قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
ءار اۋداننىڭ وقۋ-اعارتۋ ءبولىم باستىقتارى مەن ينسپەكتورلارىنان، مەكتەپ مەڭگەرۋشىلەرىنەن قۇرىلعان جىلدىق سىناۋ كوميسسيالارىن تارباعاتايدىڭ جەتى اۋدانىنا اۋىستىرىپ ءبولىپ اتتاندىرعان سوڭ مەنىڭ قىزمەتىم سايابىرلاپ ەدى. ايماققا توتە قاراستى ورتا مەكتەپتەردىڭ ەمتيحانى باستالعانشا ماقپالمەن دە كورىسىپ قايتپاق بولعانمىن. وسى جوسپارىم عانا ساتسىزدىككە ۇشىراي بەردى. تولى اۋداندىق[1] مەكتەپتەردىڭ كوميسسياسىنا باستىق بولىپ كەتكەن شاكەرباي دوربىلجىنگە كەتكەن قۋاتتىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتىپ، جولىمنان ءبىر قالدىردى. «الو، بيعاش!» -دەپ شىرىلداتتى تەلەفوندى. - «اناۋ قۋات دەگەنىڭ ءبىر تايگەلتىر كورىنەدى، باۋىرىم. قىستاي ىستەگەن ەڭبەگىمدى ەش قىلىپ، ەڭ جاقسى وقىعان وقۋشىلارىمنىڭ ءبىر سىپىراسىن ەمتيحاننان وتكىزبەي تاستاپتى! ءوزىم قايتىپ بارعان سوڭ كوز الدىمدا قايتا ەمتيحان الدىرامىسىڭ، ءيا، اناۋىڭدى تۇزەتەمىسىڭ؟
- دۇنيە سەنىڭ كوزىڭمەن عانا باعالانسا قاران قالادى، شاكە! وعان الاڭ بولماي، قازىرگى ءوز مىندەتىڭدى دۇرىس اتقار!... قۋات قاستىق ىستەمەيدى، قاستىق ىستەسە كورەمىز!
V
ءار اۋداننىڭ وقۋ-اعارتۋ ءبولىم باستىقتارى مەن ينسپەكتورلارىنان، مەكتەپ مەڭگەرۋشىلەرىنەن قۇرىلعان جىلدىق سىناۋ كوميسسيالارىن تارباعاتايدىڭ جەتى اۋدانىنا اۋىستىرىپ ءبولىپ اتتاندىرعان سوڭ مەنىڭ قىزمەتىم سايابىرلاپ ەدى. ايماققا توتە قاراستى ورتا مەكتەپتەردىڭ ەمتيحانى باستالعانشا ماقپالمەن دە كورىسىپ قايتپاق بولعانمىن. وسى جوسپارىم عانا ساتسىزدىككە ۇشىراي بەردى. تولى اۋداندىق[1] مەكتەپتەردىڭ كوميسسياسىنا باستىق بولىپ كەتكەن شاكەرباي دوربىلجىنگە كەتكەن قۋاتتىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتىپ، جولىمنان ءبىر قالدىردى. «الو، بيعاش!» -دەپ شىرىلداتتى تەلەفوندى. - «اناۋ قۋات دەگەنىڭ ءبىر تايگەلتىر كورىنەدى، باۋىرىم. قىستاي ىستەگەن ەڭبەگىمدى ەش قىلىپ، ەڭ جاقسى وقىعان وقۋشىلارىمنىڭ ءبىر سىپىراسىن ەمتيحاننان وتكىزبەي تاستاپتى! ءوزىم قايتىپ بارعان سوڭ كوز الدىمدا قايتا ەمتيحان الدىرامىسىڭ، ءيا، اناۋىڭدى تۇزەتەمىسىڭ؟
- دۇنيە سەنىڭ كوزىڭمەن عانا باعالانسا قاران قالادى، شاكە! وعان الاڭ بولماي، قازىرگى ءوز مىندەتىڭدى دۇرىس اتقار!... قۋات قاستىق ىستەمەيدى، قاستىق ىستەسە كورەمىز!
- ويباي، شىراعىم بيعاش-اۋ، ءوزىم دەپ، ءوزىڭنىڭ انا مەكتەبىڭنىڭ، ءوزىڭ تاربيەلەگەن مەكتەبىڭنىڭ كوزجاسىن مالىمدەپ تۇرمىن عوي! -دەپ باستادى دا زارلاي بەردى. ءار كلاس وقۋشىلارىنىڭ العان نومەرىنە دەيىن ايتىپ شاعىندى. ماتەماتيكادان ءبىر كلاس تۇگەلىمەن كلاس اتتاي الماي قالعان ەكەن. شاكەربايدى ارەڭ توقتاتىپ، قۋاتپەن سويلەسۋگە جولدان ءبىر قالىپ ەدىم. وسىنداي داۋ الىس-جاقىننان شىقتا دا تۇردى. بەسىنشى كۇننىڭ كەشىندەگى داۋ تاعى دا شاكەربايدان كوتەرىلدى. شيحۋ اۋدانىنا وقۋ-اعارتۋ ءبولىم باستىعى بولىپ بىلتىر عانا تاعايىندالعان قايسەندى وسى جولعى جىلدىق سىناۋدا شيحۋدىڭ وزىندەگى ەمتيحانعا مىندەتتەپ ەدىك. شاكەرباي تەلەفوندا ەندى سونىڭ ۇستىنەن زارلادى.
- ءالو، بيعاشپىسىڭ؟ .. الو، بيعاش!.. قايسەن تۋرالى جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرى اسقىنىپ بارادى. باۋىرىم، تىڭداي كور!
- قاي جۇرتشىلىقتىڭ؟
- جىلدىق سىناۋدا ءوز اۋدانىنان جەر اۋدارىلعان كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبارىنىڭ پىكىرى! وزدەرىن-وزدەرى «جەر اۋدارىلعان» دەپ اتاعان سوڭ مەنىڭ دە سولاي اتاعانىمدى كەشىر، بيعاش! -دەپ شاكەرباي كۇلە جالعاستىردى ءسوزىن. - جەر اۋدارىلماي ءوز مەكتەپتەرىنەن ءوزى ەمتيحان العان قايسەن ءبىر وقۋشىسىن قالدىرماي وتكىزىپ جاتىر ەكەن!
- وتىرىك ايتپاڭىز، كەشە عانا سويلەستىم ونىمەن!... كەي كلاس جاقسى، كەي كلاس ناشارلاۋ. وسى وزدەرىڭنىڭ احۋالدارىڭداي!... ال، «اسقىنىپ بارا جاتقان» پىكىر وسى عانا ما، باسقاسى تاعى بار ما؟
- وسىدان ارتىق قايتپەك ول، وتە ناشار شىققان ءبىر بالاسى جوق!
- وزىڭنەن باسقانىڭ بارلىعى قۇري بەرۋىن تىلەيتىن، باياعى كارى قۇردىم نيەتىڭدى قاشان تۇزەيسىڭ، شاكە، سونى ايتشى ەندى؟
- ويباي، ويباي بيعاش-اۋ، ولاي دەي كورمە باۋىرىم، مەنىڭ تىلەگىم الدىمەن وزىڭە تۇزەلگەن، تاپ جاۋلارىنان باسقا ەشكىمگە تەرىس نيەتىم جوق قازىر!
- تەرىس نيەتىڭ جوق بولسا، ونى بىلاي دالەلدە: ءبىرىنشى، «جەر اۋدارىلدىق» دەگەندەر كىمدەر، موينىنا قويىپ بەرەسىڭ! ەكىنشى، قايسەننىڭ ۇستىنەن «اسقىنىپ بارا جاتقان» پىكىردى تولىق دالەلدەيسىڭ! ءۇشىنشى، قۋاتتىڭ مەكتەپتەرىڭدە ناحاق قيراتقانى بولسا، دالەلدەپ بەرەسىڭ!... توسا تۇر! ءسوزدى تىڭدا!... مۇنان سوڭ تەلەفوندا اۋرەلەمەي، وسى ءۇش تالاپتى جازبا تۇردە ماعان تەز جولداپ بەر، ۇقتىڭ با!... تالابىڭ وسى ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىندە قارالىپ، ماسەلە كىمدە بولسا دا تۇزەتىلەدى... توقتات، ءسوز وسىمەن تىندى!
ارت جاعىمنان سىقىلىق قاقتى تانىس كۇلكى. جالت قايرىلىپ، قۇشاقتاي الدىم. ماقپال كەلىپ تىڭداپ تۇر ەكەن...
