق. (بىرقاتار زەرتتەۋشىلەردىڭ 1921 جىلى اۋدان بولىپ قۇرىلعان ىرعىزدىڭ سول جىلى قايتا جابىلۋى دا مۇنداعى شيەلەنىسكەن جاعدايلاردى توقتاتۋ ماقساتىنان ىستەلگەن دەگەن پايىمداۋلارى بار.)
1918 جىلى اقپاندا ىرعىزدا ۋەزدىك دەپۋتاتتار كەڭەسى (سوۆدەپ)  قۇرىلعانى تاريحتان بەلگىلى، ونىڭ توراعاسى بولىپ تەل جامانمۇرىنوۆ سايلاندى. ول الاشورداشىلار جاعىنا نيەتتەس ەدى، كەيىننەن اقتوبە وڭىرىندەگى الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزگى باسشىسى بولدى. ال، سول 1918 جىلدىڭ قاراشاسىندا ءوزىنىڭ قىزىل وتريادىمەن شالقاردان ىرعىزعا ءالىبي جانگەلدين كەلىپ، ىرعىزدا قىزىل وترياد قۇرادى، ونىڭ كومانديرلىگىنە بۇرىنعى شتابس-كاپيتان كۋزنەتسوۆتى، كومەكشىلىگىنە بۇرىنعى پورۋچيك كيسەلەۆتى تاعايىندايدى، ولاردى كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتىك) پارتيا قاتارىنا قابىلدايدى. سول جولى وترياد قۇرامىنا ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، بايمەن المانوۆ، مۇسا دايراباەۆ، ءابىش تويبازاروۆتار دا كىرەدى، ءارى پارتيا قاتارىنا قابىلدانادى. ال، سول ۋاقىتتاردا ىرعىز سوۆدەپىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى تەل جامانمۇرىنوۆ «الاش» پارتياسىنا كىرىپ، الاشورداشىلار جاعىنا وتەدى. 1919 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا بۇرىن ىرعىز ۋەزدىك ازاماتتىق كوميتەتىنىڭ جانە ۋەزدىك جەر باسقارماسىنىڭ مۇشەسى بولعان (1917 جىلى) ابدوللا تەمىروۆ، قىرىمگەرەي سەيدالين جانە مىرجاقوۆ دۋلاتوۆتار باسقارعان الاشوردا وتريادى ىرعىزعا شابۋىل جاساپ، قورشايدى، بىراق قىزىل وتريادتىڭ قورعاۋىنداعى قالانى الا المايدى دا قايتا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. ىرعىز سوۆدەپىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن قۋانىش جۇبانوۆ، ءجۇسىپ اقباەۆ ءوز جاقتاستارىمەن بىرگە الاشورداشىلار جاعىنا ءوتىپ، سولارمەن بىرگە كەتەدى.
جالپى ىرعىز جەرىندە 1916 جىلعى «يۋن جارلىعىمەن» تۇتانعان وت ودان كەيىن ءبىر وقيعادان ەكىنشىسىنە ۇشىپ ءتۇسىپ، ايماقتى تۇتاس قامتىعان الاپات ورتكە اينالعان. ورىنبوردا «الاشوردا» ۇكىمەتى، سەمەيدە «الاش» پارتياسى قۇرىلعان 1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ جەلى سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى ساياسات ساحناسىنا كوزى اشىق، زيالى ازاماتتاردى ۇشىرىپ جاتقان ىرعىز ەلىنە دە ۇلكەن قوزعالىس اكەلەدى. قازاقتىڭ سايىن ساحاراسىنداعى الاشوردانىڭ كەرەگەسىن جايىپ، ۋىعىن قاداعان وردالارىنىڭ ءبىرى ىرعىز بولدى. بۇل پىكىرىمىزدىڭ ايقىن دالەلى ايگىلى اتامان دۋتوۆ         1918 جىلى: «ۆەرحوۆنىي ورگان ۋپراۆلەنيا كيرگيز - الاش-وردا. ونا رازدەلياەتسيا نا ۆوستوچنۋيۋ الاش-وردۋ، ۆ كراەۆەدەنيا كوتوروي ۆحوديت سەميپالاتينسكايا ي سەميرەچەنسكايا وبل. ي نا زاپادنۋيۋ، كۋدا ۆكليۋچەنى ۋرالسكايا وبلاست، بۋكەەۆسكايا وردا، مانگيشلاك، يرگيزسكوي ي اكتيۋبينسكي ۋ. تۋرگايسكوي وبل.» دەپ ءوزىنىڭ «و پوليتيچەسكوي بوربە ۆنۋتري الاش-وردى» دەگەن جازباسىندا ايقىن كورسەتكەن.
1917 جىلدىڭ اياعىندا 1918 جىلدىڭ باسىندا ىرعىزداعى ۇلكەن ساياسي كۇشكە اينالعان «الاش» پارتياسى 1918 جىلى قاڭتاردا تۇركىستاندا وتكەن سىرداريا قازاقتارىنىڭ سەزىنە ءوز وكىلدەرىن جىبەردى، سولاردىڭ ءبىرى ءجۇسىپ اقباەۆ ەدى. بۇل تۋرالى سول كەزدە شىعىپ تۇرعان «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ 21-ءشى سانىندا «9 عينۋاردا (يانۆاردا) ىرعىز ۋەزىنەن وكىلدەر كەلىپ، 28-29 دەكابردە بولعان ىرعىز قازاقتارىنىڭ جاساعان سيەز قاۋلىلارىن ايتىپ، سىرداريا قايدا بولسا، ىرعىز دا سوندا بولاتىنىن ءبىلدىردى» دەپ جازىلعان.
