اباي 21-ءشى قارا سوزىندە قازاقتىڭ ماقتانشاقتىعىن ەكى تۇرگە بولەدى. سونىڭ ىشىندە ەل ىشىندەگى ماقتانشىلىقتى بولە جارىپ ايتادى. قازىر بايلىعىمەن ماقتانىپ، مىڭ ادامعا توي جاساپ، اتاسىنا اس بەرىپ، مىڭداعان ادامعا كويلەكتىك ماتا ۇلەستىرگەندى كورگەندەر بار. ال الەم الدىنداعى قارىزىمەن ماقتاناتىن ەلدى ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرمىز. قايسى ءبىر كۇنى قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ دەپۋتاتتارعا «2012 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن بارلىعى 123,9 ملرد. دوللار كولەمىندە قارىزىمىز بار»، -  دەپ جاۋىردى جابا توقىپ، جاسىرىپ باققانىمەن، باس بانكير يتكە سۇيەك قارىز ەكەنىمىزدى، قازاقستاننىڭ جالپى سىرتقى قارىز مولشەرى 130 ميلليارد دوللارعا بارىپ قالعاندىعىن جاريالاعان ەدى.
قارىزى بار ادام قايبىر تىنىش ۇيىقتاسىن. ال مەملەكەتتىڭ ميللياردتاعان بەرەشەگى بار ەكەنىن ەستىگەن ەلدە  نە ەس قالدى دەيسىز؟! شەنەۋنىكتەر بولسا، ماقتانىشپەن ايتادى، جۇرتتى دۇرلىكتىرمەيىن دەگەنى شىعار، كىم ءبىلسىن. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ەسەپتەۋىنە قاراعاندا، الەمدەگى قارىز مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا 88-ءشى ورىندا ەكەنبىز.  ازۋىن ايعا بىلەگەن اقش 15 تريلليون دوللار قارىز بولسا، ونىڭ 13 تريلليون دوللارى قىتايعا قارىز بولىپ شىققان. ءاربىر امەريكالىقتىڭ موينىنداعى مەملەكەت جۇكتەگەن قارىزى 49,8 مىڭ دوللارعا كەلەدى ەكەن.
تەحنيكا مەن جاڭا تەحنولوگيانىڭ وتانى سانالاتىن جاپونيانىڭ جايى دا جەتىسىپ تۇرعان جوق. جالپى قارىزى 13,5 تريلليون دوللار بولسا، ونىڭ 9 تريلليونى قىتايعا قارىز بولىپ ەسەپتەلەدى. ءاربىر جاپوندىقتىڭ موينىنداعى قارىزى 105,5 مىڭ دوللارعا جەتكەن.
ىرگەلەس كورشىمىز رەسەيدىڭ قارىز جونىندەگى رەيتينگى 99-ورىندا تۇر. ءاربىر ورىستىڭ موينىنداعى مەملەكەتتىك قارىزى 1247 دوللاردان تيەسىلى بولىپ شىعادى.
ساراپشىلار قارىزدىڭ بولماۋى مەملەكەتتىڭ قۋاتتىلىعىن كورسەتپەيدى  دەگەن پىكىردە. ماسەلەن، رەيتينگ سوڭىنداعى ماداگاسكاردا ءار ادامعا شاققانداعى سىرتقى قارىزى - 26 دوللار، ليبەريادا - 41 دوللار، كونگودا- 69 دوللار بولىپ شىقتى. بۇل ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ ازدىعى جەر استى بايلىقتارىنىڭ  جەتىمسىزدىگىنەن ەمەس، سىرتقى قارىزدى تارتا الاتىن ەكونوميكاسىنىڭ قاۋقارى جوقتىعىنان، شارۋاسىنىڭ  شاتقاياقتاپ تۇرعاندىعىمەن ەسەپتەلەدى ەكەن.
ەل بارىنشا بايىپ قۋاتتانعان سايىن، سىرتقى قارىزى دا ۇلعايا بەرەتىن كورىنەدى. سەبەبى، ماكروەكونوميكالىق باعدارلامالاردى باستاعان مەملەكەت ونى تۇگەلدەي بيۋدجەت قارجىسىمەن يگەرە الماعاندىقتان ينۆەستيتسيا تارتادى.
ال، بىراق قازاقتا «كورپەڭە قاراي، كوسىل!» دەگەن ءسوز بار. جۋرناليست قۇتماعامبەت قونىسباي ايتپاقشى: «الساڭ ەگەر كرەديت، ارپىلداپ ۇيگە كىرەدى يت» - دەيدى. «ەلدىڭ ءبارى الىپ جاتىر عوي، ءبىر جاققا كوشىپ بارا جاتقان جوقپىز. ءبىر رەتىن تاۋىپ قايتارارمىز» - دەگەن جەلەۋمەن كاسپي بانكىنەن 36 پايىزدىق كرەديت العان  قانشاما قازاقتاردىڭ شاڭىراعى شايقالدى. «مەملەكەت كەلەسى جىلدان باستاپ ۇكىمەتتىڭ كەپىلدىگىمەن الپاۋىت كومپانيالار العان سىرتقى قارىزدارىن ءىرى كولەمدە قايتارا باستايدى ەكەن. مىنا ءىرو-ڭىز حالىقتىڭ قالتاسىنا ءتۇسۋدىڭ «بۋتيا كاپيتالدىق» اكتسياسى، ممم-دىك ءادىسى بولىپ شىعادى» - دەگەن ساۋەگەيلەر دە سۇڭقىلداي باستادى.
مەنى ويلاندىراتىنى، قارىز جونىنەن رەسەيدەن وزىپ تۇر ەكەنبىز.    نەگە ەلۋلىككە ەنبەيمىز؟
سودان كەيىن «سىرتقى قارىزىمىزدى ءار ادامعا شاققانداعى شاماسىن ناقتىلاپ بەرسە دۇرىس بولار ەدى» دەگەن وي مازالاپ ءجۇر. نەگىزى، قازاقستانداعى حالىق سانى 16 ميلليون بولسا، سىرتقى قارىزىمىزدى 116 ملرد. تەڭگەگە جەتكىزىپ ءبىر اق توقتاپ، سوسىن، ناقتىلاپ الىپ، قايتارعانىمىز دۇرىس شىعار، مارچەنكو مىرزا؟!
ەسكەندىر ەرتاي
استانا

«حالىق ءسوزى» گازەتى