- جاڭاعى سويلەسكەنىڭ - باياعى شاكەرباي ما؟ -دەپ كۇرسىنە سۇرادى ماقپال. - ءالى سول قاندى ۇرت، قىرت قالپىندا ءجۇر ەكەن-اۋ!...
ماقپالدار مال شارۋاشىلىعىنداعى باقىلاۋ قىزمەتتەرىن جەرلىك كادرلارعا وتكىزىپ، اترەتىنىڭ وسىنداعى باس شتابىنا قايتىپ كەلىپتى. توقتاپ تۇرعان بۇل قىزمەتتەرىنىڭ جۇرگىزىلەتىن-جۇرگىزىلمەيتىندىگىن وزدەرى دە بىلمەيدى. اۋدان ورتالىقتارىنا قامالعان مال يەلەرىنىڭ ءبىر سىپىراسى ەڭبەك مايدانىنا ايدالىپ، قالعاندارى ءالى دە تەرگەلىپ جاتقاندىقتارىنا قاراعاندا بەتالىس ءالى سول قالپىندا سياقتى. وسىنى باياۋلاي سويلەپ كەلىپ، تىڭ قۋانىش جەتكىزەتىندەي جايراڭداي قارادى ماقپال:
- ايتپاقتايىن، مەنىڭ سۇڭ زىداۋيانىم دا كەلدى وسىندا، شتاپتا! مەنىمەن بىرگە بارىپ، سالەمدەسىپ قايتشى، رۇقسات الۋىمىزعا وڭايلىق تۋىلار ما ەكەن!...
شاراپاتتى «قاينەنەنىڭ» الدىنا كۇن باتىپ بارا جاتقاندا كوك تايعاق بەشپەت-سىمدى «قىزىن» قولتىقتاي كىردىم. يىلە ۇسىنعان قولىمدى بۇكتەتىلە قابىلداپ، شۇلعىپ-شۇلعىپ جىبەرىپ، ورىندىققا وتىرعىزدى. «قىزىنا» تەرموستان قايناق سۋ قۇيۋدى ىمداي سالا سۇرادى جايىمدى. شاۋەشەككە قاشان كەلگەندىگىم مەن نە قىزمەتپەن كەلگەندىگىمدى سۇرادى. مەن دە قىسقاشا جاۋاپ قايىرىپ بولىپ، جۇمىسىمنىڭ ەندى ءبىر اپتادا بىتەتىندىگىن، ماقپال ەكەۋىمىزدىڭ دە ءۇيىمىز دوربىلجىندە ەكەندىگىن قوسىمشالاپ ەسكەرتە سالدىم.
- ءسىزنىڭ قىزمات تۇگەگەندە بىرلىكتە بارىپ، كورىنىپ قايتساڭدار بولادى. ليكىن قازىر توي قىلمايدى. از ۋاقىت قالدى، مەنىڭ قىزىم ماكتاپ بىتىرگەننەن كەيىن توي قىلادى! -دەپ بوگەلگەندە، قاراتورى ءجۇزى ءسال قىزعىش تارتا كۇلىمسىرەدى. - شاۋەشەك حالىق باقشا بەك ياقشى ەكەن. بارىڭدار تاماشا-تاماشا!...
ماقپال ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ جىبەرىپ تۇرەگەلگەنىمىزدە، «قىزىنىڭ» كيىمىنە قاراپ سويلەدى «ماماسى»:
- ەي، ياتۋ[2], قاراشى جىگىتىڭە، قانداي ياقشى كيەدى. سەن دە كي!
سىقىلىق قاققان قالىڭدىق ماعان قاقپاعا شىعا بەر دەگەندەي ىمداي سالا جونەلدى جاتاعىنا. لەزدە نۇرياشا جاسانىپ، قولاڭ قوڭىر قوس بۇرىمىن وردەن قۇلاعان قوس بۇلاقتاي قۇيىلتا شىقتى. قازىق وكشە تۋفلي، القىزىل جىبەك كوفتا، قىنامالى بەلدەمشە كويلەك، قۇلىن ءمۇسىندى ماقپالعا اۋلادا دوپ ويناپ جۇرگەن ساباقتاس قىزدارى دۋ كوتەرە قۇتتىقتاۋ ايتىپ، قول شاپالاقتادى. سۇڭ جانحۋا شىعا كەلدى بولىمىنەن. «مىنە، ەندى جاراستىڭ!» دەگەندەي باسبارماعىن كوتەرە كۇلىمدەدى. سولاردىڭ الدىنان ەشقانداي ىڭعايسىزدانعان شىراي كورسەتپەي، كۇلىمسىرەگەن اسا ءساندى تابيعي قالپىمەن وتكەنىنە قاقپادان ءوزىم دە سۇيىنە قاراپ قالىپپىن.
شاۋەشەكتىڭ بۇرىنعىدان ءسال جۇدەڭكىرەپ قالعان اتاقتى باقشاسىنا ىمىرت ءتۇسىپ، ەلەكتر جانعاندا كىردىك. 40-شى جىلدارى مەنى قومسىنعان «شولاق پەرى» پورىمداس قىزدار سيرەپتى. ولاردىڭ كوبى «تاڭقى قۇيرىق تار بالاققا» اينالىپ كەتكەن كورىنەدى. ىلۋدە ءبىر اسقاق سالاۋاتپەن كورىنگىسى كەلىپ جاسانىپ شىققاندارى دا بىزگە جاقىنداي بەرە تومەندەپ، كوز استىمەن عانا قاراپ ءوتىپ جاتتى. تۇقىرا وتسە دە ارتىمىزدان ءبارىنىڭ دە تۇنا قاراپ تۇرىپ قالعاندىقتارى بايقالادى.
اسىرەسە، ماقپالعا قادالعان كوزدەردىڭ كوپتىگىن سەزىپ كەلەمىن. ونداي قۇدىرەتىن قالىڭدىقتىڭ ءوزى تۇسىنبەگەندەي. ەكى جاعىمىزدا ماۋەلەگەن تەرەكتەرگە، جاڭا ءوسىپ جايناعان گۇلدەرگە عانا قاراپ، الدەنە ويدا كەلە جاتتى.
اقتەرەكتىڭ تۇبىندەگى ءبىر وقشاۋ ورىندىقتا جالعىز وتىرعان قىز كيىمدى كەكسە ايەل جالت قاراتتى مەنى. جالت قاراتقانى، ۇڭىرەيگەن كوزىنەن عازاپ وتى جارقىلداپ، انادايدان وت اشقان فۋلەموتتاي كورىنگەندىگى بولدى. مەن دە شوشىنعانداي تەسىلە قارادىم. ەتتەن ايرىلعان سول ارىق دەنەنىڭ اقسۇرى قايراقتاي سۋىق جۇزىندە ماعان ءبىر تانىستىق بار سياقتى. قادالا كەلىپ، شورت تايدىردىم كوزىمدى. حاليما ەكەن. جىندىعا قاراعانداي كوز قيىعىن ساقتانا تاستاعان ماقپال مەنىڭ ىڭعايىممەن اياعىن جەدەلدەتە باسىپ وتە شىقتى.
- مىنا ايەل ءتىرى مە؟ -دەپ، بىلاي شىعا بەرە قايرىلىپ تاعى ءبىر قارادى. - كوزى اينەكتەي قىبىرسىز عوي، ءتىپتى!...
باقشانىڭ كۇڭگۇرت جاعىمەن ايمالاسا ايلانىپ وتتىك تە، مەنىڭ جاتاعىما قاراي ءبىر-بىرىمىزگە جابىسا اياڭدادىق...
شاكەربايدان جاۋاپ كەلمەپ ەدى، جۇمىستارىن ءبىتىرىپ قايتقان ساپارلاستارىنان «اۋىرىپ ارەڭ جەتىپ، ۇيىمدە قالدىم» دەگەن سالەمىن جىبەرىپتى. ءوزىنىڭ وتىرىكتەرىنەن قورىققاندىعى سەزىلدى. مەنىڭ ورتا مەكتەپتەردەگى سىناۋ جۇمىسىم بىتىسىمەن قايىرىمدى زىداۋياننان ءبىر اپتالىق رۇقسات العان ماقپالدى دوربىلجىنگە ەرتىپ قايتتىم.