ءسويتىپ، ۇلكەن ماقساتقا بەل بۋعان ىرعىز الاشورداشىلارى قوسىمشا كۇش جيناي باستايدى. 1919 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 7-ءى كۇنى تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري كوميسسارى ءالىبي جانگەلدين تۇركىستان اكسر-ءنىڭ رەۆۆوەنسوۆەتىنىڭ وپەراتيۆتى شتابىنا كومەك سۇراپ تەلەگرامما جولدايدى. وندا «يز گ. تۋرگايا پولۋچەنو دونەسەنيە: فاكتيچەسكي ۋستانوۆلەنو، چتو ۆ پرەدەلاح تۋرگايسكوگو ۋ. ۆ تۋرگايسكيح ۆول. سگرۋپپيروۆالاس شايكا ۆوورۋجەننىح كيرگيزوۆ الاشوردىنتسەۆ ۆو گلاۆە س پريۆەرجەنتسامي بۋكەيحانوۆا بايتۋرسىنوۆىم، دۋلاتوۆىم، تەميروۆىم، بەرەمجانوۆىم، سەيدالينىم، كالدىباەۆىم ي در.، سيلويۋ دو 300 چەلوۆەك مونارحيستوۆ. شايكا ەتا پري سوچۋۆستۆي مەستنىح كيرگيزوۆ وردىنوۆسكوگو رودا سيلوي موبيليزۋەت كيرگيزوۆ، ۆەدەت يح نا گ. تۋرگاي س تسەليۋ زاحۆاتيت ۋپراۆلەنيە كيرگيزامي تۋرگايسكوگو ي يرگيزسكوگو ۋ.» دەپ كورسەتتى.

وسىلايشا كۇش جيناعان دۋلاتوۆ باسقارعان الاشورداشىلار سول جىلدىڭ مامىر ايىندا اقگۆاردياشىل اسكەرلەرىمەن بىرگە قايتادان شابۋىل جاساپ، ىرعىزدى باسىپ الادى. كۋزنەتسوۆتىڭ قىزىل وتريادى شالقارعا قاشادى.
وسىدان كەيىن ماۋسىم-شىلدە ايلارىندا ىرعىزدىڭ قىزىل وتريادى اراسىنا جىك تۇسەدى، قاراما-قارسى ەكى توپقا بولىنەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - الاشورداشىلارعا نيەتتەس وترياد كومانديرى كۋزنەتسوۆ پەن قازاق زيالىسى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆتىڭ، ەكىنشىسى بولشەۆيكتەردى قولداعان وترياد كومانديرىنىڭ كومەكشىسى كيسەلەۆ پەن بايمەن المانوۆتىڭ توبى ەدى. ناتيجەسىندە كۋزنەتسوۆ پەن قۇلىمبەتوۆ قارۋلى 60 شاقتى اسكەرىمەن الاشورداشىلار جاعىنا شىعادى، ال كيسەلەۆ پەن المانوۆتىڭ توبىندا 8-10 ادام عانا قالادى.
الاساپىران ساياسات، ەل ىشىندەگى ەكى جاقتى جاعداي ءبىر ەلدەن شىققان حالقىمىزدىڭ وقىعان، تاڭداۋلى ەكى پەرزەنتىن قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن بىرگە وسىلايشا قاراما-قارسى ەكى جاعالاۋعا شىعارىپ تاستادى.
الاشوردانىڭ ىرعىزدا بيلىك قۇرۋى 1919 جىلدىڭ مامىر-قىركۇيەك ايلارى ارالىعىندا عانا بولدى. بۇل كەزدە ونىڭ قۇرامىندا ىرعىز جەر باسقارماسىنىڭ مۇشەسى تەل جامانمۇرىنوۆ، حاتشىسى وسپان سارباتىروۆ، ۋەزد باسقارۋشىسىنىڭ كومەكشىسى سىرلىباي بەكباەۆ، الاشوردا وتريادىنىڭ ازىق-تۇلىك دايىنداۋشىسى ءجۇسىپ اقباەۆ، ۋەزدىك ميليتسيا باستىعى جالەن جومارتوۆ، روتا كومانديرى بەرمۇحامەد سيسەكەنوۆ، ت.ب. بولعانى كورسەتىلگەن ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا.
1919 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىزىلدار ارمياسى ىرعىز ۋەزىن باسىپ الىپ، ءوز بيلىگىن ورناتتى، رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت (رەۆكوم) قۇرىلدى، ونىڭ توراعاسى بولىپ بايمەن المانوۆ، مۇشەلەرى بولىپ يۆان كيسەلەۆ پەن يسا قيسىقوۆ سايلاندى.

1920 جىلى الاشوردا قۇرامىندا بولعاندارعا كەشىرىم (امنيستيا) جاريالاندى، ەندى ولار ىرعىزعا اشىق تۇردە ورالىپ، جاڭا بيلىككە قىزمەت ەتە باستادى. بىرەن-سارانىنان باسقاسى كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا ءوتتى، بىراق ولاردىڭ ءوزىن جاڭا كەڭەستىك جۇيەنى جان-تانىمەن قولداۋشىلار دەۋگە كەلمەيتىن ەدى. كومپارتيا قاتارىنا ءوتىپ، قىزىلدار بيلىگىنە ارالاسۋ ارقىلى ولار كۇرەستىڭ جاسىرىن تۇرىنە كوشەدى. بۇل تۋرالى ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «…دو ەتوگو مومەنتا سرەدي پارتينىح ي وتۆەترابوتنيكوۆ بىلو پولنوە ەدينودۋشيە ۆو ۆسەح ۆوپروساح ي نيكاكيح ترەني نە نابليۋدالوس. س پريەموم ۆ پارتيۋ ۆىشەۋكازاننوي ينتەلليگەنتسي ك يۋنيۋ مەسياتسۋ 1920 گودا پەرەد ۋەزدنىم سەزدوم كارتينا ناچيناەت مەنياتسيا…»، - دەپ جازىلىپتى.
