جىل اياقتاۋعا از قالعاندا قىتاي اقپارات قۇرالدارى «ءۇشىنشى بالانى» دۇنيەگە الىپ كەلۋگە رۇقسات بەرىلگەنىن جارىسا جازدى. ءتىپتى، كەيبىر مەديالار قىزدى-قىزدىمەن قاشاندا اتويلاپ الدا جۇرەتىن كوممۋنيستەر مەن كومسومالدار بۇل ناۋقاندا ءوز بەلسەندىلىگى مەن كوشباسشىلىعىن كورسەتىۋى كەرەك دەپ، ۇسىنىسىن اجۋامەن جەتكىزدى.  قىتاي قوعامىندا تۇرعىن ءۇي، دەنساۋلىق، بالا تاربيەسى بيزنەس كوزىنە اينالىپ، قاراپايىم ادامدار ءۇشىن قالتاسى كوتەرمەيتىن، بىرنەشە ۇرپاق بويى تابانىنان تاۋسىلىپ، تارىعاتىن مەحناتقا اينالىپ كەتكەلى قاشان؟..

2021 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 11-ءى كۇنى قىتاي مەملەكەتتىك ساناق مەكەمەسى بۇكىل قىتايلىق جەتىنشى رەتكى ساناقتىڭ قورتىندى ناتيجەسىن ءبىراز كىدىرىستەن كەيىن بارىپ جاريالادى. وسى ساناقتا جالپى قىتايدىڭ جان سانى 1 ملرد  411 ميلليون بولعانى انىقتالدى. بۇل تسيفرعا باتىس ساراپشىلارى كۇدىك كەلتىرسە دە، رەسمي مەملەكەتتىك ورگاننىڭ مالىمەتى سانالىپ، قىتاي قوعامىنىڭ دا، حالىقارالىق باقىلاۋشىلاردىڭ دا ءبىراز اڭگىمەسىنىڭ تۇزدىعى بولعانى راس. وسى ساناققا نەگىزدەلسەك، قىتاي قوعامىندا قارتايۋ پروتسەسسى مەن تابيعي ءوسىمنىڭ ازايعانى ايقىن بايقالادى.

بالا تۋ 1,3%-دى، تابيعي ءوسىم 3%-دى قاناعات قىلعان. تابيعي ءوسىم شارىقتاپ تۇرعان كەزدە 20%-دى قۇراسا، جايشىلىقتا ون پايىزدان جوعارى بولىپ كەلگەن. ال 3% دەگەنىمىز وتە تومەن كورسەتكىش. ستاتيستيكا زاڭدىلىعى بويىنشا ءبىر مەملەكەتتىڭ تابيعي ءوسىمى 2,5%-دان تومەندەسە بۇل ەلدىڭ جان سانى كوبەيمەيدى، ازايىپ تا قالمايدى، ءبىر ورىندا تۇرىپ قالادى. ەگەر 1,8 پايىزعا دەيىن تومەندەسە بولاشاقتا ءۇردىس قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. بۇعان بالا تۋ كورسەتكىشىنىڭ 1,3 پايىزگا دەيىن تومەندەگەنىن ەسكە الساڭىز، 2100 جىلعا بارعاندا كورشىمىزدىڭ جان سانى 670 ميليوندى قاناعات تۇتۋى مۇمكىن. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مەجەلەۋىنشە، وسى عاسىر شىمىلدىعىن جاپقاندا ادامزاتتىڭ جان سانى 11 ميللياردقا جەتىۋى مۇمكىن. سول كەزدە قازىردىڭ وزىندە جان سانى 1 ميلليارد 380 ميليونعا يەك ارتقان ءۇندىستان 1 ميلليارد 600 ميليونعا بارىپ، 2100 جىلدارى ءسال سايابىرلاپ، 1 ميلليارد 400 ميليونعا تۇراقتاۋى مۇمكىن. تابيعي وسىممەن بىرگە ازيا، افريكا، لاتىن امەريكا ەلدەرىنەن كەلەتىن جوعارى ءبىلىمدى ميگرانتتارمەن جىل سايىن تولىعىپ جاتقان اقش عاسىر اياعىندا 430 ميليونعا ەركىن جەتىپ، الەم تاريحىندا ءۇش الىپ ەل يىق تىرەستىرىپ، باق تالاستىرىپ، كۇش سىناسادى. بۇل كەزدە وتكەن عاسىرلاردا تاريح ساحناسىنان شەگىنگەن اعىلشىن، وسمانلى يمپەريالارى سياقتى سوۆەت يمپەرياسى دا «يمپەريا مولاسى» اتانعان اۋعانستاننان قانسىراپ شىققان بويى، بەتى بەرى قاراماستان، كۇيرەپ تىنادى. قازىرگى مۇراگەرى رەسەيدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى قىتايدىڭ تەڭىزگە جاقىن ولكەسى گۋاڭدۋنعا دا جەتپەيدى. ەكونوميستەر مەملەكەت جان سانىنىڭ قارتايۋى، دۇنيەگە كەلەر نارەستەلەردىڭ ازايۋى سول ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ايتىپ جاتىر. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنان باستاپ جاپونيا وسى جاعىدايدى باستان كەشىرىپ، ءالى ەسىن جيا الماي كەلەدى.