ايماقتىق ۇكىمەتتىڭ قوس اتتى كۇيمەسىمەن ەلەڭ-الاڭدا اتتانىپ، تال تۇستە جەتىپ ەدىك. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اۋلاسىنىڭ ادامعا لىق تولعانى بۇرىلىس كوشە باسىنان كورىندى دە، ماقپال موينىنا وراعان جىبەك سالىسىن جەلەك ەتىپ، باسىنا سالا قويدى. ءماريا مەن مەھىر الدىمىزدان جۇگىرىپ شىعىپ، كوشەگە ەكەۋىمىزدى دە ءتۇسىردى. ماقپال مەن كۇلىسە قۇشاقتاسىپ، كەڭكىلدەسە ءسۇيىسىپ، سىڭعىرلاسا قايتا كۇلىسىپ، قايتا جىلاستى. «ءۇي مەن كەلىن ەمەس، تەكەدەي بايلارىڭ ەدىم عوي!» دەگەنىمشە قاراماي مەنى دە ءسۇيدى ەكەۋى.
قاقپا الدىنا جەتكەنىمىزدە جاۋعان شاشۋدىڭ استىنان ومىربەك پەن قيالزات مەنى تارتا جونەلدى. قالىڭ قىز-كەلىنشەكتىڭ ورتاسىنداعى ماقپالعا قولى جەتپەي ارسالاقتاعان باقاي ماعان جۇگىردى. ونىڭ ءسۇيۋى قاباعان ءيتتىڭى تالاۋىنان دا، مىلقاۋ جىندىنىڭ تۇنشىقتىرۋىنان دا قيىن ءتيىپ ەدى. بىراق سول قيناۋىنىڭ ءوزىن بۇكىل تۋعان ەلىمنىڭ قۇدىرەتتى قۇشاعىنداي سەزىنىپ، سونىڭ الپەشتەۋىندەي سۇيىنىشپەن قابىلدادىم. مەن دە ونى قۇشىرلانا قۇشىپ، سۇيىسە بەرىپپىن. ەسىمىزگە قايداعى ءتۇسىپ، كوزىمىزدەن جاس ىرشىتا، سولقىلداي ءسۇيىسىپپىز.
- ءوي، جامان، «ءۇيىڭ تۇسكەندە ميىڭ تۇسكەنى مە»، بۇل! -دەگەن ومىربەكتىڭ سوزىمەن كۇلىسىپ تيىلدىق. ماقپال، ەسىك الدىنان كۇتىپ تۇرعان شەشەمە وڭ تىزەسىن قوس قولىمەن باسا بۇگىلىپ سالەم ەتتى. ەنەسى العىسىن ايتا، راحىمەتىن جاۋدىرا قۇشاقتادى كەلىنىن. ەكى بەتىنەن، ماڭدايىنان كەزەك-كەزەك ءسۇيدى. كەلىنى ەنەسىنە كورگەن قورلىق-زورلىعىن شاعىنعانداي، ءۇنسىز جاۋتاقتاي قاراپ ەگىلدى. تابالدىرىقتان اتتاي بەرە ۇيگە ءۇش رەت سالەم ەتىپ كىرگەن ماقپالدىڭ سوڭىنان قولشاپالاق شاتىرلادى. سالت-ساناعا قارامايتىن سولشىل توڭكەرىسكە قاتىناساىپ ءجۇرىپ تۇسكەن جاڭا زامان كەلىننىڭ مىنا يباسىنا كوپشىلىك اسا ىستىق ىقىلاسپەن العىس ايتتى. سولار قاتارىندا ءدال جەلكەمنەن سويلەگەن ايقىن ءۇندى «العىسشىعا» جالت قايرىلدىم. سارسەن ساياسات ەكەن. قولىمدى ۇستاپ الىپ، قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن قۇيىنشا ءۇيىردى. قىرسىقتىڭ تاعى دا شالعالى كەلگەنىن سەزىندىم. «قاقپا الدىنان اۋلا تورىنە دەيىن شاشىلعان قانت-كونفەت پەن باۋىرساقتى ءبىر ورايى كەلگەندە مەنىڭ ۇستىمنەن پالە ەتىپ جاۋدىرماي ما بۇل ەندى!» دەپ تىجىرىندىم. قيانات بولماسا، اشارشىلىق شاقتا «حالىققا قارسى، پارتياعا قارسى» بۇل سىراپقورلىق قايدان شىقتى!» دەپ شاقىلداماي قويار ما!».
قاراسام، لاپاس استىندا ءۇش-ءتورت قوي، اۋلانىڭ ءبىر بۇرىشىنا دونەن وگىز، ءبىر بۇرىشىنا سەمىز بايتال بايلانا قالىپتى. ەكى-ءۇش قوي سويىلىپ تا ۇلگەرگەن ەكەن. تەر بۇرقىرادى ماڭدايىمنان. بيعازىنى شاقىردىم.
- مۇنشا مالدى قايدان تاپتىڭ، نەگە اكەلدىڭ؟ مەن ءبىر قوي عانا تاپسىرىپ ەدىم عوي؟ -دەپ كەي سۇرادىم اعادان.
- جوق، جارىعىم، ءوزىم اكەلگەن مال ەمەس، ءبارى دە اعايىنداردىڭ سەنىڭ تۇرمىستانۋىڭا اكەلىپ قوسقانى. ەل-جۇرت بۇل بەرەكەسىن قويا ما!... قايتارىپ جىبەرگەنىمە كونەر ەمەس!
- بيعاش-اۋ، ەل دەگەنىڭ كول ەمەس پە! -دەپ كۇبىرلەپ سارسەن كىرىسە كەتتى. - سەندەي ازاماتىنان نەسىن اياماق، وزدەرى توي جاساپ، قۋانىشىڭا بىرگە قۋانعاننىڭ نەسى ايىپ! قايتارما قولدارىن، ۇيات بولادى!
- ساكە، ۇكىمەت ساياساتىن، ارينە، بىلەسىڭ عوي ءوزىڭ، -دەپ مەن جىميا ءوتىندىم وزىنەن. - اكەلگەن اعايىندارعا سونى جەكە شىعارىپ ءتۇسىندىرىپ، قايتارىپ جىبەرىڭدەر. جالعىز بيعازىنىڭ ايتقانىنا كونە قويماس. بولماي بارا جاتسا، وزدەرىن قورقىتساڭ دا قولىڭنان كەلەدى! مەنەن مىڭ العىس پەيىلدەرىنە! بەرەكەلەرىڭە راحىمەت ايتتى دەپ ۇقتىر!
- بيعاش، سەن كەلىندى عانا ەرتىپ اكەلدىڭ عوي بىزگە، سىراپقورلىق دەيتىندەي ارتىنىپ-تارتىنىپ، مال ايداپ اكەلگەن جوقسىڭ، قالىڭمال بەرگەن جوقسىڭ، ونى بىلەمىز! قالعان ءىس بىزدىكى، جۇمىسىڭ بولماسىن، كىر ۇيگە! -دەپ سارسەن وندىرشەكتەدى. كەلگەن قوناقتاردى باسقارىپ ورنالاستىرىپ جۇرگەن قۇرىشپەك اعا ءبىزدىڭ جەكە كۇبىرىمىزدىڭ جايىن ءبىلىپ ءجۇر ەكەن. سارسەننىڭ وسى ءسوزنىڭ ۇستىنە كەلدى دە، ماعان سويلەگەن بولىپ، سارسەنگە كەسەتتى:
- بيعاش، بۇل تويدى سەن ەمەس، ءبىز ىستەپ جاتىرمىز. شاشۋعا عوي شاشقان ايەلدەر جاۋاپكەر، شاشىلعان سولاردىڭ وزدەرىنىڭ داستارقانى. ال، سويىلعان جانە سويىلاتىن مالعا مەنەن باستاپ، مىنە مىنالار جاۋاپكەر! -دەپ ءتىزىمدى سارسەن ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزعا جايا كورسەتتى. مىنە، بيعازىنىڭ ءبىر دە قويى جوق مۇنىڭ ىشىندە!... ەلى ءۇشىن تەر توككەن ازاماتىنان ەلى نەسىن اياماق! ۇعىپ قويىڭدار، پالەكەتتەرىم! - قارقىلداپ كۇلگەن دوستارىممەن بىرگە «قارىق بولا كۇلگەن» سارسەن قۇرىشپەكتىڭ ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قالدى.
- شىركىن، قۇرەكەم-اي، جارايسىڭ-اۋ!... ال، اپارىڭدار جىگىتتەر، بيعاشتى تاماقتاندىرىڭدار! -دەپ سىبانا جونەلدى وشاق باسىنا...