1920 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا وتكەن كەڭەستەردىڭ ءى-ءشى ۋەزدىك سەزىندە المانوۆ، كيسەلەۆ، جۇرگەنوۆ توبى مەن جامانمۇرىنوۆ، قۇلىمبەتوۆ، ا.تۇڭعاشين توبى اراسىنداعى پىكىر الشاقتىعى، كوزقاراس قايشىلىعى اشىق بەتجىرتىسۋعا ۇلاستى. تەل مەن ۇزاقباي المانوۆ پەن ونىڭ جاقتاستارىن بايلارمەن، بۇرىنعى بولىستارمەن بايلانىستارى بار دەپ سىناسا، بايمەن ولاردىڭ بۇرىن الاشوردادا بولعاندارىن بەتتەرىنە باستى. وسىنداي اشىق كىنالاسۋلاردان كەيىن ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ جولىندا بەلسەندى ءىس-ارەكەتتەرگە كوشتى. بۇل جونىندە ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا بىلاي دەپ كورسەتىلدى: «…س ەتوگو مومەنتا كۋلۋمبەتوۆىم ي درۋگيمي ەگو ستوروننيكامي ناچيناەتسيا ليحورادوچنايا رابوتا پو ۆوۆلەچەنيۋ نا سۆويۋ ستورونۋ وستالنوگو ناسەلەنيا چەرەز ۆلياتەلنوە بايستۆو ي بىۆشيە چينوۆنيچەستۆو، ۆ چاستنوستي بىۆ. ۆول. ۋپراۆيتەلەي، اۋلستارشين ي پروچي ۆلياتەلنىي ەلەمەنت».
ءجۇسىپ اقباەۆتىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى جاسىرىن ناسيحات جۇرگىزۋى، ول ءۇشىن وزىنە جاقتاستار تارتىپ، ولاردى جەرگىلىكتى سايلانبالى بيلىك ورگاندارىنا وتكىزۋ ءۇشىن جانكەشتى جۇمىستار جاساۋى دا وسى كەزدەن باستالعان. ەل ادامدارىنىڭ تۇرمىس جاعدايى، ولاردىڭ قالىپتاسقان تۇرمىستىق جانە ءدىني سالت-داستۇرلەرىنە جاڭا قوعام اكەلگەن كەرەعارلىقتاردى قابىلداماۋى ءجۇسىپ اتامىزدىڭ بويىنا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسۋ يدەياسىن قالىپتاستىردى.
تاريحتان بەلگىلى، 1921-1922 جىلدار توڭكەرىس الاساپىرانىنا اشتىق ناۋبەتى ۇلاسقان قارالى جىلدار ەدى. اۋىلداردا ادامدار اشتان، جۇقپالى ىندەتتەردەن ءولىپ جاتتى. جوعارىدان جىبەرىلگەن ماردىمسىز كومەكتىڭ ءوزى تالان-تاراجعا تۇسكەن. 1922 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ىرعىز ەلىندەگى وسىنداي اۋىر جاعدايلار، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ پاراقورلىققا سالىنىپ، كەلگەن كومەكتى تالاۋعا تۇسىرگەنى تۋرالى احمەت تۇڭعاشين، ءجۇسىپ اقباەۆ، ءبايدىلدا سەركەباەۆ، تۇرمۇحامبەت قيسىقوۆتار قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە (كازتسيك) ارىز تۇسىرەدى. ارىز كازتسيك-ءتىڭ ەرەكشە كوميسسياسى جانە بك(ب)پ وبلىستىق كوميتەتىنىڭ كوميسسياسى ارقىلى تەكسەرىلىپ ءابىش، ابدوللا تويبازاروۆتار، وسپان سارباتىروۆ، پەتر كۋزنەتسوۆ، مۇسا دايراباەۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، ءابدىراحمان قۇلىبەكوۆتەر پارا الدى، اشتارعا بولىنگەن ماتەريالدىق جانە اقشالاي كومەكتى ءوز پايدالارىنا جاراتتى، قىلمىستى ىستەردى جاسىردى، قىزمەت وكىلدىكتەرىن جەكە مۇددەلەرىنە پايدالاندى دەگەن ايىپتارمەن جاۋاپقا تارتىلدى. بىراق، رسفسر جوعارعى سوتىنىڭ 1923 جىلى 5-11 اقپانداعى ورىنبوردا وتكەن كوشپەلى سەسسياسىندا ولاردىڭ بىرقاتارىنىڭ ايىبى دالەلدەنبەي اقتالدى، قالعاندارىنا قازان توڭكەرىسىنىڭ 5 جىلدىعىنا بايلانىستى كەشىرىم (امنيستيا) بەرىلدى. الايدا، بۇل وقيعانىڭ «ىرعىز بەلسەندىلەرىنىڭ ءىسى» دەگەن («دەلو يرگيزسكيح وتۆەترابوتنيكوۆ») داقپىرتى ەلگە كەڭ جايىلىپ كەتتى. 14 اقپان كۇنى «ستەپنايا پراۆدا» گازەتىندە وسى وقيعا تۋرالى «ك يتوگام پروتسەسسا» دەگەن باس ماقالا جاريالانعان.
«ىرعىز بەلسەندىلەرىنىڭ ءىسى» پروتسەسىنىڭ بۇلاي اياقتالۋى ىرعىز اۋدانىنداعى احۋالدى جاقسارتپايدى، قايتا شيەلەنىستىرە تۇسەدى. قۇلىمبەتوۆ جاعىنداعىلار دا، قارسىلاستارى دا اشىق تا، جاسىرىن دا كۇرەسكە شىعادى. بۇل تۋرالى مۇراعات قۇجاتتارىندا: «ۆ ەتوت مومەنت وكونچاتەلنو وفورمليايۋتسيا ي ۋكرەپليايۋتسيا… دۆە ۆراجدەبنىە درۋگ درۋگۋ گرۋپپى يلي كاك وني يزۆەستنى سرەدي ستەپنىح كازاكوۆ «پارتي» پود نازۆانيەم سۆويح گلاۆنىح رۋكوۆوديتەلەي، ۆ چاستنوستي «كۋلۋمبەتوۆسكايا» ي «المانوۆسكايا» »، - دەلىنگەن. ولاردىڭ ولكەدە (رەسپۋبليكادا), گۋبەرنيادا، ۋەزدەر مەن بولىستاردا باسشىلارى بولدى. مىسالى، «قۇلىمبەتوۆ توبىنىڭ» ولكەدەگى باسشىلارى ۇزاقبايدىڭ ءوزى مەن تەل جامانمۇرىنوۆ. ەكى توپتىڭ دا ءبىر-بىرىنە قاراما قارسى بىتىسپەس، كەلىسىمگە كەلمەس كۇشكە اينالعانى سونداي، ولار ءوز قاناتتارىن ىرعىز، قارابۇتاق، شالقار، جاركول، قاراشوقات، شولاقجيدە بولىستارىنا كەڭ جايدى. اعايىندى ادامداردىڭ ەكى توپتا بولىپ، ءبىر-بىرىنە جاۋلاسۋى دا كەزدەسكەن.
