تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم - الاش!..» (ەكىنشى كىتاپتىڭ جالعاسى)

4.

تەرگەۋ ءىسى بۇدان كەيىن جەكەلەگەن ادامدار مەن جەكە ماسەلەلەرگە قاراي بەت بۇرادى. جاۋاپ الۋ بارىسىندا تەرگەۋشىلەر ءا.ەرمەكوۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ «قىلمىسىن» ءوزارا ساباقتاستىرۋعا ۇمتىلعان. سوعان قارسى ارەكەت رەتىندە ءا.ەرمەكوۆ بۇل «ايىپتى» مويىنداۋدان باس تارتادى:

„وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنا ماعان 58 باپتىڭ 7, 11; 59-باپتىڭ 3-تارماقتارى بويىنشا تاعىلعان ايىپتاردى 58 باپتىڭ 7, 8-تارماقتارىنا اۋىستارۋ تۋرالى مالىمدەمە.

تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم - الاش!..» (ەكىنشى كىتاپتىڭ جالعاسى)

4.

تەرگەۋ ءىسى بۇدان كەيىن جەكەلەگەن ادامدار مەن جەكە ماسەلەلەرگە قاراي بەت بۇرادى. جاۋاپ الۋ بارىسىندا تەرگەۋشىلەر ءا.ەرمەكوۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ «قىلمىسىن» ءوزارا ساباقتاستىرۋعا ۇمتىلعان. سوعان قارسى ارەكەت رەتىندە ءا.ەرمەكوۆ بۇل «ايىپتى» مويىنداۋدان باس تارتادى:

„وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنا ماعان 58 باپتىڭ 7, 11; 59-باپتىڭ 3-تارماقتارى بويىنشا تاعىلعان ايىپتاردى 58 باپتىڭ 7, 8-تارماقتارىنا اۋىستارۋ تۋرالى مالىمدەمە.

وگپۋ-ءدىڭ وكىلى پوپوۆتىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا ماعان 58 باپتىڭ 10-تارماعى بويىنشا تاعىلعان ايىپقا - مەنىڭ مۇحتار اۋەزوۆكە جازعان حاتىمداعى جەر ماسەلەسى جونىندەگى پىكىرىم نەگىز بولىپتى. قولتاڭباسىنا قاراعاندا شىندىعىندا دا حاتتى جازعان مەنمىن. بىراق ونداي ماعىناداعى حاتتى مۇحتار اۋەزوۆكە ەمەس، ءاليحان بوكەيحانوۆقا جازعانمىن. ول كەزدە مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋ بولىمىندە ىستەيتىنمىن جانە قازاق حالىق كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەلەسىن نەگىزدەۋمەن اينالىستىم، سونىمەن قاتار ول (بوكەيحانوۆ - ت.ج.) فەدەرالدىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولاتىن (ەگەردە سول كەزدە تاراتىلىپ كەتپەسە). وسى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ قازاقستان ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءوزى ماسكەۋدە تۇراتىن، قىزمەت بابىمەن ارا-اراسىندا لەنينگرادقا باراتىن. ليزا بوكەيحانوۆا مەن شوقانەۆانىڭ (؟) ايتۋىنشا، وندا اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە توقتايتىن. بۇل حاتتىڭ جازىلۋ ءمانىسى تومەندەگىدەي».

بۇل وقيعانىڭ شىندىعىن قاۋiپسiزدiك كوميتەتiندەگى تەرگەۋ iسi تولىقتاي دالەلدەيدi. تەرگەۋ iسiنە تiركەلگەن تومەندە ءبىز كەلتىرەتىن حات سونىڭ ايعاعى. بۇل حاتتى مۇحتار 1928 جىلدىڭ باسىندا العان. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ونىڭ ۇيiندە قوناقتا جاتقانى سول قاڭتار، اقپان ايلارى بولسا كەرەك. سەبەبi: ءالiمحان ەرمەكوۆ لەنينگرادتاعى مۇحتاردىڭ مەكەن-جايىنا ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارناپ حات جولداعان. ول حاتتى 1928 جىلى 21-ناۋرىز كۇنi وگپۋ-دiڭ تەرگەۋشiلەرi قولعا تۇسiرگەن دە، iلە وگپۋ-دiڭ كسسر بويىنشا توتەنشە وكiلi پەتروسيانعا:

«وسى حات ارقىلى ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ مۇحتار اۋەزوۆتiڭ اتىنا جولداعان قۇجاتتارى مەن ونىڭ فوتوكوشiرمەلەرiن جولداپ وتىرمىز»,- دەپ تۇسiنiكتەمە بەرگەن.

وگپۋ-دiڭ بۇل تۇسiنiكتەمەسi تاشكەنت قالاسىنان جولدانعان. حاتتىڭ سىرتىنا: «لەنينگراد. دەكابريستەر كوشەسى، 14 ءۇي، 1 پاتەر. مۇحتار اۋەزوۆكە - جولداۋشى ءالiمحان ەرمەكوۆ. 25/II - 28 ج»،- دەپ جازىلعان دا، iشiندەگi ءسوز ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارنالعان. ياعني، ءدال وسى كۇندەرi ءاليحاننىڭ مۇحتاردىڭ ۇيiندە جاتقاندىعىن ءالiمحان ەرمەكوۆ بiلگەن. حات تۇپنۇسقادا ورىس تiلiندە جازىلعان. مۇندا جەكە باستىڭ دەربەس iسiمەن قوسا بiز نازارعا iلiكتiرiپ وتىرعان ساياسي ماسەلەلەر دە قامتىلعان. رۋحاني بوستاندىق جولىنداعى كۇرەستiڭ بiر بەلگiسi بولعاندىقتان دا حاتتى تولىق كەلتiرەمiز. ونىڭ ۇستiنە، بۇل جازبانىڭ - تۇپنۇسقاسىنىڭ قايتا قولعا ءتۇسۋi نەعايبىل نارسە عوي. سونىمەن، ءالiمحان ەرمەكوۆ مۇحتار ارقىلى ءاليحان بوكەيحانوۆقا بىلاي دەپ سالەم جولدايدى. ەسكەرتە كەتەتiن جاي، حاتتى كوشiرۋشiلەر «الەكە!» دەگەندi «ادا» دەپ جازىپتى. مۇنىڭ «اعا» دەگەن ءسوز بولۋى دا مۇمكiن. بiز «الەكە!» دەگەنگە توقتالدىق.

«قادiرلi الەكە!

مەنiڭ بۇرىنعى قىزمەتiمنiڭ بiر ۇلكەن ارتىقشىلىعى - دوستارىممەن كەزدەسiپ تۇرۋعا اسا قولايلى ەدi: قازiر مەن ولاردان كوز جازىپ قالدىم، تiپتi حات-حابار الىساتىندارىم دا ازايىپ كەتتi. الەكە، ءاسiرەسە سiزدiڭ الدىڭىزدا ءوزiمدi وتە كiءنالi سانايمىن. سiزدi كوپتەن بەرi ساعىنىپ ءجۇرمiن، بiراق تا سiزبەن جۇزدەسۋگە ەش مۇمكiندiگiم بولمادى، ال حاتتىڭ ءسوزi مەنi قاناعاتتاندىرمايدى، سوندىقتان دا جازۋدان بويىمدى اۋلاق ۇستايمىن.