كۇن كەشكىرىپ، كۇندىزگى توي تارقاعاندا ماقپالدىڭ توركىن جاعىنان دۇيسەن اعا مەن قاز بوتەگەلى جەڭەشەم جەتتى. «قالانىڭ ىستىعىنان» دۇيسەكەڭنىڭ قوماقتى «رىزىعى» ءتىپتى ءبورتىپ، قوس وباعا اينالعانداي. دۇيسەن كەلىپ مەنى قۇشاقتاي العاندا، جەڭەشەسىنىڭ باۋىرىنا شىمىلدىقتان شىعا كەلىپ ماقپال تىعىلدى. ول ەكەۋى ءۇنسىز جىلاسا ايمالاسقاندا، دۇيسەكەڭ ەكەۋىمىز قارقىلداپ كۇلىسە سىيپالاستىق.
كوپشىلىك اراسىندا باسقا جايدى سۇراسا الماپ ەدىك. وعان ۋاقىت كۇن باتىپ، كۇتۋشىلەر كەشكى توي دايىندىعىنا كىرىسكەندە ءتيدى. تورتەۋىمىز وڭاشا ءبىر ۇيگە كىرىپ الىپ سۇراستىق: ماقپالدىڭ بۇرىن «اعا» دەپ اتايتىن اكەسى «مال يەسى» قالپاعىمەن وسى قالادا تۇرمەدە جاتىر ەكەن. اجەسىنىڭ ولگەن حابارىن ەستىسىمەن، ماقپال ونى ەلەۋسىز قادىرعىسى كەلگەندەي:
- تاتەمنىڭ دەنساۋلىعى قانداي؟ -دەپ جەدەل ءوز شەشەسىنىڭ جايىن سۇرادى. ماقپالدىڭ وسى اتاۋىمەن جاۋاپ قايىردى دۇيسەن.
- تاتەڭنىڭ دەنساۋلىعى جاقسى. بيعازى قۇدا ارقىلى جازعان حاتتارىڭ جەتىپ، سەنىڭ امان تابىلعاندىعىڭدى ەستىگەننەن بەرى ءتىپتى جاسارىپ، كوڭىلدەنىپ الدى. باسقا جاعدايلارىن ەسىنە دە المايتىن ءتارىزدى.
- باسە! -دەپ جىميدى ماقپال. - مەن تۋرالى ەرىكسىزدىگى جەڭىپ جۇرگەنىن سەزەتىنمىن. سىزدەرمەن بىرگە كەلىپ كورىپ قايتقىسى كەلەتىنىن ايتپادى ما ءوزى؟... ايتپاقتايىن، مالى دا، ءوزى دە باقىلاۋ استىندا ەكەن عوي! -دەپ كۇلىپ جىبەرىپ، تومەن قارادى.
- ءدال سولاي، كەلگىسى كەلسە دە سەندەرگە مال يەسىنىڭ بايبىشەسى اتىمەن كەسىرىن تيگىزۋدەن ساقتاندى تاتەڭ راسىندا! -دەپ دۇيسەن، ءسوزىنىڭ جالعاسىن ايتقانشا ايەلى الا جونەلدى:
- ءوز شەشەڭ ەكەنىن بىلەسىڭ عوي، ماقىش، ەندى «اپاڭ» دەيىكشى! «حالىق پەن ۇكىمەت الاتىن مالدارىن الىپ بولىسىمەن بارىپ، كورىپ قايتارمىن!» دەدى اپاڭ. - «الاڭ بولماسىن، سالەم ايت، بار تىلەۋىم ەكەۋىنىڭ جولىندا ەكەنىن بيعاننىڭ وزىنە دە ايتقانمىن، شەكسىز قۋانىشتىمىن!» دەدى.
- بيعاش، بەرى شىعىپ كەتشى! -دەپ ەسىكتەن قۇرىشپەك شاقىردى وسى شاقتا. وزدىكتەرىنەن شەشە المايتىن ماسەلە كەلگەنىن سەزىپ سىرتقا شىقسام، «ماسەلە» عانا ەمەس، جابىسقاق كەسەلدىڭ داۋدەي ءدال ءوزى كورىندى. شاكەرباي كەلىپ تۇر ەكەن. تويىما تۋ بيە اكەلىپتى.
- ءۇي، ءسىزدىڭ اۋرۋمىن دەپ شاۋەشەككە بارماي قويعانىڭىز قالاي؟ -دەپ ۇسىنعان قولىن تەرگەي ۇستادىم. - ۇلكەن دارىگەر سوندا ەدى عوي؟
- جۇرۋگە ءتىپتى دارمەنىم دە بولماي قالدى، بيعاش، كەشىر، مۇندا كەلگەن سوڭ التى كۇن، التى ءتۇن دوڭبەكشىپ، ءدارىنىڭ كۇشىمەن ەپتەپ تۇرەگەلگەنىم وسى، ايتەۋىر... تويىڭ قۇتتى...
- قۇداي ساقتاعان-اق ەكەن، -دەپ «قۇتتى» نىڭ «بولىسىن» ىن ايتقىزباي ءىلىپ اكەتتىم. - التى سوتكەن دوڭبەكشىتكەندە، اجارىڭىز تۇگىل شىرىڭىزدىڭ شىرعاسىن قۇرتپاعان نەتكەن قامقور اۋىرۋ ەدى ءوزى، تۇينەك پە؟
تىڭداپ تۇرعاندار دۋ كۇلدى. قولىنان جەتەكتەي جونەلدىم ءبىر بولمەگە. شاي قۇيعىزىپ، توي تاعامىنان تارتقىزدىم. شەشەم شاقىردى ەسىكتەن:
- قارعام، مىنا جاۋىز ءوزى ءيىلىپ كەلگەندە شالقاقتاپ ەشتەڭەسىن بەتىنە باسپاي-اق قوي! تويلىعىن، جىلى سويلەپ قانا راحىمەت ايتىپ قايتارا سالارسىڭ! اششى تىلمەن شاعارداعى شىرايىڭا كەلگەنىڭدى بايقاپ ەسكەرتكەنىم! -دەپ سىبىرلادى دا جونەلە بەردى. قايتىپ كىرسەم شاكەرباي ءوز قولىمەن ەكەۋىمىزگە ەكى ستاكان اراق قۇيىپتى. وتىرىسىممەن قۇتتىقتاۋ ءسوزىن باستادى. ءوز جۇرەگىن دە ورتاعا قويعانداي سويلەپ قاعىستىردى. اۋىز تيە سالا تىلەۋلەستىك سوزىنە مەن دە رازىلىق، العىس جاۋاپ قايتاردىم.
- مەنىڭ سىزگە ايتار ءبىر عانا تىلەگىم بار، -دەدىم سونان سوڭ. - ەگەر كەلىسپەي قالساق، شارت رەتىندە باتىل قوياتىن تالابىم دا وسى: بۇرىنعى يدەياڭىزدان قايتىڭىز! وتكەندەگى ىستەرىڭىز ءۇشىن سوندا عانا كەشىرىم الۋىڭىز مۇمكىن. ەگەر سول يدەياڭىزدى، سونداعى مىنەزىڭىز بەن ادەتىڭىزدى ادا-كۇدە تۇزەتپەي، ەندىلىكتە تيتتەي قايتالاساڭىز، كەشىرۋدىڭ ۋاقىتى مۇلدە وتكەن بولىپ ەسەپتەلەدى. انەۋ كۇنگى تولى تەلەفونىنداعى ءسوزىڭىز، ءالى سول بۇرىنعى ستيلدە جۇرگەندىگىڭىزدى كورسەتكەن. جازىپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن سەبەبىم سول ەدى. وندا دا ۇستىڭىزدەگى مەكەمە قىزمەتكەرى الدىندا عانا سىنداپ، تۇزەتۋ ايتىپ كەتپەك ەدىم. باقىتىڭىزعا جاراي جەكە جەردە ايتىپ وتىرعانىمدى ءتۇسىنىڭىز! وتكەندەگىنىڭ بارىنەن كەشىپ، مۇنان كەيىن اعا-باۋىر بولىپ كەتۋىمىز ءۇشىن يدەيا بىرلىگىمىز، ستيل بىرلىگىمىز كەرەك!
- بيعاش-اي، شىنىمدى ايتسام، ادامگەرشىلىگىڭە ەندى تولىق مويىندادىم-اۋ! ءومىرىڭ ۇزاق بولسىن، قوساعىڭمەن قوسا اعار! -دەپ مەن قۇيعان ستاكاندى قاعىستىردى.