سول كەزدە ەل ىشىندە بۇل ەكى توپ قازاقستانداعى سولشىلدار مەن وڭشىلدار توپتارىنىڭ وڭىردەگى «بۇتاقتارى» دەگەن اڭگىمە تاراعان. اتاپ ايتقاندا، المانوۆ توبى مەڭدەشوۆ پەن رىسقۇلوۆ باسقاراتىن سولشىلدار توبىنىڭ، ال قۇلىمبەتوۆ توبى قوجانوۆ، سادۋاقاسوۆ، مىڭباەۆ، جاندوسوۆتىڭ وڭشىلدار توبىنىڭ جاقتاستارى بولعان. وڭشىلدار توبى سول كەزدە ساياسي كۇش رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانمەن، ۇلتتىڭ وزىق ويلى پەرزەنتتەرىنىڭ جۇرەكتەرىنەن وشپەگەن الاشوردا يدەياسىن، ياعني قازاقستاننىڭ ەگەمەن ەل، دەربەس مەملەكەت بولۋىن قولداۋشىلار ەدى. بۇل توپتىڭ سىرتىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ەميگرانت مۇستافا شوقايلار تۇرعاندىعى دا ايىپتاۋ قۇجاتتارىندا اشىق جازىلىپتى.
كوزقاراستارى، يدەيالارى، دەمەك ماقسات-مۇراتتارى قاراما-قارسى ەكى توپتىڭ اراسىنداعى بىتىسپەس كۇرەس جەرگىلىكتى جەردە دە اشىق ءجۇرىپ جاتتى. بۇل حالىققا ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگى بار لاۋازىمداردان ءبىرىنىڭ ادامىنىڭ ۇستىنەن ەكىنشىلەرى ارىز جازىپ كەتىرۋ، ءسويتىپ بيلىككە وزدەرى قول جەتكىزۋ جولىمەن ۇستەمدىك جاساۋ ىسكە اسىرىلعان.
وسىنداي جازباشا ارىز ارقىلى عانا ەمەس، ءوز جاعىنا شىعۋدى اشىق تالاپ ەتۋ دە كەزدەسكەن. ەلگە بەدەلدى، بيلىككە ءسوزى جۇرەتىن، «قۇلىمبەتوۆ توبىنىڭ» ۋەزدەگى باسشىلارىنىڭ ءبىرى اقباەۆ ءجۇسىپ 1923 جىلى حالىق سوتىنىڭ تەرگەۋشىسى دۇيسەنقۇل ارىقباەۆقا بارىپ، «قۇلىمبەتوۆ توبى» جاعىنا شىعۋدى تالاپ ەتەدى، كەلىسپەگەن جاعدايدا قىزمەتىنەن كەتەتىنىن ەسكەرتەدى. د.ارىقباەۆ كەلىسىم بەرمەيدى، ەسەسىنە ەكى اپتادان سوڭ قىزمەتىنەن بوساتىلادى. جاسىرىن جاعدايداعى الاشورداشىنىڭ ەلدەگى بەدەلى مەن ىقپالى وسىنداي بولعان.
جاۋاپ الۋ حاتتاماسىنداعى: «جامانمۋرۋنوۆ ۆسترەتيۆشيس س ودنيم يز رۋكوۆوديتەلەي ۆولماسشتابا سۆوەي گرۋپپى اكباەۆىم پرەدلوجيل پوسلەدنەمۋ بىت ستويكيم ت.ك. ەسلي ستانەت ۋ ۆلاستي پروتيۆنايا يم گرۋپپا، تو جيتيا نە بۋدەت»، - دەگەن جولدار دا قاراما-قارسى يدەيالاردىڭ قانشالىقتى شيەلەنىسكەنىن كورسەتەدى.
بيلىك ءۇشىن تارتىس، ياعني ءوز توپتارىنىڭ ماقساتتارى جولىنداعى كۇرەس ءار ۋەزدە، بولىستا سايلاۋلار قارساڭىندا كۇشەيە ءتۇسىپ وتىرعان. بۇل دا مۇراعاتتا ساقتالعان تەرگەۋ جازبالارىنان انىق كورىنەدى. وقىڭىز: «پەرەد پەرەۆىبورامي سوۆەتوۆ ۆ كونتسە 1925 گودا يلي ناچالە 1926 گودا رۋكوۆوديتەل گرۋپپى (كۋلۋمبەتوۆسكوي) اكباەۆ يۋسۋپ ۆسترەتيۆشيس سو سۆويم ستوروننيكوم ۆ تو ۆرەميا پرەد.يرگيزسكوگو ۆيك-ا چينگيسوۆىم سكازال، چتو وني ۆ ەتي پەرەۆىبورى ەگو پرەد.ۆيك-وم نە پروۆەدۋت، ا پروۆەدۋت بولەە اكتيۆنوگو ستوروننيكا سۆوەي گرۋپپى، كوتورىي بۋدەت لۋچشە زاششيششات ينتەرەسى گرۋپپى».
1926 جىلى  جەر-جەردە  كەڭەستەردىڭ  قايتا  سايلاۋى  وتۋىنە  بايلانىستى   ۇگىت-ناسيحات   جۇمىستارى كۇشەيتىلگەن. ىرعىزدا  قۇلىمبەتوۆ  توبىنىڭ  ۇگىتتەۋ،  حالىقتى  ءوز  جاقتارىنا  تارتۋ،  اسىرەسە،  ەل  ىشىندەگى  ءسوزى  ءوتىمدى،  بەدەلدى  ادامداردى  كوندىرۋ   جۇمىستارىن  ءجۇسىپ  اقباەۆ  باسقارعان. ج.اقباەۆتىڭ «سوتسياليستىك قۇرىلىستى قۇلاتۋدى كوزدەمەگەنمەن» كەڭەستىك جۇيەگە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەندىگى ايىپتاۋ  قورتىندىسىندا اشىق جازىلعان جانە اۋىلدارداعى ونىڭ كۇشتەۋ جانە ۇگىتتەۋ ادىسىمەن ىستەگەندەرى باياندالىپ، موينىنا قويىلعان.