مەن ليزامەن سويلەسiپ، سiزدi قىزىلورداعا اۋىستىرعان ءجون عوي دەپ ەدiم، ول ءار ءتۇرلi سىلتاۋ ايتىپ، قارسى بولدى جانە: ەگەردە قىزمەتكە iلiنبەسە، ەمحاناداعى دارىگەرلىك-ورديناتورلىق جۇمىسقا الىنباسا، وندا الداعى قىستا ماسكەۋگە اۋىساتىن ويى بار ەكەندiگiن ايتتى.

بiزدiڭ وقۋ ورىنىنىڭ جۇمىسى ءجونiندە مەن بiردە سiزگە جازعان ەدiم عوي، iستiڭ الداعى بارىسى ءالi تولىق انىقتالعان جوق. جوعارى وقۋ ورىندارى تۋرالى ماسەلە، ءسوزسiز تاريحي ماسەلە. بۇل مەكەمەلەردi اشۋعا دەگەن قازاقستاننىڭ دايىندىعى پەتردiڭ تۇسىنداعى رەسەيدiڭ دايىندىعىنان كۇشتi. گەرمانيادان ستۋدەنت شاقىرتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتiگi جوق. پەتر بەكiتكەن اكادەميانىڭ جانىنداعى ۋنيۆەرسيتەت تەك 30 جىلدان سوڭ عانا شاكiرت تاربيەلەپ شىعارسا، قازاقستاننىڭ قازiرگi جاعدايىنىڭ ءوزiندە مۇنداي سىلبىرلىققا جول بەرiلمەيدi. سوعان قاراماستان، عىلىمي ورتالىق ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسi نەعۇرلىم ەرتە قولعا الىنسا، بۇل وتە جاقسى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭiندەگi بارلىق وتپەلi شارالارعا قاراماستان، جاڭا قۇرىلعان ۋنيۆەرسيتەت ءوزiنiڭ بالاڭدىق ءداۋiرiن باسىنان وتكiزۋi زاڭدى. بۇل ماسەلە ءسال دە بولسا iلگەرi جىلجىدى. توقتاباەۆ حالىق اعارتۋ كوميسسارلىعىنان كەتكەننەن كەيiن قازاقستان ۇكiمەتi ۋنيۆەرسيتەتتi قۇرۋ تۋرالى شەشiم قابىلدادى.

بۇل ماسەلەنi رسفسر-دiڭ، ورتالىقتىڭ الدىنا اسقان تاباندىلىقپەن قويىپ، تيiستi ۇسىنىس جاساپ وتىرعان «اۆكسەنەۆ وداعىنا» قازاقستان قاتتى قارىزدار، بۇل ماسەلە قازiر ماسكەۋدiڭ شەشiمiن كۇتiپ وتىر، ورتالىق مەكەمەلەردiڭ بۇل  ماسەلەنi شەشۋiنە قاتتى كiرiسiپ جاتىر.

ارينە، قازاقتىڭ تۇڭعىش ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ قۇرىلۋىنا سiزدiڭ دە ۇلەس قوسۋىڭىزدى قامتاماسىز ەتسە، بۇل وتە ورىندى iس بولار ەدi. سiزدiڭ ءوزiڭiز قالاي قارايسىز؟ سiزدiڭ رۇحساتىڭىزسىز مۇنداي ماسەلەنi كوتەرۋ مۇمكiن ەمەس، تولىق شەشiلدi دەۋگە كەلمەيدi, تiپتi ول ءدال قازiرگi جاعدايدا وتە قيىنشىلىقپەن العا جىلجۋدا، سوندىقتان دا  مۇنىڭ ءساتتi شەشiلۋiنە تولىق سەنۋگە بولمايدى.

الەكە، مەن بiزدiڭ ورتالىقتىڭ ۇلكەن جانە كiشi ساياساتىنان بويىمدى اۋلاق ۇستاپ ءجۇرمiن. قازاقستاندا قىزمەت iستەپ جۇرگەنiمدە كۇندەلiكتi ماسەلەلەردiڭ بارلىعىن نازارىمدا ۇستاپ، بiردە انانىڭ، بiردە مىنانىڭ جوباسىن جاساپ، ونى شەشۋگە بەلسەنە ارالاسىپ ءجۇرۋشi ەدiم. بiزگە قازiر قۇلاققا وتە جاعىمسىز سىبىستار جەتiپ جاتىر.

جەر ماسەلەسi ءتوڭiرەگiندەگi اڭگiمەلەردiڭ بارلىعى تۇيىققا تiرەلiپ، بارىپ تۇرعان بەيباستاق بايبالامعا اينالدى. ەگەردە پارتيا مۇشەلەرi مەن جەر ءجونiندەگi ساياساتتى جۇرگiزۋشiلەر وزدەرiنiڭ كوزقاراستارىنا نەگiزگi دايەكتەمە ەتiپ پالەن مىرزا جۇرگiزگەن رەۆيزيانىڭ «گۋبەرنيالىق ەسەپتەرiنە» جۇگiنسە، سولاي بولماعاندا نەسi قالدى. قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جاڭادان قۇرىلعان باسقارماسى قانداي دا بiر اسقاق يدەياعا قۇرىلعان ساياساتتى بۇركەنشiك ەتسە دە، ءدال وسى ارادا قازىلعان اپاننىڭ، اشىلعان اراننىڭ، قاتەرلi iسiكتiڭ ورىنى جاتىر. سۇيەگi قۋراپ قالعان پاتشا گۋبەرناتورلارىنىڭ ارۋاعىنان قورعانىش iزدەۋلەرi دە بەيباستاقتىققا جاتپاي ما. شىندىعىنا كوشسەك، جەرگە قونىستاندىرۋشى جاڭا باسقارمانىڭ ازۋلى قاتىراندارىنىڭ (اكۋلانىڭ - ت.ج.) اشىلعان ارانىنا قاراعاندا سوڭعى اتالعاندار (پاتشا گۋبەرناتورلارى - ت.ج.) «ءوزiنە سەنiپ تاپسىرىلعان ولكەنiڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشiن بۇراتانالاردىڭ» قول استىنداعى جەردi الۋ ءۇشiن ەپتەپ، ساقتىقپەن كiرiستi. شىنىمەن، بۇدان وزگە جاسالعان جوبالاردىڭ جولى كەسiلiپ، جورالعىدان قالعانى ما سوندا؟ (پروفەسسور شۆەتسوۆ پەن بوكەيحانوۆتىڭ جەر كەسۋ مولشەرi تۋرالى جوباسىن مەڭزەپ وتىر - ت.ج.). مۇنىڭ استارىن ءتۇسiرۋگە اقىلىم جەتپەدi. مەكەمەلەردiڭ باسقارۋشى قۇرىلىمىن بايقاتپاي ۋلاندىرىپ وتىرعان «مامانداردىڭ» ەرەكشە سەندiرۋiنiڭ ءوزiنە سەنiمسiزدiكپەن قارايمىن. بۇعان بiزگە ءمالiم «شiركiندەردiڭ» دە قاتىسى بار، ولار دا ىقپال ەتiپ وتىر، بiراق تا بۇل ءجونiندە ولاردىڭ جاۋاپكەرشiلiگi شەكتەۋلi عوي. الەكە، ورتالىق كوميتەتكە حات جازۋدى قاجەت دەپ سانامايسىز با؟ الدە، بiزدiڭ جازعاندارىمىز، ءوزiنiڭ ورتالىقتارىنىڭ الدىنا وسى ماسەلەنi شەشۋگە تالاپ ەتiپ قويىپ جۇرگەن پارتيا مۇشەلەرiنە زيانىن تيگiزە مە؟ جەردi تاعى دا ءبولiسكە سالۋ، جەرگە ورنالاستىرۋداعى تەڭگەرمەلi مولشەردi ساقتاۋ - ءوز جەرiنەن ءوزi قاراقشىلىقپەن قۋىلعان (ەكسپروپيراتسيا) بۇرىنعى ءتاجiريبەنi ەسكە سالىپ، باقىتسىز حالىقتىڭ تاعدىرى ءۇشiن جۇرەگiڭدi قانسىراتادى. مۇنداي ءتاجiريبەگە دالامىز ەندi كونە المايدى. ويتكەنi كوشپەلiلەردiڭ شارۋاشىلىعى - ابدەن ورنىققان، تابيعي شارۋاشىلىق. شابىندىقتى ءبولiسكە سالعان ەجەلگi ءتاجiريبەگە سۇيەنسەك، بيىلعى قىستىڭ قىسپاعىنىڭ ءوزi نەگە تۇرادى؟

ءالiمحان.