- وسى قوساققا دا ىستەگەن «جاقسىلىعىڭىز» ەسىڭىزدە شىعار؟
- حا-حا-حا-ھا-ھا... «سىي قىلساڭ سىپىرا» دەيدى. ونى دا كەشىرگەنىڭدى سەزىپ وتىرمىن. ءبارىن دە مويىنداپ، قۇتتىقتاپ كەلگەنىمدى كەلىننىڭ وزىنە دە ەسكەرتە سالارسىڭ!... ال، كەشكى تويلارىڭا جاستار كەلە باستاعان كورىنەدى، مەن كەتەيىن!
- قاتىناسساڭىز دا ءوزىڭىز ءبىل!... بىراق انەۋ پالەلى تۋ بيەنى بىرەۋگە جەتەكتەتىپ قايتارىڭىز!
- ياپىراۋ، بيعاش-اۋ، كەشىرمەگىڭ نە، قولىمدى قايتارماعىڭ نە؟
- بۇل، قول قايتارعاندىعىم ەمەس، قازىرگى ۋاعدانى شىنداپ ورىندايتىندىعىڭىزدى ءبىلۋ. بۇل بيە دە بۇرىنعى يدەيالوگيا، بۇرىنعى ءستيلىڭىز بويىنشا كەلگەن، دوساندارعا ۇسىنىپ ادەتتەنگەن «سىيلىعىڭىز» ماعان كەرەك ەمەس!
- استاعىپىراللا - استاعىپىراللا! ەندى نە ايتايىن!
- يدەيا وزگەرتۋگە راسىمەن بەكىسەڭىز، ايتاتىنىڭىز قالعان جوق!...
- ەي، ەي بالا، اناۋ بيەنى جەتەكتەپ الا كەتشى! -دەدى شاكەرباي سىرتقا شىعا سالا. مەنىڭ قولىمدى قىسقان بەتى تارتىپ، وڭاشاعا شىعارا كۇبىرلەدى. - وتكەندەگى قاتەلىك-كەمشىلىكتەرىم تۇگەلىمەن ەسىمدە، بيعاش. سول ءۇشىن ماقپالجان ەكەۋىڭە ومىرلىك بورىشتارمىن!...
- ءبىز ءۇشىن قول استىڭىزداعىلارعا قايىرىمدى، ادال اعا بولا الساڭىز، ول بورىشتارىڭىز وتەلدى دەپ قويامىز! -دەپ شىعارىپ سالدىم.
كەشكى تويعا مەنىڭ بۇرىنعى ساباقتاستارىم مەن وسى اۋدانداعى قۇربىلاس، قىزمەتتەستەرىم تۇگەل شاقىرىلعان ەكەن. كۇندىز قوناق كۇتىسكەن سارسەن سولاردىڭ ءبىرى بولىپ، ستولدىڭ ەڭ تورىنەن ورىن الىپتى. باقاي مەن ومىربەك شىعىپ، سول شاياننىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتا بەردى ماعان. وسى وتىرىستان ءسوز اڭدۋعا كەلگەن. سونى الاستاماسا ويىن-كۇلكىنىڭ بۋىلا بەرەتىندىگىن ايتتى. ءوز تويىم بولعاندىقتان ونى قۋعا مەنىڭ كىرىسۋىمنىڭ ءجونى جوق ەدى. ءبىر ۇيدە دۇيسەن سياقتى قۇرمەتتى قوناقتاردى كۇتۋدى مىندەتىنە العان قۇرىشپەك، سارسەندى شاقىرىپ، ول ۇيگە شىعارا المادى. اۋىز ۇيدە سونىڭ جايىن اقىلداسىپ تۇرعانىمىزدا مەنىڭ قۇرمەتتى وراز «ساقاۋىم» كىرىپ كەلىپ قۇشاقتاپ قۇتتىقتادى دا، ادەتى بويىنشا بىرگە كەلگەن «كەمپىرىن» قۇشاقتاتتى. ءۇش جىلدان بەرى قالا سىرتىنا ەگىنشىلىككە شىعىپ العانىن ەستيتىنمىن. ايەلىن جاڭا پورىمدا ءتاپ-ءتاۋىر جاساندىرسا دا، ءوزى ەسكى بەشپەت سىرتىنان شۇبەرەك بەلبەۋ بۋىنىپ، مۇرت قويىپ، ايىر قالپاقپەن ناقتىلى ديقان پورىمىنا ءتۇسىپ الىپتى. مۇنىڭ سارسەنگە جىلان كورگەن تاۋەتتەي تىگىل ەكەنىن بىلەتىنبىز. ول كەلگەندە قارقىلداپ كۇلدى ومىربەك، امانداسۋىمىزبەن ايمالاسۋىمىز بىتكەن سوڭ، ورازدىڭ قۇلاعىنا بىردەمەنى سىبىرلاي سالدى دا، ەسىك اشىپ، ءتوردى نۇسقادى: جوعارى شىق وجا، جوعارى شىق، ءتور وزىڭدىكى!
- سالەمەتسىڭدەررر مە، جولداستارر، جولداسشا حانىمداررر! ەگىنشى دەپ قومسىنباي سەندەرر دە سالەم الىڭدارر! -دەپ «ر» دىبىسىن باسىپ نىعارلاي سايراعان ورازعا كوپشىلىك قۇربىلارى كۇلە تۇرەگەلىپ جول بەردى. - ءوي، قالپە ءابزي، ءسىز ءالى بارر ما ەدىڭىز؟ دەپ سارسەننىڭ يىعىنان باسا بارىپ وتىردى وراز. بۇكىس تاناۋى كۇجىرەيىپ، شەگىر كوزى وت الا قالعان سارسەن ىشكى اشۋىن سەزدىرگىسى كەلمەي، تۇقىرا امانداسىپ قانا قويىپ ەدى. جاۋابىنا تاڭىرقاعانسىپ ۇڭىلە قارادى وراز:
- شۇكىررر، شۇكىرر! ءا، كومپارتيا زامانىندا امان بولماي نە كوررىنىپتى ماعان! باياعىدا گيتلەرردى عازىررەيىل دەگەنىم ءۇشىن ءسىز ولتىررە الماعان مەنى ەندى مىنا زاماندا كىم ولتىررمەك!
- قويشى، وجكە، ەندى سونى! -دەپ سارسەن تىزەسىنەن باسىپ قالعانداي بولدى.
- قويماسام، ايتپاقتايىن گومينداڭعا تاعى دا ۇستاپ بەررەرسىز، قويايىن-قويايىن!... ياپىرراي، وسى ءسىزدى كوررمەي جۇررگەن قۇدايدىڭ كوزىنىڭ دە مۇكىسى بارر-اۋ!...
ورازدىڭ سوزىنە ىشەك سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ وتىرعان كوپشىلىككە «بىرەۋىڭ شەكتەۋ ايتساڭدارشى!» دەگەندەي جالتاقتاي بەردى سارسەن. ەسىك سىرتىندا تۇرعان مەنى ىزدەگەندەي موينىن سوزا-سوزا قارادى. باقاي ورازدىڭ سوڭعى سوزىنە جاۋاپ ايتقان بولىپ كىرىستى.
- «بۇقانىڭ ارامزاسى بۇزاۋ اراسىندا جۇرەدى» دەگەن ماقالدى قۇداكەڭ بىلمەۋى مۇمكىن. جاستار اراسىنا كىرىپ العان ساكەڭدى ءالى دە جاس ەكەن دەيتىن شىعار. سول سەبەپتەن بولماسا، ول كىسىنىڭ كوزى دە جارقىراپ تۇراتىن كوز بولاتىن.
جاستار دۋ كوتەردى بۇل سوزگە. «شەشىمى ەندى تابىلدى!» دەپ كۇلىستى. شاي وسى كۇلكى ۇستىنە كەلىپ قۇيىلا باستاپ ەدى. قول جۋ سىلتاۋىمەن ەسىككە بەتتەگەن سارسەنگە بيعازى كۇبىرلەپ، ەرتە جونەلدى. ەندى كوپشىلىكتى جازعىرا كۇلدى وراز:
- وسى جۇرت گومينداڭ شپيونىن سوعۋدىڭ وررنىنا، ودان باررعان سايىن قوررقاتىن بولىپ باررا ما، قالاي ءوزى؟
- وجا، ءتىلماش كوبەيگەن سوڭ بولماسا، ايتپا بۇل ءسوزدى! -دەپ كۇبىرلەدى قاسىندا وتىرعان ءبىر جىگىت. - مۇنىڭ دارۋلىعى سوندا عوي!