سوت. ساياسي جازا
1927 جىلدىڭ 2 اقپانى كۇنى ەكى توپتىڭ ىرعىز، شالقار ۋەزدەرىندەگى باسشىلارى تۇتقىنعا الىندى. ولارعا «الاش» پارتياسىنىڭ يدەياسىن ۇگىتتەدى، بايلاردىڭ جانە ولاردىڭ يدەولوگتارىنىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن كۇرەستى، بۇل كۇرەس جولىندا بارلىق مۇمكىندىكتەر مەن ادىستەردى پايدالاندى، اتاپ ايتقاندا، كەڭەستىك جانە پارتيالىق اپپاراتتارعا، «قوسشى» وداقتارىنا، باسقا دا قوعامدىق ۇيىمدارعا ءوز ادامدارىن وتىرعىزۋ ارقىلى ءوز ماقساتتارىنا جەتۋدى كوزدەدى، سول ماقساتتارى جولىندا ازاماتتارعا قوقان-لوققى جاساۋ، قورقىتىپ-ۇركىتۋ، ۇرىپ-سوعۋ ادىستەرىن دە قولداندى، بيلىك ءۇشىن تارتىس كەزىندە ولاردىڭ سوڭدارىنان ەرگەن بۇكىل ۋەزد حالقى ءبىر-بىرىنە دۇشپاندىق كوزقاراستاعى ەكى توپقا ءبولىندى، ءسويتىپ كەدەيلەر مەن بايلاردىڭ تاپتىق سانا-سەزىمدەرىن كۇشتەپ باستى، كەڭەستەر مەن «قوسشى» وداقتارىنىڭ سايلاۋلارى كەزىندە توپ باسشىلارى سايلاۋ قۇقىقتارىنان ايرىلا تۇرا بولىستىق كوميتەتتەر مەن اۋىلدىق كەڭەستەرگە ءوز ادامدارىن وتىرعىزۋ ءۇشىن قۇپيا ماجىلىستەر وتكىزدى دەگەن كوپتەگەن ايىپتار تاعىلدى. ولاردىڭ قىزمەتى «حوتيا نە بىلا ناپراۆلەنا نەپوسرەدستۆەننو نا سۆەرجەنيە سۋششەستۆۋيۋششەگو سترويا پۋتەم ۆوورۋجەننوگو ۆوسستانيا، نو تەم مەنەە سودەرجيت ۆ سەبيا ياركو ۆىراجەننىي انتيسوۆەتسكي حاراكتەر كلاسسوۆوي بوربى بايستۆو ي ەگو يدەولوگوۆ س زاۆوەۆانيامي پرولەتارسكوي رەۆوليۋتسي ي پروۆوديمىمي مەروپرياتيامي پو ۋكرەپلەنيۋ ەتيح زاۆوەۆاني» دەپ باعالاندى. ءسويتىپ، وگپۋ-ءدىڭ اقتوبە گۋبەرنيالىق ءبولىمىنىڭ ۋاكىلەتتى وكىلى ف.كوۆالىشكين    1927 جىلدىڭ 14 اقپانى كۇنى ىرعىز، شالقار ۋەزدەرىنىڭ تومەندەگى توپ جەتەكشىلەرىن 1926 جىلعى قىلمىستىق كودەكستىڭ 58-1 جانە 58-6 باپتارى بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ تۋرالى قاۋلى الدى:
1. سەركەباەۆ ءبايدىلدا، ماماندىعى مۇعالىم، ورتاشا، جۇمىسسىز.
2. تورتىمباەۆ ارىقباي، بۇرىنعى بولىس، الەۋمەتتىك جاعدايى - باي، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان.
3. اقباەۆ ءجۇسىپ، الەۋمەتتىك تەگى - باي، كازگوستورگتىڭ ستاتسيونارلىق پۋنكتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
4. توتانوۆ راس. 5. تۇڭعاشين احمەت. 6. ساندىبەكوۆ جانازار. 7. سابەنوۆ باقىتجان. 8. حاسانوۆ شايقۇل. 9. قيسىقوۆ تۇرمۇحامەد. 10. قاراباەۆ اسۋ. 11.ورازالين سەيدالى. 12. سارباتىروۆ وسپان. 13. تۇكتىعۇلوۆ ەرجان. 14. شەكتىباەۆ قاۋىپباي. 15. مامىتوۆ راحماتوللا. بۇل 15-ءتىڭ ونى ىرعىزدىڭ، قالعان 5-ەۋى شالقار مەن قارابۇتاق ۋەزىنىڭ ازاماتتارى، كوبى «قۇلىمبەتوۆ توبىنان» ەدى.
وگپۋ-ءدىڭ 1927 جىلدىڭ 28 قازانداعى كوللەگياسى ولاردىڭ ارقايسىسىن رسفسر-ءدىڭ ءار تۇپكىرىنە جەر اۋدارۋ (ۆىسىلكا) ارقىلى سوتتاۋعا شەشىم شىعارادى. ياعني، شەكتىباەۆ قاۋىپباي - ريازانعا، مامىتوۆ راحماتۋللا مەن اقباەۆ ءجۇسىپ - كالۋگاعا، توتانوۆ راس - ورەلگە، تۇڭعاشين احمەت - ۆورونەجگە، ساندىبەكوۆ جانازار - تامبوۆقا، سابەنوۆ باقىتجان مەن حاسانوۆ شايقۇل - نوۆگورودقا، قيسىقوۆ تۇرمۇحامەد - سيمبيرسكىگە، قاراباەۆ اسۋ - تۆەرگە، ورازالين سەيدالى - ۆلاديميرگە، سەركەباەۆ ءبايدىلدا مەن تۇكتىعۇلوۆ ەرجان - ۆولوگداعا، تورتىمباەۆ ارىقباي - ارحانگەلسكىگە، سارباتىروۆ وسپان - چەرنوۆەتسكىگە ارقايسىسى ءۇش جىل مەرزىمگە جەر اۋدارىلادى.