سوتايعا سالەم. الەكە، ءوزiڭiزدiڭ دەنساۋلىعىڭىز تۋرالى جازىڭىز. قالايدا ستالينمەن كەزدەسiڭiز، جازدا قىردا دەمالىپ قايتۋعا پۇرسات الىڭىز. سەرگەي پورفيرەۆيچكە سالەم ايتىڭىز. ءالiمحان. 25/II-28 جىل. كوشiرمەسi دۇرىس: اعابەكوۆ».

تاۋەلسىزدىك تۇسىندا دا ونداي قايراتكەرلەر شىقتى، حالىق تىلەگىن جەتكىزگەن دەپۋتاتتار دا بولدى. ءا.ەرمەكوۆتىڭ دۇرىس قاۋىپتەنىپ وتىرعانىنداي، ول ادامدار بىرتە-بىرتە ساياسات ساحناسىنان ىسىرىلدى. «جەردى قايتا بولىسكە سالۋعا كونۋدەن باسقا» حالىقتىڭ امالى دا قالمادى. وعان، مۇمكىن، جەردەن كورى جەمقورلىققا بەت العان ۇلتتىق ءدىل دە ىقپالىن تيگىزگەن شىعار.

بۇل حاتتىڭ تەرگەۋ ورىندارىنا «الاش ءىسى» باستالماي تۇرىپ تۇسكەنىنە قاراعاندا حات م.اۋەزوۆ لەنينگرادتا جۇرگەندە «قولدى بولعان» سياقتى.

ءا.ەرمەكوۆ (جاۋاپتىڭ جالعاسى): «مەن ول كەزدە تاشكەنتتە تۇراتىنمىن، سوندا پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورىنىندا ءدارىس بەرەتىنمىن. جەر جانە ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ قازاقستانداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىن تياناقتاۋ ماقساتىندا  ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنەن دەرەكتەر الۋ ءۇشىن تاشكەنتكە كەلدى. ول مەنىڭ ۇيىمدە بولدى. اڭگىمە وتارلاۋ ينستيتۋتى مەن قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلار ماسەلەسى توڭىرەگىندە ءوربىدى: بۇل وتە كۇردەلى ءىس، قونىستاندىرۋ رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى مەجەدەن دە اسىپ كەتكەندىگى، گراف پالەننىڭ تەكسەرۋ ماتەريالدارىنىڭ تاشكەنتتە ەكەندىگى، وعان قاتىسقان قونىستانۋشىلار باسقارماسىنىڭ باستىعى چيركيننىڭ وسىندا ەكەندىگى، قازاقستاننىڭ 5 جىلدىعىنا ارنالعان ولكەلىك گازەتتە جەر كوميسسارياتىنىڭ باسشىسى جەردى بولشەكتەۋ جونىندەگى گۋبەرناتوردىڭ ەسەبىنە سۇيەنىپ ماقالا جاريالاعانى ايتىلدى. ءبىر قىزىعى، سول كەزدە ەسكى مالىمەتتەرگە كوپ سۇيەنەتىن. تاركىلەۋ مەن قازاقستانعا قونىستانۋشىلاردى ورنالاستىرۋ اسا كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزىلەتىنىن جەتكىزدى.

جەرگە ورنالاستىرۋ مەن بايلاردى تاركىلەۋ بارىسىندا تەرىس يدەولوگيالىق پىكىرلەرىم بۇرىنعى كورسەتىندىلەرىمدە جازىلعان. مەن بۇل پىكىردى تاشكەنتتىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا ساباق بەرىپ جۇرگەندە بىلدىرگەنىم تۇسىنىكتى. بۇل ماسەلە تەك قانا پارتيا مۇشەلەرى مەن پارتيادا جوقتاردى عانا ەمەس، زيالى قاۋىمنىڭ دا نازارىن اۋدارعانى بەلگىلى. قاراتىلەۋوۆ جولداسپەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالعاندا وسى ماسەلە جونىندە ءسوز قوزعالدى. مەن: ءوزىنىڭ وتكەندەگى ساياسي قايراتكەرلىگىنىڭ ناتيجەسىندە  پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتى تۇسىنداعى شارۋاشىلىق ساياساتىن، اسىرەسە، قونىس اۋدارۋدىڭ جاي-جاپسارىن تەرەڭ زەرتتەگەن، قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسىنە بارىنشا قانىق ءاليحان بوكەيحانوۆ قانا بۇل جاعدايدى انىقتاپ بەرەتىنىن ايتتىم. قونىستاندىرۋ جونىندە ءتۇرلى قاۋەسەتتەر ايتىلىپ ءجۇردى. بوكەيحانوۆتىڭ ىسكە تارتىلۋىن مەن دە قوستادىم. ويتكەنى جەر ماسەلەسىن زەرتتەيتىن ينستيتۋت بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە قارايتىن، ال ولار بوكەيحانوۆتى قازاقستانداعى جەر ماسەلەسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە قىزمەتكە شاقىردى، سونىمەن قاتار 1921-1923 جىلدارى قازاق ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستانداعى جەرگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسىن زەرتتەيتىن ارنايى ەكسپەديتسيالارعا قاتىستى. جەر مەن قونىستاندىرۋ باعىتىنداعى مەنىڭ كوزقاراسىم بوكەيحانوۆتىڭ كوزقاراسىنان الشاق ەمەس. مەن ول كىسىنى ءوزىمنىڭ ۇستازىم دەپ شىن كوڭىلىممەن ايتا الامىن. بۇل تۇرعىدان العاندا ءبىز بۇرىنعى وتارلانعان جەرگە قازاق تۇرعىندارى جاپپاي قونىستانىپ بولعانشا جاڭادان قونىستاندىرۋ ناۋقانىنا قارسى بولدىق.