- ءتىل اۋدارا ءجۇرىپ ءپىلدى دە اۋدارامىن دەيتىن سياقتى ءبىر بۋ بار وزىندە! -دەپ تاعى ءبىرى كۇبىرلەدى. - «ۇيرەنگەن اۋىز بۇلكىلدەۋىن قويا ما»، جۇرت سونىسىنان قايمىعادى.
- ال، بۇلكىلدەتكەنىنە قوپاررىلا قالاسىڭدارر ما، سوندا! - دەپ وراز وعان قومسىنا قاراپ جىميدى. - كومپاررتيا ونىسىنا جول قويادى دەپ قوررقاسىڭداررما؟... قوي شىرراقتارىم، وندايعا كومپارتيا جول قويسا، گومينداڭ بولىپ كەتەتىندىگىنە مەن قول قويارررمىن!.
بىرنەشەۋ قاتار كۇلىپ جىبەرگەندە مەنىڭ قارسىمدا وتىرعان ورازدىڭ ايەلى كۇيەۋىنە قاراپ باسىن شايقاپ قالدى. اڭگىمەنى مەن باسقا تاقىرىپقا جەتەكتەدىم:
- وجا، جايىڭ قالاي، نە ىستەپ جاتىرسىڭ، سونى سويلەشى ەندى!
- ءوز جايىم قازىرر ايتارر جوق جاقسى!... جالعىز ەدىم عوي، ونىڭ ۇستىنە اكەم دە قاررتايعان سوررلى، جالعىز بولىپ ەدىم. سەنىڭ مىنا مەندەگى قاتىنىڭ جاررىلقايمىن دەپ بالامدى بەسكە جەتكىزگەندە ءتىپتى سوررلاندىرعان. ىشىندەگىسىن قوسقاندا ءدال بەسەۋ بولىپ تۇرا قالادى! -دەگەندە قاسىمدا وتىرعان ماقپال سىقىلىق قاعىپ تۇقىرا بەردى. دۋىلداي كۇلدى كوپشىلىك. - ءسويتىپ جۇرگەنىمدە كومپاررتيا الدىمەن مويىنسەررىككە، ونان سوڭ مىنا كوپەراتسياعا ۇيىمداستىررىپ، شىنداپ جاررىلقادى.
الدىمدا اعا، اررتىمدا باۋىرر كوبەيىپ، جالعىز ساقاۋىڭدى دۋماندى باي اۋىلعا اينالدىررا قويدى. ءوزىم قازىرر سول اۋىلدىڭ وتاعاسى-ۇلكەنى بولىپ شالقىپ تۇررمىن، ءاررى حاتشى، ءاررى بۇعالتىررمىن. ەسەپ شوت دەگەنىڭدى شاررتىلداتقانىمدا مىنا كەمپىرىڭنىڭ كوتەن ىشەگى سولقىلدايدى.
- ەي، قويشى ەي، ەندى، جاڭا كەلىننەن ۇيالساڭشى، تىم بولماسا! -دەپ بەس بالانىڭ اپاسى دا ساقىلداي كۇلدى.
- ە، قوياتىن نە تۇرر، وسىنداي قىزعان كەزدە شارتىلداتپاي بولا ما! -دەي سالىپ، كوپشىلىك كۇلكىسى سايابىرلاعانشا ءۇنسىز جىميىپ وتىرىپ قالدى. قالپاعىن الىپ، تىزەسىنە قويدى دا، جالتىراپ قىرىلعان باسىنىڭ بۇرىنعى ايدار قويىلعان «فۋنكتىن» عانا سيپالاي بەردى.
- بيعا، ماعان ەندى ءبىرر قايعى پايدا بولىپ تۇرر، -دەدى سونان سوڭ اۋىر كۇرسىنىپ. - ەي، كەمپىرر، ايتايىن با، ايتپايىن با؟... باسە، سەنەن ايت دەيتىن ىم كورىنسىن بە! جوق، ايتايىن، جۇرتتىڭ ءسوزى عوي.
«تاۋدان تاسقىن كەلمەسە،
كوپيراتسيا سۋدى بەرمەسە،
ارعى قولىڭدى بەررى اكەل،
جەكەلەرر اشتان ولمەسە!»
دەيتىن ولەڭ شىعىپ تۇررر قازىر. بۇل «كەرتارتپا زيالىلار» دىڭ شىعاررعانى ەمەس، ديقان بابانىڭ ءوزىنىڭ ءتول تۋماسى. وسى ولەڭدى ەستىگەننەن بەررى ايداررىمنىڭ وررنىن قانشا سيپاسام دا اقىل شىقپايتىن بولىپ قالدى. اقىل شىعارر ەدى عوي، بيعا، ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن كەمەنگەرر ەدىم عوي، بىرراق سۋ شىعار ەمەس. سۋ بيىل كوپەراتسيانىڭ وزىنە دە جەتپەيتىن سەكىلدى. «جەلىنى بارر»، «جەلىنى بارر» دەپ كەڭ دالانى تۇگەل جىرتقىزدى. ال، وزىمىزدەن سۋ اسپاسا، جەكەلەرگە سۋ بەرمەيتىنىمىز دە راس. ءبىز، كادررلارر بەررسەك تە، ءباررى-ءبىرر، كوپشىلىك مۇشەلەرر بەرمەيدى. شوتىمدى قانشا سوققانىممەن سۋ تۇررماق دىم شىعاررا الاتىن ەمەسپىن!
- راس!... راس ايتادى! -دەپ ماقپال تومەن قاراپ وتىرىپ، جاسىرىن كۇبىرلەدى ماعان.
- بيىل كوپەراتسياعا كىرمەي قالعان جەكەلەرىڭ قانشا ەدى؟ -دەپ سۇرادىم.
- ءبىزدىڭ اۋىلدىقتىڭ 30 پايىزى جەكە!... ال، كوللەكتيۆتىڭ جىرتقان جەرى 700 گەكتارر. سۋ قازىرر ءبىر قۇلاق قانا. تاۋدان تاسقىن كەلمەسە قۇرريتىنىمىز ىپ-ىراس!...
- جىم-جىرت وتىرىپ قالۋلارىڭا جول بولسىن جولداستار! -دەپ باقاي ستاكان كوتەرىپ كەلىپ، تىزە باستادى. - تويعا كەلىپ وتىرمىز عوي، ەندى تويدىڭ ولەڭىن ايتالىق!...
توي توستى ءبىر رەت كوتەرىلىسىمەن ماقپال ەكەۋىمىزگە قارسى «كوتەرىلس» تە باستالا كەتتى. «اراقتارىڭ اشتى بولىپ كەتتى. اۋىزدارىڭنىڭ ءدامىن الىڭدار!» دەي مە، «اۋىزدارىڭنان ءدام بەرىڭدەر!» دەي مە، ايتەۋىر، ەكەۋىمىزدى قاتار تۇرعىزىپ قويدى دا، «اشتى-اشتىلاپ» ايقايعا باستاي كەلىپ، قالا جاستارىنىڭ بۇل ادەتىنەن بەيحابار ماقپال اڭىرا جالتاقتادى جان-جاعىنا.
- ماقساتتارى، -دەپ سىبىرلاپ كۇلكىلى تۇسىنىك ايتتىم - «ءيا، ەكەۋىمىزدى ءسۇيىستىرىپ، كوپ الدىندا كۇناعا باتىرۋ ءيا، ءبارى جابىلىپ ەكەۋىمىزدى ءسۇيۋ. ەگەر سوڭعىسى بولسا، مەن ءۇشىن ۇلكەن اپات، ارەڭ تاپقانىمدا سەنىڭ تيتىمدەي ەرنىڭنەن مىنا قاسقىرلار نە قالتىرار!» -دەگەنىمدە سىقىلىق قاقتى ماقپال. - ءوزىمىز عانا ءسۇيىسۋدىڭ امالىن ىزدەستىرىپ كورەيىن. وعان كونسە الدىمەن سەن باستاپ سۇيەسىڭ!» - دەگەنىمدە قىزارا تۇقىردى.