<!--pagebreak-->

جىلدار مەن جولدار
ءجۇسىپ اقباەۆ پەن راحمەتوللا مامىتوۆ گپۋ-ءدىڭ كالۋگا گۋبەرنيالىق ءبولىمىنىڭ باستىعىنا 1928 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ءوتىنىش جازىپ، كوللەگيا ۇكىمى شىققانعا دەيىن 3,5 اي تۇرمەدە بولعاندارىن، 5,5 اي ەشقايدا كەتپەۋ تۋرالى قولحاتپەن جۇرگەندەرىن، قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان امنيستيا بۇلارعا قولدانىلماعانىن ايتا كەلىپ، جوعارىداعى جاعدايلاردى ەسكەرىپ،  جازا مەرزىمىن قىسقارتۋدى سۇرايدى. بىراق، ءوتىنىش قابىلدانباعان، ءسويتىپ مەرزىمدى تولىق وتەپ شىققان. قاۋىپتى ەلەمەنت رەتىندە بوساعاننان كەيىنگى باس بوستاندىعىنا دا شەكتەۋ قويىلعان. وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسى جانىنداعى ەرەكشە كەڭەستىڭ 1930 جىلعى 13 قازانداعى قاۋلىسىندا بىلاي دەلىنگەن: «پو وتبىتي سروكا ناكازانيا اكباەۆا يۋسۋپا اكباەۆيچا - ليشيت پراۆا پروجيۆانيا ۆ موسكوۆسكوي، لەنينگرادسكوي وبل.، حاركوۆسكوم وكرۋگە ي كازاحستانە، سروكوم نا تري گودا». ءوز ەلىنە ورالۋ قۇقىعىنان ايىرىلعان ج.اقباەۆ 1930 جىلدىڭ 5 قاراشاسىنان باستاپ ورسك قالاسىندا تۇرادى. ءجۇسىپ اتامىزدىڭ مقك مۇراعاتىندا ساقتالعان قۇجاتتارىنداعى ون جىلداي ءومىر جولىنىڭ ورىمدەرى وسىنداي. بۇرىن ەستىلگەن، بىراق جازىلماعان دەرەكتەر وسىلاي سويلەيدى. الايدا، سول ءبىر داۋىلدى داۋىردەگى ساياسي وقيعالارعا بەلىن بۋىپ، جەڭىن ءتۇرىپ ارالاسقان، قايراتكەرلىك كورسەتكەن تۇلعانىڭ ومىربايانىنداعى بەلگىسىز كەزەڭدەر دە از ەمەس. تىنىش جاتقان اۋىلعا وقىرا تيگەن سيىرداي شاۋىپ كىرىپ، دۇربەلەڭ سالعان اق پەن قىزىل ارپالىسى ساياسات سويقانىنىڭ اراسىنان ۇلتىنا جايلى جاعداي ىزدەگەن دالانىڭ تارپاڭ مىنەزدى پەرزەنتتەرىنىڭ شوعىرىن شىعاردى. ولاردىڭ بىرقاتارى رەسپۋبليكا، گۋبەرنيا، ەندى بىرەۋلەرى ۋەزد، بولىس، اۋىل دەڭگەيىندە ءجۇردى، بىراق ماقسات-مۇراتتارى ءبىر، باستارىن ولىمگە تىككەن جانكەشتى كۇرەستەرى دەڭگەيلەس بولدى. ويتكەنى، ولار سول ءبىر الاساپىران اراسىنان وزدەرى قينالسا دا ۇرپاعى راحات زامان كەشەتىن جول تاپپاق ەدى، ىشكى تۇيسىكتەرى دە سوعان سەندىردى. ءبىر توبى «المانوۆشىلار»، ەكىنشى توبى «قۇلىمبەتوۆشىلەر» بولىپ جىك-جىككە بولىنسە دە ولاردىڭ مۇرات-مۇددەلەرى سول بولاتىن.
تاريحتىڭ ەڭ ۇلكەن مۇراعاتى - حالىق. حالىقتىڭ جادىندا ساقتالىپ، اۋىزەكى اڭگىمەلەرمەن جەتكەن تاريحتا شىڭعىرعان شىندىق جاتادى. ال، رەسمي مۇراعاتتاردا ساقتالعان جازبالاردا ناعىز اقيقاتتىڭ اۋىلىنان الشاقتاۋشىلىقتار، كەيدە ءتىپتى بۇرمالاۋشىلىقتار كەزدەسەتىنىن عالىمداردىڭ وزدەرى دە جوققا شىعارمايدى. بۇعان قوسا، قانشالىقتى ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعا بولا تۇرسا دا ولاردىڭ ومىردەرەكتەرى مۇراعاتتاردا تولىق جيناقتالا بەرمەيدى. كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە ەسىمىنە «الاشورداشى»، «الاشوردا وفيتسەرى»، «مولدا» دەگەن سول قوعام ۇعىمىنداعى قۇبىجىق اتاۋلار تىركەسكەن ءجۇسىپ اقباەۆتىڭ ءومىر جولىنا قاتىستى قىزىقتى، ماڭىزدى دەرەكتەر دە ەل اۋزىندا ساقتالعان. سول اڭگىمەلەردە ءجۇسىپ اقباەۆ «الاشوردانىڭ باس يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى بولعان» دەلىنەدى. سونىمەن بىرگە، بىلەدى دەگەن كونەكوز كىسىلەردىڭ «ءجۇسىپ مولدا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى» دەگەن اڭگىمەلەردى دە ءجيى ەستيمىز. «جەل بولماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەگەندەي،  مۇنداي اڭگىمەلەردىڭ دە ءبىر نەگىزى بار بولۋى ءتيىس. 1918-1919 جىلدارى الاشوردا اسكەرىن باسقارىپ مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ىرعىزعا كەلدى، سول كەزدە ونىمەن ىرعىزداعى بەلسەندى الاشورداشى ءجۇسىپ اقباەۆتىڭ كەزدەسكەنى انىق. 1918 جىلى ىرعىزعا الاشوردانىڭ شابۋىلى ءساتسىز اياقتالعاندا ج.اقباەۆ سولارعا ەرىپ بىرگە كەتكەن. ەل مەن جەر تاريحىن تەرەڭ بىلەتىن، ارابشا ساۋاتتى، جالپاق ىرعىز وڭىرىنە بەدەلى ءجۇرىپ تۇرعان جۇسەكەڭنىڭ مىرجاقىپتاي ۇلى تۇلعامەن كوزقاراستارى ۇيلەسىپ، سوزدەرى جاراسقانى داۋ تۋدىرمايدى. الاشوردا ۇكىمەتى تاراتىلىپ، قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن 1926 جىلعا دەيىن مىرجاقىپ ورىنبوردا قىزمەت جاساعان، ءجۇسىپ ەكەۋىنىڭ وسى ارالىقتاردا بىرنەشە رەت كەزدەسكەنى انىق. مىرجاقىپتىڭ ارمانى ورىندالماي، ساعى سىنىپ، جىگەرى مۇقالىپ جۇرگەن كەزدە جۇسەكەڭمەن تالاي سىرلاسىپ، شەر تارقاتىسقان ساتتەرى از بولماعان. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، ءجۇسىپ اتامىز كەيىنىرەك سەنىمدى دەگەن ادامدارىنا سيرەك اڭگىمە شەرتكەندە مىرجاقىپتىڭ ەسىمىن ءجيى اتايدى ەكەن.
