ەۋروپادا جاۋىن تولاستاماسا، ال قازاقستان، اقش، رەسەي ىسپەتتى استىقتى مەملەكەتتەر ىلعال تاپشىلىعىنا ۇرىنىپ وتىر. قۇرعاقشىلىق الەمدىك نارىقتاعى استىق باعاسىنا تىڭ سەرپىلىس بەردى. شىعىندارىن ەسەپكە سالعان ديقاندار قاۋىمى ءداننىڭ جوعارى باعالاناتىنىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ وتىر. بىراق ودان قاراپايىم تۇتىنۋشىلار ۇتىلۋى ىقتيمال. الەمدىك استىق نارىعىنداعى وزگەرىستەر الەۋمەتتىڭ ءاميانىنا سالماق ءتۇسىرىپ، ازىق-تۇلىك باعاسىن وزگەرتەتىنىنە شەتەلدىك ساراپشىلار سەنىمدى. ۇن، نان، ءسۇت جانە ەت ونىمدەرىنىڭ قۇنى قۇبىلادى دەپ كۇتىلۋدە. شەتەلدىك ءۇردىستىڭ سالقىنى ەلىمىزدىڭ ىشكى نارىعىندا دا سەزىلەتىنى ايقىن. ونىڭ اسەرى ەمەسكى بولاتىنىن جەرگىلىكتى ساراپشىلار بولجاپ وتىر.

ءتۇسىمى تومەندەيدى

مەحليس سۇلەيمەنوۆ, قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى:

ەۋروپادا جاۋىن تولاستاماسا، ال قازاقستان، اقش، رەسەي ىسپەتتى استىقتى مەملەكەتتەر ىلعال تاپشىلىعىنا ۇرىنىپ وتىر. قۇرعاقشىلىق الەمدىك نارىقتاعى استىق باعاسىنا تىڭ سەرپىلىس بەردى. شىعىندارىن ەسەپكە سالعان ديقاندار قاۋىمى ءداننىڭ جوعارى باعالاناتىنىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ وتىر. بىراق ودان قاراپايىم تۇتىنۋشىلار ۇتىلۋى ىقتيمال. الەمدىك استىق نارىعىنداعى وزگەرىستەر الەۋمەتتىڭ ءاميانىنا سالماق ءتۇسىرىپ، ازىق-تۇلىك باعاسىن وزگەرتەتىنىنە شەتەلدىك ساراپشىلار سەنىمدى. ۇن، نان، ءسۇت جانە ەت ونىمدەرىنىڭ قۇنى قۇبىلادى دەپ كۇتىلۋدە. شەتەلدىك ءۇردىستىڭ سالقىنى ەلىمىزدىڭ ىشكى نارىعىندا دا سەزىلەتىنى ايقىن. ونىڭ اسەرى ەمەسكى بولاتىنىن جەرگىلىكتى ساراپشىلار بولجاپ وتىر.

ءتۇسىمى تومەندەيدى

مەحليس سۇلەيمەنوۆ, قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى:

- تاۋاردى سىرتقا شىعارىپ، يمپورتتالاتىن ونىمدەر دە بار. ەلىمىز الەمدىك نارىققا تاۋەلدى. ونىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە سانالامىز. سوندىقتان شەتەلدەگى ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ شارىقتاۋىن ءبىز دە سەزىنەتىنىمىز ءسوزسىز. سەبەبى بىرقاتار مەملەكەتتەر قۋاڭشىلىققا ۇرىنسا، ءداننىڭ قۇنى ارتاتىنى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق. بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە باعا قىمباتتاۋدىڭ جولىنا ءتۇستى. ەگەر بىلتىر استىقتىڭ تونناسى 100-150 دوللارعا باعالانسا، بيىل كورسەتكىش 200-دەن اسىپ جىعىلعان. مەنىڭشە، سارى التىننىڭ ەڭ تومەنگى باعاسى 300 اقش دوللارىن قۇراماق. قۇرعاقشىلىقتىڭ سالدارىنان سارى التىننىڭ ءتۇسىمى قۇلديلاپ، ءداننىڭ قۇنى 3 ەسە ارتۋى ىقتيمال. وراق ناۋقانى بارىسىنداعى ىسىراپشىلدىق تا اسەر ەتپەك. ىلعالدىڭ ازدىعىنان اقش، ۋكراينا، رەسەي، اۆستراليانىڭ تىرلىگى ءماز ەمەس. تەك اتالمىش جايت استىقتى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىندا ورىن الادى دەسەك، قاتەلىككە جول بەرەمىز.  ماسەلەن، كانادانى جاڭبىر قۋانىشقا بولەپ وتىر. ولار ەلىمىزدەگى وتكەن جىلعى قولايلى اۋا-رايىنىڭ بەرەكەلىلىگىن تاتىپ وتىر. سايكەسىنشە ونىمدىلىك دەڭگەيى دە كانادالىقتاردىڭ كوڭىلدەرىن كونشىتىپ وتىر.