27-جىلعى كونفەرەنتسيادا ولكەلىك كوميتەتتىڭ حاتشىسى گولوششەكين جەر جانە ۇلت ماسەلەسىندە كوپتەگەن توسقاۋىلداردىڭ (ماعىناسى بويىنشا اۋدارىلدى، ورىسشاسىندا - گرەح - ت.ج.) بار ەكەندىگىن، وعان جاڭاشا قاراۋ قاجەتتىگىن ايتتى. وعان كوپ ادامداردىڭ كىنالى ەكەنى راس. مەن دە بۇعان قالىپتاسقان جاڭا جاعدايعا تاپتىق تۇرعىدان قاراماي، بۇرىنعى ۇستانىمىمدا قالىپ قويدىم. رەۆوليۋتسيا اكەلگەن الەۋمەتتىك قۇرىلىم قاجەتتىگىن ەسكەرمەدىم. سەمەيدە جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى كورسەتكەنىندەي، شارۋاشىلىق مادەنيەتى جوعارى جۇرتتىڭ ىقپالىمەن قارابايىر شارۋاشىلىق دەڭگەيىندەگى حالىقتىڭ جويىلىپ كەتەتىندىگى ءسوزسىز ەكەندىگى انىقتالعاندا، سونداي دامۋ ساتىسىندا تۇرعان قازاقتاردىڭ قامى مەنى قاتتى قىنجىلتتى. مەن: كوشپەلىلەردىڭ قاراپايىم تۇرمىسى جەڭىل بولعانىمەن، كۇيرەگەن مال شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ وتە قيىن - دەپ ەسەپتەدىم. ەلىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى جۇمىسشى تابىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق كومەگى - ونەركاسىپتىڭ ارالاسۋى، ماشينا-تراكتوردىڭ ءبولىنۋى، كولحوز بەن سوۆحوزداردىڭ ۇيىمداستىرىلۋى شارۋاشىلىقتىڭ الەۋمەتتىك سالاسىنا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلەتىنىن ەسكەرمەپپىن. مۇنىڭ بارلىعى ول كەزدە انىق ەمەس بولاتىن. ال ءوز باسىم تىكەلەي جەر ماسەلەسىمەن اينالىسقامىن جوق».

بۇل ماسەلەنىڭ ەگجەي-تەگجەيى ءبىرىنشى كىتاپتىڭ «جەر جەگىسى»، «كارى كوسەم» اتتى تاراۋلارىندا جەرىنە جەتكىزىلە، قۇجاتتار مەن تەرگەۋدەگى جاۋاپتارمەن دالەلدەي تالدانعاندىقتان دا، بۇل ارادا توقتالىپ جاتپايمىز.

ءا.ەرمەكوۆ (جاۋاپتىڭ جالعاسى): «ال وكىمەت كەڭەستەرگە كوشكەندە جەر جونىندەگى كوميسسار بوپ تاعايىندالعان كەزدەگى ارەكەتتەرىم ءبىر باعىتتا - بۇرىن پاتشا وكىمەتى تارتىپ العان جەرلەرگە قازاق حالقىنىڭ قايتادان يە بولۋ قۇقىن قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا جۇرگىزىلدى. 21-جىلى (نەگىزى 1920 جىلى تامىزدا - ت.ج.) ۆ.ي.لەنين توراعالىق ەتكەن كەڭەستە قازاقستانداعى جەر ماسەلەسى تۋرالى باياندامامدا قازاقستانداعى ەڭ قيىن شەشىلمەگەن ماسەلە جەرگە ورنالاستىرۋ ەكەندىگىن باسا ايتتىم. مەن سافاروۆتىڭ تۇركىستان تۋرالى بايانداماسىنان كەيىن ءسوز الدىم. سافاروۆ ءوزىنىڭ بايانداماسىندا: ۋرالدىڭ شارۋا مۇجىقتارىن وڭتۇستىك قازاقستانعا اكەپ قونىستاندىرۋ كەرەك، بۇل قازاق حالقىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق رۋحىن وسىرەدى،- دەپ وزەۋرەي سويلەدى. ۆ.ي.لەنين جولداس مەنىڭ بۇل ماسەلەگە قالاي قارايتىنىمدى سۇراعاندا مەن: قازاقستاندا جەرگە بايلانىستى ۇلتارالىق قاتىناستىڭ شيەلەنىسىپ تۇرعان قازىرگى جاعدايىندا قازاقتاردىڭ وزدەرىن جەرگە ورنالاستىرىپ الماي، شارۋالاردى قونىستاندىرۋعا مۇلدەم قارسىمىن جانە قونىستاندىرۋ ارەكەتى شۇعىل توقتاتىلۋى كەرەك،- دەپ جاۋاپ بەردىم. سەمەي گۋبكومى مەن جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىندە ىستەگەن 1921-1926 جىلدار اراسىنداعى مەنىڭ پىكىرىم وسىنداي».

بۇل جولدارداعى پىكىرلەردىڭ دەرەكتىك نەگىزدەرى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە تۇسىندىرىلگەنىن عانا ەسكە سالا كەتەمىز.

ءا.ەرمەكوۆ (جاۋاپتىڭ جالعاسى): «جەر ماسەلەسى تۋرالى قىسقاشا شولۋدان كەيىنگى ايتارىم، بۇل ماسەلەنى شەشۋ جونىندەگى باستاپقى ۇستانىمىمدا تۇراقتاپ تۇرىپ قالۋىم - مەنىڭ يدەولوگيالىق قاتەمە جاتادى. تاپتىق بايلانىستى، ۇلتارالىق قاتىناستىڭ ماڭىزىن دەر كەزىندە كەڭ ماعىنالى دەڭگەيدە قابىلداماپپىن. مەن وعان ۇلتشىلدىق تۇرعىسىنان قاراپپىن. ال ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى دەگەنگە كەلسەم، وندايمەن اينالىسقامىن جوق، وسى ماسەلەمەن اينالىساتىن ادامدار، اسىرەسە، بوكەيحانوۆ، مەنىڭ ۇگىتىمە مۇقتاج ەمەس. ولارمەن كەزدەسكەن كەزدە ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىردىم. وسىنداي اداسۋدا جۇرگەنىمدە جانە داعدارىستىڭ الدىندا (وتارلاۋدىڭ بەس جىلدىق جوسپارى بويىنشا قازاقستانعا جاپپاي قونىستاندىرۋشىلاردى اكەلۋ، ولارعا جاعداي جاساۋ تۋرالى جۇزەگە اسپاي قالعان ناۋقان قارساڭىندا) مەن مۇنى قازاق حالقىنىڭ قاسىرەتى رەتىندە قابىلدادىم. بوكەيحانوۆتىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرىنىڭ نەگىزىندە ءوزىمدى تولعاندىرعان جايلار جونىندە ورتالىق كوميتەتتكە مالىمدەمە جازدىم.

قازىر رەۆوليۋتسيالىق كۇرەستە شىڭدالعان تاپتىق ۇستانىم - تاريحي شىندىققا اينالعانىن كورگەندە، مەن ناقتى ساياساتتان كورى رومانتيكاعا بەرىلگەنىمدى ءتۇسىندىم. رەۆوليۋتسيا اق قولعاپپەن ورنامايدى، قۇرباندىقسىز كەلمەيدى. قازاقتار ءۇشىن دە بۇدان وزگە جول جوق. اسا شيەلەنىستى ماسەلەلەردى شەشۋدە باسقارۋشى ۇيىم مەن ۇكىمەت ورىندارىنىڭ دۇرىس باعىت ۇستانعاندارىن مىناداي دەرەك راستايدى. تاركىلەۋ تۋرالى شەشىم شىعار الدىندا سەمەيدەن قىزىلورداعا كەلگەنىمدە عابباسوۆتىڭ تەڭسەلىپ جۇرگەنىن كوردىم (ونىڭ قىردا مەنشىك مالى بار بولاتىن). وسىعان بايلانىستى ول ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى. مەن وعان: ەگەردە سەن بۇل ناۋقاندا اسىرا سىلتەۋشىلىككە جول بەرىلەدى دەپ ەسەپتەسەڭ، وندا تەڭسەلە بەرمەي، سەن جوسپارلاۋ مەكەمەسىنىڭ جاۋاپتى ادامى رەتىندە ۇكىمەتكە مالىمدەمە تاپسىر،- دەپ ءوزىمنىڭ كوزقاراسىمدى ءبىلدىردىم. بۇل پىكىردى سونداي كۇيدە جۇرگەن قادىرباەۆ سەيدازىمعا دا ايتتىم. تاركىلەۋ جونىندەگى قاۋلى شىققاننان كەيىن مەن داۋلى جاعدايلارعا جاڭا تۇسىنىگىم تۇرعىسىنان پىكىر ءبىلدىردىم، از ۋاقىتقا اۋىلعا بارعانىمدا دا بۇل  ماسەلەنى تۇسىنۋگە ىقىلاس بىلدىرگەندەرگە (تاركىلەۋگە ىلىككەن تۋعان اعايىندارىنا - ت.ج.)  جوعارىداعىداي تۇسىنىك بەردىم».