ءالى ەسىمدە بالا كەزىمدە ۇزاق جىلدار بويى ءبىر اۋىلدا مۇعالىم بولعان، جۇسەكەڭ اقساقالدىڭ اڭگىمەلەرىن كوپ ەستىگەن اكەم جاڭابەرگەن:
قازاعىم، ەلىم،
قايقايىپ بەلىڭ،
سىنۋعا تۇر مايىسىپ.
نايزامەنەن تۇرتسەڭ دە،
جاتىرسىڭ قازاق ويانباي.
وسىنشا قالىڭ ۇيقىنى
بەرىپسىڭ بىزگە، وي، اللا-اي! - دەگەن ولەڭ جولدارىن ايتىپ وتىراتىن. - «بۇل كىمدىكى»، - دەپ سۇرايمىن. سوندا اكەم «ءجۇسىپ مولدانىكى» دەيتىن مەنىڭ جاتتاپ الىپ ايتىپ جۇرگەنىمدى كورگەندە. سودان-سوڭ «قازاقتىڭ ناداندىعىنا، قاراڭعىلىعىنا بايلانىستى ايتقان عوي، ودان دا ساباعىڭدى وقى» دەر ەدى. قالتاسىندا قاتىرما بيلەتى بار قىپ-قىزىل كوممۋنيستىڭ ءوزى مۇنداي اڭگىمەلەردى ايتارىن ايتىپ قالعانمەن، بويلارىن ۇرەي بيلەيدى ەكەن عوي. ءوزى شەت جاعاسىن كورگەن قاندى قاسىرەتتەردىڭ ەتتەن ءوتىپ سۇيەككە تىرەلگەن قورقىنىشىن. كەيىن اۆتورى اقتالعاسىن بارىپ جوعارىداعى ولەڭ مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىكى ەكەنىن بىلدىك تە كەزىندە الدە جۇسەكەڭنىڭ، الدە اكەمنىڭ ولەڭ كىمدىكى ەكەنىن نەگە اشىپ ايتپاعانىن تۇسىندىك قوي. (مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ 1991 جىلى جارىق كورگەن شىعارمالار جيناعىندا ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان العاشقى ءۇش جول جوق. كەلەسى شۋماقتا دا وسىنشا-مۇنشا، بەرىپسىڭ- بەردىڭ دەپ جازىلعان).
ورسكىدە ءۇش جىل تۇرعاننان كەيىن اقتوبەدە، اراسىندا بىرەر جىلداي وزبەكستاندا تۇرادى. وزبەكتەردىڭ ورتاسىن 1937-38 جىلدارداعى  ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارى ساعالاعان. الاشوردانىڭ ايماقتاعى بەلدى جەتەكشىسى، ۇيىمداستىرۋشىسى بولعان، كەڭەس ۇكىمەتىنە اشىقتان-اشىق قارسى شىققان ادامنىڭ قازاقتىڭ قايماقتارىن تۇگەلگە جۋىق سىپىرىپ كەتكەن قاندى قاساپتان امان قالۋى دا شەت جۇرتتا بويتاسالاۋىنان ەكەنى ايقىن.
تۇرمەدەن شىققاسىن 30 جىلداي «سوتتالعان» دەگەن اتپەن جۇرگەن جۇسەكەڭ ومىردەن وتكەسىن دە 30 جىل بويى ەسىمىنەن وسى ءبىر قارا تاڭبا الىنعان جوق. تەك كسرو پرەزيدەنتىنىڭ 1990 جىلعى 13 تامىزداعى «20-50 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» جارلىعىنان كەيىن 1992 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا اقتالىپ، ادال ەسىمى قالپىنا كەلتىرىلدى.
ءجۇسىپ اقباەۆتىڭ ومىرىنە قاتىستى تاعى ءبىر دەرەك: وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىنىڭ باسىندا باسىنان اياعىنا دەيىن قىزىل كوممۋنيست، دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى بولعان ءالىبي جانگەلدين ىرعىزعا كەلىپ، سول ساپارىندا ءجۇسىپ اتامىزدىڭ ۇيىندە قوناق بولىپتى. ەكەۋى قۇرداس دەۋگە بولادى، جۇسەكەڭنىڭ الىبيدەن ءبىر جاس-جارىم جاستاي عانا ۇلكەندىگى بار. زامانىندا ءبىرى قىزىلداردىڭ، ەكىنشىسى الاشورداشىلاردىڭ جاعىندا جان اياماي قىزمەت جاساپ، بىرىنە-ءبىرى قارۋ كەزەنگەن، وعان قوسا ءبىرى حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، تەگىن ستەپانوۆ دەپ وزگەرتىپ، كەيىن قايتادان مۇسىلماندىق جولعا تۇسكەن، ەكىنشىسى عۇمىر بويى اللاعا دەگەن سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسىرمەي، بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلماي «مولدا» اتانعان، ءبىرى - قىزىل بيلەتىن، ەكىنشىسى - جاينامازىن كيە تۇتقان ەكى تۇلعا پايعامبار جاسىنان اسقان شاقتارىندا قالاي كەزدەستى ەكەن، وتكەن ءومىر جولدارىنداعى ىستەرىن قالاي باعالادى ەكەن دەسەڭىزشى؟!