قاپى قالماساق، سالدارىنان قۇتىلامىز

ارمان ەۆنيەۆ، قر اشم جانىنداعى ىسكەرلىك كەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى:

- ەگىنشىلىك، اتا كاسىپ ءارى جەم-ازىق شارۋاشىلىعى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ال اقش، رەسەي ىسپەتتى بىرقاتار مەملەكەتتەردە ءدان شىعىمدىلىعى كوڭىل كونشىتپەيدى. سالدارىنان دەلدالداردىڭ قيتۇرقىلىعى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەگە اينالۋى ىقتيمال. وتكەن جىلى قامبامىز اۋزى-مۇرنىنا دەيىن دانگە تولعانىمەن، بيىل ەلىمىزدىڭ كەي ايماعىندا اس اتاسى نان باعاسىنىڭ نەگىزسىز شارىقتاۋى - سونىڭ ءبىر ايعاعى. ازىرگە اتالمىش ءۇردىستى ونىمدىلىكتىڭ تومەندىلىگىمەن ساباقتاستىرۋ ابەستىك. ويتكەنى بيىلعى ءدان ءالى قامباعا قۇيىلعان جوق. باعا قىمباتتايدى دەپ، اسىعىستىققا بوي بەرمەگەن ابزال. بىراق الەمدىك نارىقتا ءداننىڭ قۇنى شارىقتاۋدىڭ كەبىن كيگەندىكتەن، ونىڭ لەبى ەلىمىزدە دە سەزىلەتىنى حاق. ونى مويىنداۋ كەرەك. جاعدايدى رەتتەيتىن ءارى شەشەتىن تەتىكتەر جەتكىلىكتى، سوڭعى 2-3 جىلدىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنۋگە جول اشىق. قىل اياعى پرودكورپوراتسيا سارى التىننىڭ قاجەتتى كولەمىن نارىقتان ساتىپ الىپ، بارلىق تىزبەكتىڭ سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتۋگە جول اشىق.

ەكىنشىدەن، دەر كەزىندە جەمشوپ ماسەلەسىن شەشىپ، ءتيىستى شارالاردى ماقۇلداۋ قاجەت. ازىقتىق ءداندى داقىلدىڭ، جۇگەرىنىڭ، قىتايبۇرشاقتىڭ قورى جاساقتالسا، جاعداي قاتاڭ باقىلاۋعا الىنادى. وتاندىق قۇس وسىرۋگە بەيىمدەلگەن كاسىپورىندار مەن ءىرى ءسۇت-تاۋارلى فەرمالار سان سوقپاعاندارى ابزال. ولار ازىقتىق ءداندى داقىلداردان تارشىلىق كورىپ، ابىگەرلەنبەگەندەرى ءجون. ەگەر پرودكورپوراتسيا مەن وزگە ترەيدەرلەر وڭ جولدى تاڭداسا، وندا دەلدالدار دا ازايماق.

الەمدىك نارىقتا ازىق-تۇلىك قۇنى شارىقتاسا، ونىڭ اسەرى ەلىمىزدە دە سەزىلمەك. بىراق بىردەن ەتتىڭ، ءسۇتتىڭ باعاسى قىمباتتامايتىنى ايقىن. ەڭ الدىمەن ونىڭ سالدارى سارى التىنعا بۇيىرۋى ىقتيمال. ودان ديقاندار قاۋىمى ۇتۋى مۇمكىن. دەنى تالاي جىلعى بورىشتارىنان قۇتىلىپ، ليزينگكە الىنعان قۇرال-سايماننىڭ قۇنىن وتەۋگە ءساتى تۇسپەك. الايدا تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشى تۇتىنۋشىلاردىڭ ەنشىسىنە تيمەك. ولاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا ازىق-تۇلىك باعاسى تۇراقتالۋى ءتيىس.