تەرگەۋشىلەر ۇتىلاي وتىرىپ گولوششەكيننىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا كوزقاراسى ماسەلەسىنە اۋىسادى. وعان ءا.ءبايدىلديننىڭ مىنا كورسەتىندىسى سەبەپ بولعان.

ءا.ءبايدىلدين: «1925 جىلى ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ قارساڭىندا موسكۆا قالاسىنداعى سماعۇل سادۋاقاسوۆتان حات الدىم، ول حاتتى پارتيا كونفەرەنتسياسى كەزىندە پورتفەلىمنەن بىرەۋ ۇرلاپ اكەتتى. وعان قوسا گولوششەكيننىڭ اتىنا دايىندالعان  ءباسپاسوز جونىندەگى باياندامامدى دا ۇرلاپ كەتتى. حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي: جەر ماسەلەسى جونىندە ول كەزدە ءبىراز تۇسىنىسپەستىكتەر ورىن العان بولاتىن، سوعان وراي جۇمىس جاساۋىمدى ءوتىنىپتى، قالعانىن كەلگەن سوڭ تۇسىندىرەمىن دەپتى. ماعان حاتتى ءالىمحان ەرمەكوۆ اكەپ بەردى. مەن ول كەزدە پارتيانىڭ پلاتفورماسى جاعىندا بولاتىنمىن، سوندىقتان دا ولار مەنەن سەسكەنەتىن. مەن ەرمەكوۆكە قارسى سويلەدىم. كەيىن ول توقتاباەۆقا: ءبايدىلديندى سەمەيگە ادەبي قىزمەتكە جىبەرۋ كەرەك - دەپتى. سادۋاقاسوۆ موسكۆادان كەلگەننەن كەيىن ەكەۋارا پىكىرلەستىك. ول ماعان: جەر ماسەلەسى جونىندە نەشە ءتۇرلى بەيباستاقتىق ورىن الىپ وتىر، بەل شەشىپ كۇرەسۋ كەرەك، قوجانوۆ وتارشىلدارمەن تابانداپ كۇرەستى، الايدا قازاق تاسىلىمەن كۇرەستى، ال مۇندا شىڭعىسحاننىڭ ءتاسىلى كەرەك،- دەدى. سونىمەن قاتار ول ماعان: مەنىڭ كوڭىل-كۇيىم 1921 جىلعىدان تومەن، نە ىستەرىمدى بىلمەي ءجۇرمىن. بۇل جونىندە قوجانوۆتىڭ ايتقانى دۇرىس، الايدا مەن تابانداپ كۇرەسە المادىم،- دەدى. ءبىز ول كۇنى ۇزاق داۋلاستىق، پىكىر تالاسى تاڭعا دەيىن سوزىلدى. مەن وعان: پارتيانىڭ وتارشىلدىقتى سانالى تۇردە قولداۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ايتتىم، ەكەۋمىز ۇرسىسىپ قالدىق تا، مەن ونىڭ پاتەرىنەن كەتىپ قالدىم. سودان كەيىن ونىڭ مىنەزى جونىندە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ماقالا جازدىم. سادۋاقاسوۆ: «الاشورداشىلارمەن» بىرىگىپ، ۇيىمداسۋ قاجەت، وتارشىلىققا قارسى كۇرەستى جالعاستىرۋ ءۇشىن توپشىلدىقتى قويىپ، قوجانوۆپەن بىرىگۋ كەرەك، - دەدى. سونىمەن قاتار: سميرنوۆتىڭ، كالينيننىڭ وتارشىل باعىتى ۇستەمدىك الىپ كەتۋى مۇمكىن، سوندىقتان دا بارلىق قازاق كوممۋنيستەرى مەن ۇلتشىلدارى توپشىلدىقتى تاستاپ، باسىن بىرىكتىرىپ، جۇمىلا جۇمىس ىستەۋ كەرەك،- دەدى. ول جەر ماسەلەسى جونىندە باعدارلاما جاساۋدى ۇسىندى.

از ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قوناقجاي داستارحانى دەگەن جەلەۋمەن سادۋاقاسوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا  الدونعاروۆتىڭ ۇيىندە وتكەن باس قوسۋ ەسىمدە قالىپتى. ول باس قوسۋعا: مەن، توعجانوۆ، الدونعاروۆ، ناحيمجانوۆ جانە سادۋاقاسوۆ قاتىستى. سول ارادا سادۋاقاسوۆ توعجانوۆتىڭ، الدوڭعاروۆتىڭ، ناحيمجانوۆتىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ تاعى دا ۇيىم قۇرۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەردى، ماعان تيىسە سويلەدى. ءبىز تاعى دا كەرىسىپ قالدىق. تەك مەن جانە توعجانوۆ قانا ولارعا قارسى شىقتىق. پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ ءبىر ستۋدەنتى، اتىن ۇمىتىپ قالدىم، وزىنە ورال ۋەزىنەن كەلگەن ءبىر ستۋدەنتتىڭ جولدىباەۆتىڭ پاتەرىندە جينالعان الاشورداشىلاردىڭ كەڭەسىندەگى سوزدەردى، ىشىندە بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، ەرمەكوۆ، قادىرباەۆ، جولدىباەۆ جانە باسقالارى بار، ەستىگەنىن جەتكىزىپتى. وندا ساياسات ماسەلەسى تالقىلانىپتى، سونىڭ ىشىندە مەن تۋرالى دا ايتىلىپتى. ولار مەنى: ناعىز ساتقىن بولىپ شىقتى، بۇدان ارعى ىسكە كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن، سوندىقتان دا مەنى ورتالىقتان - ولكەلىك كوميتەتتەن الىستاتۋعا قول جەتكىزۋ كەرەك، - دەسىپتى. مەن الگى ستۋدەنتكە ەستىگەنىڭنىڭ ءبارىن گپۋ-گە جەتكىز - دەدىم، ول ۋادەسىن بەردى.

ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسىنا ارنالعان جەر ماسەلەسى جونىندەگى تەزيستەردى جاندوسوۆتىڭ جەكە ءوزى دايىندادى...  ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسى قارساڭىندا ۇلتشىلدار جاندوسوۆتىڭ ۇيىندە بىرنەشە كەڭەس وتكىزدى. وندا سادۋاقاسوۆ پەن قوجانوۆتىڭ توپتارى جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى باس قوستى، وعان نۇرماقوۆ پەن جاندوسوۆ بەلسەنە ارالاستى. جەر جونىندەگى جانە ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسىنا قاتىستى ەكىنشى ءماجىلىس سادۋاقاسوۆتىڭ ۇيىندە ءوتتى، وعان: سۇلتانبەكوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، مۇستامباەۆ، كادالەنكو قاتىستى. مۇحتار مۇرزين دە قاتىستى-اۋ دەيمىن. ول كەزدە تاشكەنتتەن قابىلوۆ پەن جۇرگەنوۆ كەلگەن بولاتىن. ءماجىلىس تۋرالى مەن الدوڭعاروۆتان ەستىدىم. مەن اتىن اتاعانداردان باسقا، بۇل ماجىلىسكە سەمەيدەن كەلگەن مۇحامەدجان بەيسەنوۆ قاتىستى. بۇل كەڭەستە جەر ماسەلەسى، تەزيستەردىڭ باپتارى، ولكەلىك كوميتەتتىڭ قۇرامى تالقىلاندى. بۇدان باسقا دا كەڭەسۋلەر ءوتتى، وعان كىمدەردىڭ قاتىسقانىن انىق بىلمەيمىن. سۇلتانبەكوۆتىڭ ۇيىندە وتكەن كەڭەسكە قوجانوۆ، مىڭباەۆ، سادۋاقاسوۆ، نۇرماقوۆ، جاندوسوۆ، انىعىن بىلمەيمىن، بىراق قۇلىمبەتوۆ تە ىشتەرىندە بولعان سياقتى. وندا قازاق بەلسەندىلەرىنىڭ بارلىعى دا بولدى. «الاشورداشىلاردان» كىمنىڭ قاتىسقانىن بىلمەيمىن، بىراق، سولاردىڭ ىشتەرىندە بولعانى انىق. كەڭەستە جاندوسوۆ جەر ماسەلەسى جونىندە بايانداما جاسادى، سودان كەيىن قوجانوۆ، سادۋاقاسوۆ جانە مىڭباەۆ سويلەدى. ءۇ پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ قارساڭىندا قوجانوۆ قىزىلورداعا كەلدى».

مۇنداي تياناقتىلىقپەن باياندالعان كورسەتىندىگە وراي «1931 جىلدىڭ 10 قازانى كۇنى وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنا ءالىمحان ەرمەكوۆ مىناداي مالىمدەمە» جاسايدى.

ءا.ەرمەكوۆ: «ايىپتاۋ ىسىندە سادۋاقاسوۆتان بايدىلدينگە حات اكەلگەنىم تۋرالى كورسەتىلىپتى. 25-جىلى ولكەلىك كوميتەت پەن حالىق كوميسسارياتى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ وكىلدەرىنە قوسىپ سادۋاقاسوۆتى جانە مەنى ماسكەۋگە ىسساپارعا جىبەردى. مەنىڭ ولكەلىك كوميتەتتىڭ مۇشەسى ەجوۆ پەن سادۋاقاسوۆتان بىلگەنىم - نەگىزگى ماقساتىمىز شەكارانى انىقتاپ، بەكىتۋ ەكەن. وڭتۇستىكتەگى وبلىستاردى ورتا ازيا فەدەراتسياسىنا، سولتۇستىك وبلىستاردى رسفسر-ءدىڭ كورشى وبلىستارىنا قوسۋ تۋرالى ماسەلە قويىلماق ەكەن. وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ توراعاسى بۇعان ەرەكشە ىنتا قويىپ، قىزۋ قولدايتىنىن ءبىلدىردى. سولتۇستىك وبلىستارداعى قازاقتاردى وڭتۇستىككە، جەتىسۋعا كوشىرۋ جونىندە ناقتى ۇسىنىس جاسالىپتى. بۇعان مەن: ۇلتتىق بەلگىسىنە قاراپ قازاق، ورىس تۇرعىندارىنىڭ اراسىنا شەكارا قويۋ قيىن، ولار ارالاس تۇرادى. وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك وبلىستاردىڭ ەكونوميكاسى ءوزارا تىعىز بايلانىستى. جازدا سولتۇستىككە قاراي كوشىپ، مال ورىستەتەتىن وڭتۇستىك قازاقستان، قىزىلوردا، قازالى، بوكەي ايماعىنداعى جەر پايدالانۋشىلار ءۇشىن دە ءتيىمسىز. قوستاناي ۋەزىنىڭ قازاقتارىن وڭتۇستىككە كوشىرۋ دە مۇمكىن ەمەس. ەگەردە سولتۇستىك وبلىستار رسفسر-عا قوسىلاتىن بولسا، وندا قازاق تۇرعىندارى دا رەسەيدىڭ كورشى گۋبەرنيالارىنىڭ قاراماعىنا ءوتۋى ءتيىس،- دەپ قارسى پىكىر ءبىلدىردىم. ماسكەۋگە كەلگەننەن كەيىن ەجوۆ پەن سادۋاقاسوۆ جولداستار: ءبىزدىڭ ماسەلەمىز قارالمايتىن بولدى، قىزىلورداعا قايتا بەرۋىڭە بولادى،- دەدى. ورتالىقتا قانداي ماسەلە قارالاتىنىن ول كەزدە دە، قازىر دە بىلگەن ەمەسپىن. مەن قىزىلورداعا قايتتىم، سماعۇل سادۋاقاسوۆ بەرگەن حاتتى بايدىلدينگە اكەپ بەردىم. حاتتىڭ مازمۇنىن بۇرىن دا، قازىر دە بىلمەيمىن. ال سادۋاقاسوۆتىڭ ۇيىندە مە، جوق باسقا جەردە مە، وتكەن جينالىستارعا مەن قاتىسقان جوقپىن جانە ونداي ءماجىلىستى ەستىگەمىن دە جوق. پارتياداعىلار مەن پارتيادا جوقتاردىڭ باس قوسۋىنا قاتىسقان جينالىسىم - 1920 جىلى وتكەن كەڭەستەردىڭ قۇرىلتاي سەزى. ول تۋرالى العاشقى كورسەتىندىلەرىمنىڭ بىرىندە جازعانمىن».

بۇل مالىمدەمەنىڭ جولدانعان جەرىنە جەتپەگەنى انىق. ەگەر جولدانا قالسا، وندا ونىڭ تۇپنۇسقاسى ءىستىڭ تىگىندىسىندە ساقتالماسا كەرەك ەدى. دەگەنمەن دە توتەنشە وكىلدەردىڭ ءبىرىنىڭ تانىسىپ شىققانى دا كامىل. بۇل مالىمدەمەسىن ءا.ەرمەكوۆ:

«59-باپ بويىنشا، 58-باپتىڭ 11 تارماعى بويىنشا وزگەرتىلىپ تاعىلعان ايىپتار تەرگەۋ بارىسىنداعى انىقتالعان شىندىقتىڭ نەگىزىندە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي ارەكەت ەتپەگەندىگىمە بايلانىستى الىنىپ تاستالۋىن وتىنەمىن. عابباسوۆتىڭ سەمەيدەگى تاركىلەۋگە قارسى جۇرگىزگەن ارەكەتىنە مەنىڭ قاتىسىم بار ەكەندىگى تۋرالى پوپوۆ جولداستىڭ بوپساسى شىندىققا سايكەسپەيدى. پوپوۆ جولداس مەنى ايىپتاۋدىڭ فورمۋليروۆكاسىمەن تانىستىرعان جوق. بار بىلگەنىمدى جوعارىداعى كورسەتىندىلەرىمدە ايتقامىن»,- دەگەن ۇمىتپەن اياقتايدى.

1930 جىلى ءساۋىر ايىندا «الاشورداشىلاردىڭ» الدىڭعى لەگىنە ۇكىم شىعىپ، حالەل عابباسوۆ بەسەۋدىڭ ءبىرى بولىپ اتىلىپ كەتكەن ەدى. الايدا ولگەن ادامنىڭ، دالىرەك ايتساق، وزدەرى اتىپ تاستاعان ادامنىڭ ۇستىنەن دە تەرگەۋ جۇرگىزۋگە تەرگەۋشىلەر يمەنبەگەن. ح.عابباسوۆتىڭ بۇل كەزدە اتىلىپ كەتكەنىن ءا.ەرمەكوۆ ءبىلدى مە، جوق پا، بەلگىسىز.