- ەي، اعايىندار، ەي، -دەدىم كوپشىلىككە قاراپ، ادەيگىدەي جالىنىشتى ۇنمەن - ەگەر ءوز اۋىزدارىڭنىڭ ءدامىن بىزدەن الماق بولساڭدار، ءبارىڭ دە مەنىڭ وزىمنەن الىڭدار، ارەڭ تاۋىپ تۇرعان مىناۋىما تيىسپەڭدەر، ءمونتيىپ قانا تۇرعان تۇرىسىنان-اق ەشقانداي جازىعى جوق ەكەنى كورىنىپ تۇرماي ما! وسىنىم ءۇشىن ساداقا، مىنە، ەرنىم! الدىمەن ايەلدەرىڭە سۇيگىزىڭدەر، ءدام تاتسىن. سونان سوڭ وزدەرىڭ كەلىپ جەي بەرىڭدەر!
كوپشىلىك دۋ كۇلدى. بەتىن باسىپ تۇنشىعا كۇلگەن ماقپال شىعا جونەلۋگە وقتالعاندا ءماريا ۇستاي الدى. مەنىڭ ماقپالعا «اشتى» ءجۇنىن نە دەپ تۇسىندىرگەنىمدى سەزىپ وتىرعان بىرنەشەۋ «جابىلىپ ءسۇيۋدى» ءبىر جولعا كەشىرگەنسىدى.
- ال، الدىمەن وزدەرىڭ-اق سۇيىسىڭدەرشى، قانە! ءبىر-بىرىڭە پەيىلدەرىڭ قانشالىق ەكەندىگىن بايقالىق! -دەستى. - ەگەر كەلىن وزدىگىنەن ارەكەتتەنبەسە، كورىپ الارمىز!
- «بۇلارىڭىز قيىن ەكەن!» دەپ سىق ەتە تۇسكەن ماقپال كوپشىلىكتەن بەتىن دالدالاي كەلىپ، جابىسا ءتۇستى بەتىمە. - «بولدى ما؟» دەپ سىبىرلادى ءبىر ازدان سوڭ. - «بەس مينۋت!» دەپ مەن سىبىرلاي ءوپتىم. كوپشىلىك مۇنىمىزدى ەستىپ قويعان سياقتى. دۋىلداسا كۇلىپ، قولشاپالاقتاي بەردى. مەن ادەيى ساعاتىما قاراپ جىبەرىپ بوساتقانىمدا ماقپال ورىندىعىنا بەتىن باسا قۇلاپ سىقىلىقتادى.
- بالەم، قوررقادى ەكەنسىڭ، ءا! -دەدى وعان وراز. - كۇيەۋىمدى باسقا ايەلدەرر ءسۇيىپ قويماسىن دەپ جابىسىپ الدىڭ عوي! تۇررا-باررا قايتەرر ەكەنسىڭ؟
- الدىمەن وزدەرىڭىز قورقىپ ... مەنى قۇرباندىققا شالعان سوڭ... ساۋاپ ءۇشىن ءبىر جولى قۇتقارعىم كەلدى.
- جەڭدىڭ، ماقىش! -دەدى ءبىر جاعىندا وتىرعان ءماريا. ساقىلداپ كۇلىپ، ارقاسىنان قاقتى.
ماقپالدىڭ جەڭىستەرى ءۇشىن توست كوتەرىلە بەردى سونان سوڭ. بۇرىن ءوزىم ۆينوسىن ىشپەيتىن ايەلدەردىڭ بىرنەشەۋى اقشيعان اق اراقتان دا تايىنباي تارتىپ، ەرلەرىن قايرادى. «سەگىزىنشى مارتتىڭ جەڭىسى»، «توڭكەرىستىڭ جەڭىسى»، «ۇلى جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ جەڭىسى» دەگەن ارناۋلى توستتار، انگە دە، بيگە دە سالدى ءسويتىپ. سوڭىندا ولەڭ سايىسىنا اپارىپ كۇپ ەتكىزدى. سول سايىستارى بىتپەي، تاڭ اتقاندا قايتىپ بارا جاتىپ، كوشەدە ايتىستى...
ءبىزدىڭ كەلىپ تويلاتىپ جاتقانىمىزدى ليڭ ءدايشىڭ سەكرەتار ەستىگەن ەكەن. ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن ءوزى كەلىپ قۇتتىقتادى. جالعىز كوزى كۇلىمدەپ، ماقپالدىڭ قولىن ۇزاق سىلكىلەدى.
- ماكبالي جولداس، ءسىز ماكپالي جولداس؟.. جاكسى، جاقسى!.. مەن شىن جۇرەك كۇتتىقتايدى!
- بۇل كىسى ءبىزدىڭ پارتكوم سەكرەتار ليڭ ءدايشىڭ جولداس. ەسىڭدە شىعار ساعان پارتيا جاعىنان العاش ىزدەۋشى بولىپ، التاي جەرلىك پارتكومعا تاپسىرعان وسى كىسى! -دەپ تانىستىرعانىمدا كوزى جارقىراي تۇسكەن ماقپال دا قوسى قولداپ سىلكىلەدى. سەكرەتاردىڭ قولىن حانزۋ تىلىندە سويلەي سىلكىلەدى.
- كوپ راحىمەت سىزگە، ليڭ شۋجي!... ماعان ىستەگەن قامقورلىعىڭىزدى ەستىگەنمىن، ماڭگى ۇمىتپايمىن!
- ا...ا... مۇنداعى قىزدار حانزۋشا ءتىل بىلمەيدى. سەن حانزۋشا جاقسى سويلەيتىن بولىپسىڭ! -دەپ سەكرەتار ەندى ءوز تىلىمەن سويلەدى. - قايدان ۇيرەندىڭ؟
- ءسىزدىڭ سۇراۋىڭىز بويىنشا ىزدەپ تاپقان التاي جەرلىك پارتكومدا سەگىز اي تۇردىم. وندا اسىراپ العان اكە-شەشەم بار. سولاردان ۇيرەندىم.
- سەگىز اي؟... ءسوز جوق، وتە زەرەك ەكەنسىڭ، ماقپال جولداس!... ءبىزدىڭ مىناۋ تاماشا جىگىت، سەنى جاقسى تانىعان، جاقسى كۇتكەن!... وتە-وتە قۇتتىقتايمىن! -دەپ مەنىڭ قولىمدى قايتا الىپ سىلكىلەدى ليڭ ءدايشىڭ. ۇيگە قولتىقتاپ كىرگىزىپ، داستارقان تورىنە وتىرعىزدىم دا، شەشەمنىڭ ىستەگەن بۇل تويىنا شاقىرۋعا ۇلگەرە الماي قالعان جايىمدى ايتتىم. شاي قۇيىپ تۇرەگەپ تۇرعان كەلىنىن ءتىلماش ەتىپ شەشەم كەشىرىم سۇرادى.
- مەن باستىقتاردى تويعا شاقىرۋدان بۇرىننان قورقاتىنمىن. بىزدەيلەردىڭ تويىنا كەلۋ تۇگىل، وسى ۇلىمدى كەلمەسكە تالاي قۋالاعان عوي. ولارمەن سيلاسا المايتىنبىز. ال، سىزدەي دە كىشپەيىل باستىق بولاتىنىن ەندى كوردىك. مۇنان سوڭ تويعا الدىمەن شاقىراتىنىم ءسىز بولارسىز! -دەگەندە سەكرەتار قارقىلداپ كۇلىپ، شۇلعىپ-شۇلعىپ جىبەردى.
- بۇل تەرەڭ ءسوز، تابىمىز ءبىر ەكەن، راحىمەت سىزگە!.. بيعابيلي جولداستى جامانداۋشىلار كوپ بولعان. ال، مۇنداي قابىلەتتى جاقسى كادر بىزدە قازىر جوق. ءسىز باقىتتىسىز. مىناداي كەلىن تۇسىرگەن سوڭ ءتىپتى شەكسىز باقىتتى بولدىڭىز!
- ءوزى مەنىڭ بايقاۋىمشا شىنشىل سياقتى، كوڭىلىمدى وسىرگەن سەنىڭ وركەنىڭ ءوسسىن، ماقىشىم!... جاقسىلاپ كۇتىڭدەر ءوزىن! -دەپ شىعا بەرگەن شەشەمىزدىڭ سوزىنە كۇلىپ ەدىك. «نە ايتتى؟» دەپ سۇرادى قوناعىمىز. اۋدارىپ تۇسىندىرگەنىمدە قارقىلداپ كۇلگەن سەكرەتار داستارقان ورتاسىنداعى بوتەلكەدەن ەكى ستاكانعا اراق قۇيدى.