ال، بولاشاق الەمگە ىقپالىن كۇشەيتىپ، قوجالىققا تالاسار اتالمىش ءۇش ەلگە توقتالار بولساق، اقش جالپى ىشكى ونىمدەگى  4%-دىق ءوسىمدى ساقتاي وتىرىپ، ءبىر قالىپتى دامىسا، ءتىپتى، ارالىقتا 1%، 2%-عا تۇسسە دە، 2100 جىلعا كەلگەندە جالپى ىشكى ءونىمى ادام باسىنا شاققاندا 110 مىڭ اقش دوللارىن قۇرايدى. قىتاي دا قازىرگى تۇراقتىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، دامىسا اتالمىش ۋاقىتتا جالپى ىشكى ءونىمى ادام باسىنا شاققاندا 41 مىڭ اقش دوللارىنا جەتۋى مۇمكىن. ءۇندىستانىڭ قازىرگى ىشكى ءونىمى ادام باسىنا شاققاندا 2 مىڭ اقش دوللارى شاماسىندا. بىراق بولاشاقتا ءبىرشاما جوعارعى قارقىنمەن، ياعني 6%-بەن دامي وتىرىپ، 2100 جىلدارى جالپى ىشكى ءونىمى 28 مىڭ اقش دوللارىنا جەتۋى مۇمكىن.

الايدا ساراپشىلار قىتاي ءۇشىن ءالى دە ءبىرشاما قاتەرلەر مول ەكەنىن ايتادى. اۋەلى اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق قىسىمى توراعا سي ورتاعا قويعان ەكى عاسىر جوباسىن، ياعني كومپارتيانىڭ عاسىرلىق مەرەيتويىنان كەيىن كەلەتىن رەسپۋبليكانىڭ عاسىرلىق مەرەيتويىنا تارتۋ رەتىندە 2049 جىلى ىسكە اساتىن ءتىل، ءدىن، تەرريتوريا تولىق تۇتاستاناتىن قۇدىرەتتى ەل قۇرۋ سىندى «قىتاي ارمانى» تولىقتاي ىسكە اسىرا الادى ما؟ ساۋدا سوعىسىنان باستالىپ، ءوزارا كونسۋلدىقتارىن جابۋعا دەيىن بارعان باسەكە، ەرەگەس شيەلەنىسىپ، ەندى پەكين قىسقى وليمپياداسىنا بويكوت جاريالاۋعا ۇلاسىپ بارا جاتقان سياقتى. ىشكى جاقتا ۇيعىر، تيبەت، موڭعول سياقتى سانى از ۇلتتار ماسەلەسى حالىقارالىق داۋعا اينالۋى، باي مەن كەدەيدىڭ اراسىنداعى جىكتىڭ الشاقتاي ءتۇسۋى، رەفورما مەن وتكەنگە ورالۋ اراسىنداعى كۇرەستىڭ ۋشىعۋى، ءوڭىر اراسىنداعى ەكونوميكالىق تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى، مۇددەلى كلاندار اراسىنداعى تاي-تالاستىڭ ءورشۋى، كومپارتيانىڭ قاتاڭ اۆتوريتارلىق بيلىگى مەن ىقپالىنا اسەر ەتۋدە. قازىرگى كومپارتيانىڭ ءوزى دە ماو زامانىنداعىداي ءتاستۇيىن، ءبىر جۇدىرىق ەمەس، جەرىنە، كوزقاراسىنا قاراي قىزىل بەكزادالار، كومسومولدار بولىپ بىرنەشە توپقا ءبولىنىپ كەتكەن. كورەي، جاپونيا، فرانتسياداعى جاعداي قايتالانسا، قىتايدىڭ جالپى جان سانى 400 ميلليونعا دەيىن تومەندەپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ونداي جاعداي تۋا قالسا، ءزاۋلىم ۇيلەر بوس قالىپ، «شايتان قالالار» كوبەيەدى. بازارلار مەن سۋپەرماركەتتەر قاڭىراپ قالادى. ورمەكشىنىڭ تورىنداي بولعان اۆتوباندار مەن جوعارى قارقىندى تەمىرجولداردى يگىلىكتەنەتىن ادام ازايادى. وسى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ مەگاپوليس قالالاردا دينك وتباسىن قۇرۋ جاستار اراسىندا موداعا اينالدى، مۇنىڭ زاردابىن قىتاي بولاشاقتا كورەدى.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندا جالپى قىتايدىڭ جان سانى 400 ميلليون شاماسىندا ەدى، سول مەرەكەلى قوناقسىدا شىڭجاڭنان بارعان ونەرپازدار قازاقتىڭ «ايگولەك» ءبيىن بيلەپ ساحناعا شىققاندا اقىندىعى مەن فيلوسوفتىعى قاتار جۇرگەن توراعا ماو شابىتتانىپ: «...400 ميلليون حالقىمىز قوسا الماعان باستارىن»، دەپ ارناۋ جازادى. كومپارتيانىڭ دارا بيلىگى ءابسوليۋتتى، تىنىشتىق سالىستىرمالى تۇردە ورناعان سول وتىز جىلدا قىتاي حالقىنىڭ جان سانى ەكى ەسە ءوستى. ەندى جەتپىس جىلدا سول وسكەن ۇرپاق تولىقتاي وتكەنگە اينالادى. سول كەزدەگى ستاتيستيكا بويىنشا قىتاي تەرريتورياسىنىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن سانى از ۇلتتاردىڭ ەلدەگى ۇلەس سالماعى 4%-دى قۇرايدى دەپ ايتىلاتىن، ال بيىلعى ساناقتا ولاردىڭ ۇلەس سالماعى 8,89%-دى قۇراعانى ءوسۋ كورسەتكىشى جاعىنان سانى از ۇلتتار 10,26%-عا جەتسە، تازا قىتايلاردىڭ ءوسۋ كورسەتكىشى 4,93%-دى قاناعات تۇتقانى تىركەلدى. ارينە «كوپ قورتىتادى، تەرەڭ باتىرادى» دەگەندەي ءمانجۇر، جۋانگزۋ قاتارلى ۇلتتار بۇل كۇندە اتى عانا بولماسا، زاتى الدەقاشان جونگحۋا ۇلتىنىڭ بىرىنە اينالىپع كىرىگىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ءدىن مەن تىلگە يەك ارتىپ، اۆتونوميا كوشىنە ءىلىنىپ-سالىنىپ ىلەسىپ كەلە جاتقان تيبەت، ۇيعىر، موڭعول، دۇنگەن، قازاق سياقتى ۇلتتاردىڭ تاعدىرى مەن تاڭداۋى ءالى تالاي حالىقارالىق ويىنداردىڭ جۇرىسىنە اينالىپ، باتىس پەن شىعىستىڭ تەكە-تىرەسىندە اركىمنىڭ قولىنا ۇستار كوزەرىنە اينالارى ءسوزسىز.