ءا.ەرمەكوۆ: «عابباسوۆ ۇنەمى سەمەي قالاسىندا تۇردى. عابباسوۆپەن ەشقانداي بايلانىسىم بولعان ەمەس. 20-جىلى ماسكەۋدە بايتۇرسىنوۆپەن بىرگە بولعانىمدى عابباسوۆقا 25-جىلى، ۆاليدوۆ قاتىسقان باسماشىلار قوزعالىسى تالقاندالعان سوڭ  ايتقانىم ەسىمدە. ءۆاليدوۆتىڭ 20-جىلعى كوڭىل-كۇيىن سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن عابباس توعجانوۆ بولىسەتىن ەدى - دەگەندى دە سول ايتتى. الايدا ول دا، مەن دە بۇعان قارسى ەدىك. عابباسوۆتىڭ قانداي دا ءبىر ۇيىمعا مۇشە بولعانىنان حابارسىزبىن. تاشكەنتتە ۇيىمنىڭ بار ەكەندىگىن بولجاپ قانا ءبىلدىم. عابباسوۆپەن ەكەۋمىزدىڭ ەش بايلانىسىمىز جوق، 25-جىلعا دەيىن ءار قالادا تۇردىق، ساياسي وقيعالارعا كوزقاراسىمىز دا ءار قيلى. 20-جىلى كولچاكتىڭ تۇسىندا ول جازعانداي مەن قىرعا كەتكەمىن جوق، سەمەي قالاسىندا بولعامىن. سودان كەيىن پارتياعا ءوتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەندە ءبىزدىڭ پىكىرىمىز ەكىگە ءبولىندى، 20-جىلى ول مۇلدەم قارسى بولاتىن. سودان كەيىن ماعان ونىڭ قازاق بايلارىنىڭ اراسىنداعى رۋلىق تارتىسقا قاتىسقانى ۇنامادى. ءبىزدىڭ ىشتەي ارازدىعىمىزدى بىلمەيتىندەر ءبىزدى ارىپتەستەر دەپ ويلاپ قاتەلەسىپ، ونىڭ قاسىنا مەنىڭ فاميليامدى قوسا بەرەتىن. ماسەلەنىڭ باسىن اشۋ ءۇشىن بۇعان ەرەكشە توقتالدىم. مۇنىڭ بارلىعى ماعان تاعىلعان ايىپتىڭ جوقتىعىن دالەلدەيدى. ناقتى ءبىر دەرەك بولسا ونى جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس قوي. پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ورناۋى، بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق، قازاقستاننىڭ ءوزىن-ءوزى انىقتاۋى، پانتۇركيزم تۋرالى پىكىرلەرىمدى الدىڭعى كورسەتىندىلەردە بايانداپ ءوتتىم. قايتالاپ ايتامىن يدەولوگيالىق قايشىلىقتارىمنىڭ، كەيبىر تاكتيكالىق اۋىتقۋلاردىڭ بولعانىنا قاراماستان كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي ۇيىمعا قاتىسقان ەمەسپىن. ءالىمحان ەرمەكوۆ. 28 قازان، 1931 جىل».

شىندىعى سول ما، جوق، جورتا دومبىتقانى ما، ايتەۋىر ءا.ەرمەكوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىن تالداي كەلىپ، ءوزىنىڭ بۇل پلاتفورمانى جاقتايتىن سىڭاي تانىتقانى انىق بايقالادى. مۇنىڭ سوڭى «وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن مويىنداعان» ايگىلى «اشىق حات» جازۋعا الىپ كەلدى.

«19 قاراشا، 1931 جىل. وو پپ-ءنىڭ ءبولىم باستىعى مولوحوۆ جولداسقا. ەرەكشە وكىلءى پوپوۆ جولداسقا

مەن ءوزىمنىڭ ەشقاندايدا كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتكە قاتىسپاعانىمدى تاعى دا مالىمدەيمىن. وزگەلەردىڭ كورسەتىندىسىندەگى جالعان ايعاقتاردىڭ نەگىزىندە ءوزىمنىڭ ايىپكەر ەكەنىمدى مويىنداسام، ەرەكشە وكىل پوپوۆتىڭ تىلەۋىن قاناعاتتاندىراتىن سياقتىمىن. ءوزىمدى ايىپكەر ساناۋدان باسقا جول قالماعان سياقتى. بۇل ماعان بەرىلگەن سىباعا ىسپەتتى. مەن شىندىعىندا دا استىرتىن ۇيىمعا قاتىسسام، تەرگەۋشىنىڭ جۇگى جەڭىلدەيتىندەي كورىنەدى. ايىبىمدى مويىنداۋ ارقىلى عانا ءوزىمنىڭ كىنامدى جەڭىلدەتەتىن كورىنەمىن. بىراق تا مەن، شامامەن، مۇمكىندىگىم جەتكەنشە وزگەلەردىڭ ايىپتاۋلارىن جوققا شىعارا وتىرىپ، تەرگەۋ ورىندارىنىڭ الدىندا ءوزىمدى اقتاپ الۋعا تىرىسامىن. سوندىقتان دا سىزدەردەن ماعان تاعىلعان ايىپپەن تانىستىرۋدى جانە مەنى استىرتىن ۇيىمعا قاتىستى دەپ ايعاق بەرگەن ادامدارمەن بەتپە-بەت كەزدەستىرۋدى تالاپ ەتەمىن. يدەولوگيالىق قاتەلىكتەرىم مەن كەيبىر شارالارعا كوزقاراسىمنىڭ تۇراقسىز بولعانىنا قاراماستان، كەيىنگى ون جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنىڭ ىنتىماعى مەن مۇددەسى ءۇشىن سانالى تۇردە ادال قىزمەت ەتتىم. الدا قانشا ءومىر بار جانە قانشا جۇمىس ىستەيمىن، ونى بىلمەيمىن، بىراق جالعان ايعاقتاردى مويىنداپ، ءوزىمدى ساتقىن رەتىندە كورسەتە المايمىن. مەنىڭ ويىمشا بۇل ماسەلە تەرگەۋ بارىسىندا تولىق انىقتالادى جانە اشكەرەلەنەدى دەپ ويلايمىن. كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا قاتىسىمنىڭ جوقتىعىن جانە ماعان قىسىم جاساۋ ارقىلى مويىنداتامىز دەگەن ەمەۋىرىننىڭ ناتيجەسىزدىگىن دالەلدەيدى. الدىڭعى كورسەتىندىلەرىمدە: مەنىڭ وتكەن جىلدارداعى يدەولوگيالىق اۋىتقۋلارىم - قازىرگى سوتسياليستىك قۇرىلىس جۇيەسىنە ەشقانداي زيان اكەلمەگەندىگىن ارىم مەن وجدانىما سۇيەنە وتىرىپ مالىمدەگەنمىن. مەنىڭ وتكەندەگى „الاشوردانىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى تۇسىنداعى يدەولوگيالىق ۇستانىمدارى سوتسياليستىك قۇرىلىس قوعامىنا قارسىلىق ەمەس، كەرىسىنشە، كونسەرۆاتيۆتىك كوزقاراس بولىپ تابىلادى...»

ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تەرگەۋدەگى قالعان جاۋاپتارىنىڭ بارلىعى دا وسى مازمۇنداس بولىپ كەلەدى. 1931 جىلى 17 جەلتوقسان كۇنى:

«ۇتقىن ەرمەكوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ونىڭ ء28/حى - كۇنى ولكەلىك كوميتەتتىڭ حاتشىسى گولششەكيننىڭ اتىنا  جولداعان ءوتىنىشى قابىلدانبادى», -دەپ كورسەتىلگەن.

بۇل  «ءوتىنىش» كەيىننەن „سوتسيالدى قازاقستان" مەن „كازاحستانسكايا پراۆدا" گازەتىنە باسىلعان اشىق حاتتىڭ العاشقى نۇسقاسى بولسا كەرەك. وسى شارعىنىڭ استارى تۋرالى قۋعىن-سۇرگىندە «شىڭدالعان»، جالعاندىققا جاندارى توزبەيتىن م.اۋەزوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆتىڭ ەكى سەنىمدى باۋىرى قايىم مۇحامەدحانوۆ پەن جايىق بەكتۇروۆ بىزگە ەكى ءتۇرلى مازمۇندا اڭگىمە ايتىپ بەرىپ ەدى. ءبىرىنشى اڭگىمە بويىنشا، م.اۋەزوۆ ق.مۇحامەدحانوۆقا:

«ءبىزدى اشىق حات جازۋعا ا.بايتۇرسىنوۆ كوندىردى: سەندەر جاسسىڭدار. مۇمكىندىكتەرىڭدى تولىق سارقىپ بولعان جوقسىڭدار. ەلگە قىزمەت ەتىپ، ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى جالعاستىرىڭدار. ال ءبىز حالىقتى الداي المايمىز - دەدى. ءبىز سول سوزگە كوندىك»,- دەپتى.

ال ج.بەكتۇروۆ بۇل جونىندەگى ەستەلىگىن حاتقا ءتۇسىرىپ كەتىپتى.

ج.بەكتۇروۆ: «سول كەزدە قازاقستاننىڭ ءستالينشىل كوكجەندەتى، سۇمىراي ف.ي.گولوششەكين وقىمىستىلاردان ءا.ءا.ەرمەكوۆتى، جازۋشىلاردان م.و.اۋەزوۆتى ادەيى دۇشپان كوزى ەتىپ اباقتىدان بوساتىپ، «الاشتىڭ» كورنەكتى ەكى قايراتكەرى وزدەرىنىڭ ۇلتشىلدىق قاتەلىكتەرىن مويىندادى» دەپ قۋلىقپەن زورلاپ، اشىق حات جازدىرعان. بۇل حاتتاردى گازەتتەردە باستىرىپ، جالعان ناسيحات ءۇشىن پايدالانعان. ونى كەزىندە قۋانا دا، ۇرەيلەنە دە وقىدىق. ول ءۇشىن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءا.ەرمەكوۆ پەن م.اۋەزوۆ ىنىلەرىنە وكپەلەگەنىن دە ەستىدىك، ويتكەنى ولسە دە، تىرىلسە دە ءبىر توپتىڭ ادامى. قيىن جولدا ارالارىنا قىل وتپەي، جىك، جارىقشاق شىعارماي بىرگە بولۋدى دۇرىس دەپ ساناعان اعالارىمىز. ءيا، كەمەدەگىلەردىڭ جانى ءبىر دەگەن. بىراق، ۇكىمەت باسىنداعى قۋلار ءار ءتۇرلى ايلا-شارعى جاساپ، ءا.ەرمەكوۆ پەن م.اۋەزوۆتى ءوز توبىنان ءبولىپ العان. بۇل جايتتىڭ سىرىن ءا.ەرمەكوۆ اقساقال قاراعاندىدا تۇرعان كەزىندە ماعان بىلايشا ءتۇسىندىردى:

- قازاقستان باسشىلارى: بىزگە قاتەمىزدى مويىنداساق، كەڭەس قۇرىلىسىنا بەرىلە قىزمەت ەتسەك، جول اشىق، كەڭشىلىك بولادى، وزىمىزبەن بىرگە تۇتقىندا قالعان وزگە ءىنى-اعالارىمىز دا وسى جولعا تۇسەدى - دەگەندەي ەمەۋىرىن ءبىلدىرىپ، كادىمگىدەي قولقا سالدى. ءبىز بۇعان يلاندىق. كەيىن وسىنداي جولمەن احاڭ، ماعجان، جۇسىپبەك، ءبارى دە بوساپ شىعادى عوي دەپ ويلادىق. وسى رەتپەن الدىمەن مەن الداۋعا ءتۇستىم. وبالى نەشىك، مۇحتار ءىنىم وزدەرىڭىز بىلەتىن بەلگىلى حاتقا قول قويعىسى كەلمەدى. «الەكە! ءتۇبى بۇل ءۇشىن تاريح الدىندا ءسىز ءوزىڭىز جاۋاپتى بولاسىز»،- دەپ كوپكە دەيىن حاتقا قول قويۋعا كونبەدى. مەن وعان: «قاراعىم، نە قىلسا دا قۇرىق ەكەۋمىزگە ءتۇسىپ تۇر عوي، سەنىڭ ورنىڭا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى دا، ماعجان جۇماباەۆتى دە الۋلارىنا بولاتىن ەدى. بۇل دا ءبىر تاعدىردىڭ جازعانى شىعار. ءتۇبى جاقسىلىعى بولار، باس تارتپا»،- دەپ مۇحتاردى زورلاعانداي كوندىردىم. بىراق ارتىنشا قاتتى وكىندىم»,- دەپتى.

ول وكىنىشتىڭ سەبەبى وزگەشە. مۇنى كەيىندەۋ كەلتىرەمىز. جوعارىداعى جاۋاپتى راستايتىن دالەل تەرگەۋ ءىسىنىڭ 3-تومنىڭ 165-بەتىندەگى:

«وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلىنە. اشىق حاتتى باسپاسوزدە جاريالاۋدى جانە كوشىرمەسىن بك(ب)پ ولكەلىك كوميتەتىنە جانە ىسكە تىگۋدى وتىنەمىن. ەگەردە باسپاسوزدە جاريالاۋدى مۇمكىن دەپ تاپپاساڭىزدار، وندا ءبىر داناسىن ۇيىمە جىبەرۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر. ءا.ەرمەكوۆ. ء29/ىۇ-32 جىل.»- دەگەن قولى قويىلعان حاتتان انىق بايقالادى.

بۇل «اشىق حات» 1932 جىلعى 4-مامىردا بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ف.ي.گولوششەكين مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى و.يساەۆقا جولداندى. ونىڭ سوڭىنا:

«ەرگەۋ بىتكەننەن كەيىن دە پالە  قۋعان جاۋاپسىز ادامدار تاعى دا اراداي تالاماس ءۇشىن مەن بۇل مالىمدەمەنى سانالى تۇردە جازىپ وتىرمىن», - دەپ ەسكەرتكەن.

«اشىق حاتتى» گولششەكين مەن يساەۆ وقىپ شىعىپ، ءتيىستى رەداكتسيالاۋدان وتكىزگەننەن كەيىن بارىپ:

«الاشوردانىڭ باستى ەكى ادامى وزدەرىنىڭ دە، بۇرىنعى پىكىرلەستەرىنىڭ دە توڭكەرىسكە قارسى بولعاندىعىن اشكەرەلەپ، ءوز كىنالارىن جۋعا ۋادە بەرىپ وتىر»,- دەگەن تاقىرىپپەن «سوتسيالدى قازاقستان» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىنىڭ 1932 جىلعى 10 ماۋسىم كۇنگى سانىندا جاريالاندى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»