1. قىزىل يمپەريا قۇنانبايدى قارا نيەتتى، قاتىگەز تادام تۇرعىسىندا باعالادى. ال تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى تانىم تۇسىنىك، ۇستانىم قانداي بولۋى كەرەك؟

1. قىزىل يمپەريا قۇنانبايدى قارا نيەتتى، قاتىگەز تادام تۇرعىسىندا باعالادى. ال تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى تانىم تۇسىنىك، ۇستانىم قانداي بولۋى كەرەك؟

2. حالىقتىڭ تۇسىنىگىندە «قارا» دەگەن وڭدى ۇعىم ەمەس. ال ابايدىڭ سوم التىنداي سوزدەرى «قارا سوزدەر» دەپ اتالۋىنىڭ سىرى نەدە؟
3. اباي ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە ەكولوگيالىق جاعداي جاقسى، اۋا، سۋ، توپىراق، ازىق-تۇلىك تە تاپ-تازا ەدى. ال اقىننىڭ ىشكەنى قىمىز بەن قىمىران، جەگەنى قازى مەن قارتا. ول نەگە بار بولعانى 59-اق جاس ءومىر ءسۇردى؟
ءجۇنىس ۇپەنۇلى، ارداگەر ۇستاز
جاڭاقورعان اۋدانى،
قىزىلوردا وبلىسى.