استىقتىڭ قۇنى قۇلديلامايدى

ەرلان جانىبەكوۆ،  «ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى» اق احۋالدىق تالداۋ جانە الەمدىك ەكونوميكا باسقارماسىنىڭ باستىعى:

- بۇگىندە اقش-تا ەگىس القاپتارىنىڭ 50 پايىزى قۇرعاقشىلىقتان زارداپ شەگۋدە. رەسەيلىكتەر بيىل 77-80 ميلليون توننا داننەن دامەلى. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ونىمدىلىك 15-16 ميلليون تونناعا تومەندەمەك. شەتەلدىك مامانداردىڭ بولجامىنشا، الەم بويىنشا قامباعا قۇيىلاتىن استىق كولەمى 7 ميلليون تونناعا ازايادى. وعان ەلىمىز، اقش، قىتاي ءارى رەسەي تاپ بولماق. سايكەسىنشە ءداننىڭ قۇنى شارىقتاۋدىڭ جولىنا تۇسپەك. 2011 جىلعا قاراعاندا بيىل سارى التىننىڭ قۇنى 1,5-2 ەسە ارتۋى ىقتيمال. چيكاگو بيرجاسى بويىنشا ونىڭ ءبىر تونناسى شىلدەنىڭ 20-27-ءسى 330-340 اقش دوللارى شاماسىندا قۇبىلعان. سوڭعى اپتانىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ءداندى داقىلداردىڭ قۇنى 10-15 پايىزعا قىمباتتادى. مەنىڭشە، اتالمىش ءۇردىس 2 ايدىڭ ىشىندە ازىق-تۇلىككە دە اسەر ەتەدى. الەمدىك نارىقتا تاۋار باعاسى كوتەرىلسە، قىمباتشىلىقتىڭ لەبى ەلىمىزدى دە اينالىپ وتپەيتىنى حاق. ونىڭ ەل ەكونوميكاسىنا ەش زاردابى جوق، تەك تۇتىنۋشىلاردىڭ قالتاسىنا سالماق سالۋى ىقتيمال. بىراق ءبىز ونى ناقتى قاشان سەزىنەتىنىمىزدى بولجاۋ قيىن.

وعان ىشكى فاكتورلار دا اسەر ەتۋى ىقتيمال. جانار-جاعارماي بويىنشا تۋىنداعان تۇيتكىلدى مىسالعا الايىق. بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك كۇشىنە ەنگەن سوڭ، رەسەيلىك ينۆەستورلاردىڭ جەرگىلىكتى جاعارمايعا قىزىعۋشىلىقتارى ارتتى. ويتكەنى قازاقستاندىق مۇناي ءونىمىنىڭ باعاسى ارزانداۋ ەدى. سالدارىنان جانار-جاعارماي تاپشىلىعى ورىن الىپ، بەكەتتەردە كەزەكتە تۇرعانداردىڭ سانى كوبەيدى. سوندىقتان ونىڭ قۇنىن رەسەيلىك جاعارمايدىڭ باعاسىمەن تەڭەستىرۋگە ءماجبۇر ەدىك. استىق بويىنشا ءدال وسى ىسپەتتى جايتقا تاپ بولۋىمىز مۇمكىن. سوندىقتان سارى التىننىڭ قۇنىن وزگەلەردەن تومەندەتسەك، ىشكى نارىقتا ءدان جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ ماشاقاتىن تاتۋىمىز عاجاپ ەمەس.

ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت

جاسقايرات سۇندەتوۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

- نارىقتاعى ءداننىڭ قۇنى ءارتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قۇبىلادى. بۇل الدىمەن ساۋداعا تۇسەتىن ءارى تۇتىنىلاتىن ونىمدەردىڭ كولەمىمەن ساباقتاس. ەگەر وندىرىلەتىن تاۋار دەڭگەيى تومەندەپ، ونىڭ شىعىنى ەسەلەنسە، سايكەسىنشە وزىندىك قۇنى قىمباتتايدى. تۇراقتاندىرۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن وڭدەۋگە بەت العان كاسىپورىندار ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋلارى مىندەت.

بيىل اقش-تا، رەسەيدە، ۋكراينادا ەگىن ءتۇسىمى ازايا تۇسەتىنى حاقىندا بولجام بار. ونىمدىلىك تومەندەسە، ءداننىڭ قۇنى كوبەيۋدىڭ جولىنا تۇسپەك. ول ءوز كەزەگىندە ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ قۇبىلۋىنا اكەلىپ سوعادى. بىراق ونىڭ ىشكى نارىققا، ەكونوميكامىزعا قاتتى اسەرى تيمەيدى. مەنىڭشە، وزگە مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك باعاسى اسا قىمباتتامايدى. سوندىقتان الاڭداۋعا ازىرگە نەگىز جوق.

ۆەنەرا ورىنبايقىزى،

«اگرو جارشى» جۋرنالى