ءوز زامانىنداعى ءجۇز قۇبىلعان ساياسات جەلىنىڭ وتىندە جۇرگەن قايراتكەرلىگىنە قوسا ءجۇسىپ اقباەۆ سيرەك كەزدەسەتىن شەجىرەلى، ارعى-بەرگى اڭگىمەلەردى، ءدىني ۇلاعاتتاردى كوپ بىلەتىن سۇڭعىلا قاريا بولعان. 1919 جىلدىڭ جازىندا 30 جىل ەل بيلەگەن ايگىلى بايعابىل بايدىڭ قايتىس بولعانىنا جىل تولۋىنا ارنالىپ ۇلكەن اس بەرىلەدى. اسقا قازالى، ارال، شالقار، ورسك، قارابۇتاق ەلدەرىنەن كوپ ادام شاقىرىلعان. الاشوردانىڭ اسكەرىن الىپ جۇسەكەڭ ارنايى شاقىرتۋمەن كەلگەن. بۇل تۋرالى ولكە تاريحى قازىناسىنىڭ بىلگىرى، مارقۇم سەيىلحان ورازىمبەتوۆ اعامىز «ىرعىز» اتتى كىتابىندا: «استى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ وتىنىشتەرى بويىنشا اس كەزىندە جالپى ءتارتىپتى باسقارۋ ءۇشىن ىرعىز  قالاسىنان 70 قارۋلى اسكەري ادامدار شاقىرىلعان. بۇل توپتى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇزەڭگىلەس جولداسى، ءالىم مەن شومەنگە بەدەلى بار، الابوتەن اڭگىمەشىل، تەڭدەسسىز شەشەن باقشاق ءجۇسىپ اقبايۇلى باسقارىپتى»، - دەپ باياندايدى.
بىرقاتار قۇجاتتاردا جۇسەكەڭدى الەۋمەتتىك تەگى «باي» دەلىنگەن. ال، 1927 جىلعى 9 اقپانداعى جاۋاپ الۋ حاتتاماسىندا: «اقباەۆ ءجۇسىپ اقبايۇلى، ۇلتى - قازاق، رۋى تورتقارا، ودان باقشاق، قوزباق ءبولىمى، جۇلدىزى - تورپاق، اقتوبە گۋبەرنياسى، شالقار ۋەزى، ىرعىز بولىسى، №10 ەسەنشاعىل اۋلىندا تۇرادى; ءۇيى، سارايى، 5 تۇيەسى، 8 جىلقىسى، 2 سيىرى بار; ايەلى جانە بالالارى - قاتيما  8 جاستا، احمەديار 4 جاستا، مەيىرحان 2 جاستا، ءاليما 1 جاستا» دەپ كورسەتىلگەن. احمەديار ۇلى وتان سوعىسىنا الىنىپ، حابارسىز كەتتى، قاتيما، ءاليما اپايلار قايتىس بولدى، ۇزاق جىلدار بويى ىرعىز ءوڭىرىنىڭ مەكتەپتەرىندە ۇستازدىق، باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان مەيىرحان اعاي دا ومىردەن وتكەن. كەيىنىرەك ومىرگە كەلگەن زاعيپا ەسىمدى قىزى بۇگىندە شالقار قالاسىندا تۇرادى.
قازاق ەلىنىڭ بولشەۆيكتەرگە بودان بولماي، ءوز الدىنا تاۋەلسىز اۆتونوميا بولۋى جولىندا كۇرەسكەن الاشوردا قوزعالىسىنىڭ ولكەمىزدەگى بەلدى قايراتكەرى، كەيىننەن جانىمەن دە، تانىمەن دە شاريعات جولىنا تۇسكەن ءجۇسىپ مولدا اقباەۆ 1959 جىلدىڭ جازىندا اقشي (بۇرىنعى قىزىل پارتيزان) اۋلىندا دۇنيە سالدى. تىرشىلىكتە دۇنيەتانىمدارى مەن ءدىني بىلىمدەرى ۇيلەسىپ، قاتتى سىيلاسقان، قايسىسى ومىردەن الدىمەن وتسە، ەكىنشىسى كەلىپ جانازاسىن شىعارۋعا ۋاعدالاسقان شالقارداعى اتاقتى جانامان احۋن جەتى مولدا ەرتىپ اكەلىپ، ءجۇسىپتىڭ جانازاسىن بارلىق شاريعات تالاپتارىنا ساي شىعارادى.
دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ جاڭا قوعام، سوتسياليستىك جۇيە ورناتقان توڭكەرىس جىلدارىندا قازاق اۋىلدارىنداعى كوپتىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ، ۇلت مۇراتى جولىندا باستارىن بايگىگە تىككەن الاش ارىستارىنىڭ ساپىنان تابىلعان ىرعىز قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى ءجۇسىپ اقباەۆ وسىنداي ادام بولدى.
بيىل ءجۇسىپ اقباەۆتىڭ ومىردەن وتكەنىنە جارتى عاسىر تولادى. قوعام جاققان كۇيەنى حالقى قابىلداماي، اتىن ارداقتاپ كەلە جاتقان، ىرعىز توپىراعىنان شىققان كورنەكتى قايراتكەرلەر قاتارىندا اتالۋعا ءتيىس تۇلعا ءجۇسىپ اقباەۆتىڭ ادال ەسىمىن قۇرمەت تۇتۋ، كەلەشەككە جەتكىزۋ دە بۇگىنگى ۇرپاقتاردىڭ مىندەتى.
ويتكەنى، ول ەلشىل تۇلعا بولدى، سولاي عۇمىر كەشتى، ومىردەن دە سولاي وتكەن ەدى.

راحىمجان وتەمىس، جۋرناليست.
«اقتوبە» گازەتى