جان سانى مول، ەكونوميكاسى عارىشتاپ دامىعان، تەحنوگولياسى الەمدى مويىنداتقان نەمەسە مويىنداتا باستاعان ءۇش دەرجاۆا الىدەن باسەكەدەن تەكە-تىرەسكە ءوتتى. اقش-تىڭ جاعدايىن الگىندە ايتتىق، ال ۇندىستانمەن بولعان شەكارا جانجالى بىرنەشە جىلدان بەرى شيەلەنىسە ءتۇستى. وسى جازدا ادام شىعىنى دا بولدى. 1962 جىلى شەكارا تۇبىندەگى سوعىستا سول كەزدەگى قىتايدىڭ قورعانىس ءمينيستىرى مارشالل لين بياۋ سوعىسقا تىكەلەي قولباسشىلىق ەتىپ، 1840 جىلى 8 مەملەكەت ارمياسىنىڭ قۇرامىندا پەكينگە باسىپ كىرىپ، حان سارايىن ورتەپ، تالان-تاراج جاساعان ءۇندىستاننىڭ بىرەگەي ديۆيازياسىن سول سوعىستا تۇتقىن قالدىرماي تولىقتاي جويعانىن جاريالاعان. بيىلعى تەكە-تىرەس اقپاراتتىق سوعىسقا اينالعاندا كونفۋتسيدىڭ ۇرپاقتارى بۋددانىڭ تابىنۋشىلارىنا سول وقيعانى ەسكەرتتى. ولاردا قاراپ قالعان جوق، بۇگىنگى سوعىس اقپارات پەن تەحنيكانىڭ سوعىسى ەكەنىن، كەشەگى ءۇندىستان مەن بۇگىنشى ءۇندىستاننىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي پارىق بار ەكەنىن اتاپ ايتتى. ءۇندىنىڭ وگىزىنىڭ ءمۇيىزى سىرقىراسا، سولتۇستىكتىڭ ايۋى بال تەرىپ، تابانىن جالاپ جاتپايتىنىن ىممەن جەتكىزدى. ءۇندىستاندى پانالاپ جۇرگەن سۇرگىندەگى تيبەتتىڭ جاساقتارى دا توبە كورسەتتى.

بۇل كۇندە ءۇش الىپتىڭ مۇددەسى اۋعانستاندا توقايلاسىپ جاتىر. اۋعاندى تاستاپ شىققان اقش ەكى الىپتىڭ ويىنىن تاماشالاي ما، الدە ءوز ءرولىن باسقاداي سومدايدى ما؟ جاۋابىن ۋاقىت بەرەر.

ءومارالى ابىلدەكۇلى

Abai.kz