اباي تۇلعاسىنا جانە ابايتانۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى قويىلعان وقىرمان ساۋالىنا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى جاۋاپ بەرەدى:
1. ءبىز بۇل ورايدا تاريحي قۇنانباي جانە ادەبي قۇنانباي دەپ ەكى ءبولىپ قاراستىرامىز. ادەبيەتتەگى قۇنانبايدى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنان جاقسى تانيمىز. ول وندا جاعىمسىز، قاتىگەز كەيىپكەر رەتىندە سيپاتتالادى. ال تاريحتاعى قۇنانبايدىڭ تۇلعاسى مۇلدە بولەك. مۇحتار اۋەزوۆ شىن ومىردەگى تاريحي قۇنانبايدى جاقسى بىلگەن. بىراق جازۋشى سول كەزدەگى ادەبيەت زاڭدىلىقتارىنا ساي، سوتسياليستىك رەاليزم تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن شىعارما جازۋى كەرەك بولعاندىقتان، تۋىندىنى اكە مەن بالا اراسىنداعى تارتىسقا قۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. ولاي ەتپەسە، اباي تۇلعاسىن اشا الماس ەدى. اكە مەن بالا اراسىنداعى ۇلكەن تارتىس ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا دا كەزدەسپەيدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ مەنتاليتەتىنە دە جات. ال تاريحي قۇنانباي - ەلگە ءوزىنىڭ پاراساتتىلىعىمەن، كورەگەندىگىمەن، ادىلدىگىمەن تانىلعان. ونى «قارادان شىعىپ حان بولعان، ايىردان تۋىپ نار بولعان» دەپ، حالىق بەكەر ماداقتاماعان.
2. ادەبيەت جانرى - پروزا، پوەزيا، دراما دەپ بولىنەتىنى بەلگىلى. پوەزيانى - ولەڭ ءسوز، ال پروزانى - قارا ءسوز دەيمىز. ابايدىڭ عاقليالارى (قارا سوزدەرى) پوەزيا تىلىمەن ەمەس، پروزادا جازىلعاندىقتان «قارا ءسوز» اتانىپ كەتتى.
3. قۇنانباي ۇزاق ءومىر ءسۇردى. ويتكەنى ول ءومىر سۇرگەن كەزەڭ ابايدىڭ زامانىنان الدەقايدا جاقسى بولدى. اباي حالقىنىڭ بەرەكەسىز ءومىرىن كوردى. نەگە بەرەكەسىز دەيسىز عوي؟ اڭگىمەنى ارىدەن باستايىن.
رەسەي ءبىزدى جاۋلاپ العان سوڭ، ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ ساياساتىن ۇستاندى. ورتا جۇزگە اعا سۇلتاندىق باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزدى. ال باتىستا، كىشى جۇزدە باسقارۋعا سۇلتان-پراۆيتەلدەردى قويدى. سۇلتان-پراۆيتەلدەر ول كەزدە تەك تورەلەردەن سايلاناتىن. الايدا كەنەسارى كوتەرىلىسىنەن كەيىن تورەلەرگە ساياسي سەنىم بولماي، بيلىككە قارا قازاقتار كەلە باستادى. قازاق حالقىن تولىقتاي بيلەۋدى ماقسات ەتكەن وتارشىلار تەرريتوريالىق پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن ەل باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزدى. ەل بيلەۋدەگى بولىستىق جۇيەنىڭ استارىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇلكەن ساياساتى جاتىر. ولار جابايىلاردى جابايىلاردىڭ قولىمەن جوياتىن ءتاسىلدى ويلاپ تاپتى. ياعني بىرنەشە ۇلكەن رۋلاردان تۇراتىن ايماققا ءبىر عانا تىزگىن بەرىپ، «جەڭگەنى السىن» دەپ، تالاستىرىپ قويدى. ءوزى دە سولاي بولدى، كوپ رۋدىڭ ىشىنەن پارانى مول بەرگەنى جەڭىپ شىعىپ، بولىس بولدى. قازاقتى كادىمگى اش يتتەرگە سۇيەك لاقتىرعانداي، بيلىككە تالاستىرىپ، وزدەرى سىرتتان باقىلاپ وتىردى. سولايشا قازاقتاردىڭ اراسىنا الاۋىزدىق شوعىن تاستاپ، رۋشىلدىقتىڭ تۇتانۋىنا سەبەپ بولدى. رۋشىلدىقتى قازاقتىڭ قانىنا سول سۇرقيا جۇيە ارقىلى ەككەن دە سولار. دومالاق ارىزدى دومالاتۋ ءداستۇرى دە سول كەزدە پايدا بولعان. ال كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا حالىقتىڭ ارىز جازۋعا ماشىقتانعانى سونشا، ەلىمىز ەڭ ارىزقوي حالىقتىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلدى.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «ايتىس» اتتى پوەماسىندا:
«اباي تۇسى حالىقتىڭ بۇزىلعانى،
قارالىققا اينالىپ قىزىل قانى.
اق بەيىل، باۋىرمالدىڭ قالپى كەتىپ،
«جەلبۋاز»، «سۇرقيا» بوپ قىزىنعانى.
حاننان كۇش، قارىنداستان قايىرىم كەتكەن،
كوڭىلدەن ار، ءام بەتتەن ۇيات كەتكەن.
ۇلتشىلدىق، نامىسشىلدىق قاراسى ۇشىپ،
ەسى-دەرتى بولعان وندا شەن مەن شەكپەن» دەپ كەلەتىن جىر جولدارى بار. وسى جولداردان-اق سول زاماننىڭ سۋرەتىن كورۋگە بولاتىنداي. مىنە، قازاق وسىلايشا توبىرعا اينالا جازدادى. ءبىر-ءبىرىن اڭدىعان، يتشە ىرىلداسقان ەل اراسىندا بەرەكە بولمادى. ايتپەسە حالقىمىز بۇعان دەيىن داستۇرگە بەرىك، ۇلكەن ءارى مىقتى ەل ەدى. اباي قازاعىنىڭ وسى قاسىرەتىن كوردى، بەرەكەسىز قوعامنىڭ ءدال ورتاسىندا جۇرگەن ول تاياققا دا جىعىلدى. بۇزىلعان سۇمدىق زاماندى، سول زاماننىڭ ىنساپسىز ادامىن كورگەن ول:
«قايعى شىعار ىلىمنەن،
ىزا شىعار بىلىمنەن.
قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ،
زار شىعادى تىلىمنەن» دەيدى. قازاق سول بۇزىلعاننان ءالى دە تۇزەلە الماي كەلەدى.
اباي ومىردەن وتەرىندە ءبىر سۇمدىقتى ءبىلىپ كەتتى. ورىستان ۇيرەنسە، قازاعىنىڭ كوزى اشىلادى دەگەنگە شىن سەنگەن اقىننىڭ قولىنا شامامەن 1902 جىلدارى قوسشىعۇلوۆ دەگەن كىسىنىڭ حاتى كەلىپ تۇسەدى. وندا ورىستاردىڭ جاسىرىن تۇردە شوقىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەلى جاتقانى باياندالعان. تۇرىك حالىقتارىنىڭ جەندەتى - رەسەيدىڭ ۇستانعان باستى ماقساتى قازاقتىڭ كوزىن جويىپ، قالعانىن ورىستاندىرىپ شوقىندىرىپ تاريحتان جويىپ جىبەرۋ ەكەنىن سەزدى. سەنىپ وتىرعان ورىسى وسىنداي قيتۇرقىلىققا بارعانىن سەزگەن ول قالاي قۇسا بولماسىن؟! ۇلىنىڭ قايعىسى، حالقىنىڭ قاسىرەتى ابايدىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەدى.
قۇرمەتتى وقىرمان، كوكەيدە جۇرگەن ساۋالىڭىز بولسا، جولداڭىزدار. سۇراعى­ڭىزعا بىلىكتى ماماندار جاۋاپ بەرەدى.

دايىنداعان
سابينا زاكىرجانقىزى

"ايقىن" گازەتى