- بىلەمىن، كەلىن ىشپەيدى، كەل، ەكەۋىمىز ماقپال جولداستىڭ ازاتتىعىن قۇتتىقتايمىز! -دەپ قاعىستىردى مەنىمەن. - ەندى ىشپەيمىن، مەنىڭ جۇمىسىم كوپ، جاقىننان بەرى ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. قالايماقانشىلىق بار! -دەدى دە، ەت جەپ، شاي ءىشتى. ءوزىم تولىق تۇسىنە الماي جۇرگەن ءبىر ماسەلەنى سۇراۋدىڭ ورايى كەلە قالدى ماعان:
- مال شارۋاشىلىق رايىوندارىنداعى جۇمىستى قالاي كوبەيتىپ العانسىزدار، ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋى وسىلاي بولدى ما؟ -دەپ بۇلك ەتكىزدىم.
- ءبىز (ونىڭ ىشىندە مەن دە) تۇگەل اسكەري ادامبىز عوي، -دەپ جالعىز كوزىن قاداي جىميدى ماعان. - ءوزىمىز توتە قاراستى باسشىلىقتىڭ نۇسقاۋىنا اسكەري تارتىپپەن ءلام دەمەي باعىنىپ ادەتتەنگەنبىز... سول بويىنشا ءجۇرىلىپ جاتىر!... ال، بيعابيلي، ماكپالي جولداستار، وسى اۋدانداعى جوعارى تاپ وكىلدەرىنىڭ ىسىنەن ەكەۋىڭنىڭ دە حابارلارىڭ بار شىعار. بەيسەمبى كۇنى كلۋب مايدانىندا ءبىر ءبولىم كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ ۇستىنەن حالىقتىڭ كۇرەس جيىنى اشىلادى. سوعان قاتىناسىپ بەرىڭدەر!
- ماقۇل، قاتىناسايىق!... ولاردىڭ ىشىندە ءبىز ارنايى سويلەپ اشكەرەلەۋگە ءتيىستى كىمدەر بار ەكەن؟ دايىندالىپ بارساق جاقسى بولار ەدى!
- جاقسى! ءتىزىمىن جىبەرىپ بەرەيىن! ... تاريح تاپسىرۋ ارەكەتىندە ماقپال جولداستىڭ بىزگە جولداعان اشكەرەلەۋ ماتەريالدارىن قىلمىسكەرلەرىنە سول بويىنشا مويىنداتقانبىز. ال، سەنەن ونداي ماتەريال كەلمەدى. بەتپە-بەت سويلەۋگە كوپشىلىك سەنى شاقىرار. كوبىن بىلەسىڭ. ماسەلەن، اسقان توڭمويىن، كەرى توڭكەرىسشى كاكىمبايدى بىلەسىڭ. وعان كەلگەندە سەنىڭ توتەپ بەرە الاتىنىڭا سەنەمىز. سوندىقتان ەسكەرتكەنىم. ەكەۋىڭ دە بىلەتىن وماربەك بار، تاڭقان بار. ال قالعانىن ءتىزىم كەلگەن سوڭ ويلانىپ كورەسىڭدەر، ماقۇل ما؟... جەر يەلەرىنەن بۇل كۇرەسكە كوپ تارتىلادى. مال يەلەرىنە قازىرشە تەك كەرى توڭكەرىسكە قاتىستىلارىن عانا تارتپاقپىز.
- باسقا مال يەلەرىنە كەڭشىلىك ەتپەكسىزدەر مە؟ -دەپ جىميا سۇرادىم.
- ولارعا دايىندىعىمىز جەتپەي جاتىر... ماقپال جولداس، اكەڭە كەڭشىلىك سۇرايمىسىڭ؟ -دەپ كۇلىمسىرەي سۇرادى سەكرەتار.
- جوق، ول ماعان كەڭشىلىك ەتپەگەندە، مەن كەڭشىلىك ەتەم بە! -دەپ ماقپال تومەن قاراي سويلەدى. - ونىڭ ۇستىنەن دە بار بىلەتىنىمدى جازىپ بەرگەنمىن. جالعىز-اق جالا جابۋعا، ناحاق كۇيدىرۋگە بارماسپىن. سونىم عانا كەڭشىلىك!
- جاقسى!... جاقسى كوممۋنيست شىعادى سەنەن! ارقانداي جاۋعا دا جالا جاپپاۋ دۇرىس! جاۋ ەكەنى راس بولسا، كەيىن ءوزى-اق ۇستالادى. جالانىڭ نە قاجەتى بار!
وسى ءسوز ۇستىندە نيۋحانبەڭ ەسىمە ءتۇسىپ، ليڭدايشىڭگە سۇيىنە قارادىم. «ەكەۋى دە ءبىر پارتيانىڭ مۇشەسى. ال، ەكەۋى قالايشا ەكى دۇنيەدەي قاراما-قارسى پىكىردە؟»...
كلۋب مايدانىنداعى كۇرەس جيىنى سول ايتىلعان كۇنى تاڭەرتەڭ ساعات توعىزدا باستالعان ەكەن. ماقپال ەكەۋىمىز ءبىر ساعاتتاي كەشىگىپ بارىپپىز. سىعىلىسقان حالىقتىڭ مايدانعا سيماعاندارى قورعان داۋالىنا، سىرتتاعى ءۇي-ءۇيدىڭ توبەلەرىنە شىعىپ قاراپ تۇر. كۇن بۇگىن ءتىپتى شاقشىرايا كوتەرىلگەن. قىپ-قىزىل ساحناداعى مەكرافوننان سويلەپ تۇرعان ءبىر قازاق تەرگەۋشىنىڭ وتكىر داۋىسى كەرەمەتتىڭ قولىنداعى شەكسىز ۇزىن بيشىكتەي ءۇيرىلىپ، اسپاننان وسقىلاپ تۇرعانداي. بۇكىل اۋدانداعى «فەوداليزم» مەن «كاپيتاليزم» ءبىر ۋىسقا كىرگەندەي كورىندى.
تىكسىنسەك تە تىنىش، قىمسىنساق تا تىنىستى قالپىمىزدى ساقتاپ، ساحنا بۇيىرىنە قيىرلاي جەتكەن ەكەۋىمىزدى ءليڭدايشىڭ كورە قويىپ، قول بۇلعاپ، ساحناعا شاقىردى. جەلەگىن تاستاي، ۇرىمجىدە مەن بۇيىرتقان كيىممەن كەلگەن ماقپال كۇرەس جيىنىنىڭ ساحناسىندا «بۋرجۋازيا بيكەشتەرىنشە» كورىنۋدەن يمەنە شىعىپ، ەڭ ارتقى ورىندىققا وتىرا قالدى. مەن، نۇسقالعان، الدىڭعى قاتارداعى ورىندىققا بارىپ وتىرىپ ەدىم. ليڭ شۋجي كۇلىمسىرەي تۇرەگەلدى دە، ماقپالدى قاسىما ارقاسىنا قاعا اكەلىپ وتىرعىزدى. كۇرەس قۇماندانىنىڭ ءوز ورنى ورتا شەندە ەكەن.
مايدان الاڭىنىڭ جارىمىن قىلمىستىلار تولتىرعاندىعى مەنى قاتتى تاڭىرقاتتى. ەڭ الدىندا قولدارى جەلكەسىنە قايرىلىپ بايلانعان كەرى توڭكەرىسشىلەر، ونىڭ ارتىنا قولدارى قۇرساۋلى جەر يەلەرى، ەڭ سوڭىنا ەڭ كوبى بولىپ قاماۋداعى مال يەلەرى ءتىزىلىپتى. «بۇلاردىڭ ەڭبەك مايداندارىنا ايدالىپ كەتكەندەرىن قوسىپ، ونىڭ ۇستىنە بەلسەندىلەر قاتارىندا سارسەن تەكتەس جالاڭداپ جۇرگەن ورايشىل كەرى توڭكەرىسشىلەردى تىزسەك، بۇل مايدان توڭكەرىس قىلمىسكەرلەرىمەن لىق تولماي ما!» دەپ تىگىلە-ۇڭىلە قارادىم. - «ءليڭدايشىڭ سىندى سالماقتى سەكرەتار باستاعان بۇل اۋداننان جازالاناتىندار مۇنشالىق كوپ شىقسا، ال، نيۋحانبەڭ سياقتىلار يىسكەلەگەن اۋدانداردان قانشالىق شىقتى دەشى؟.. وسىنشالىق جاۋ ىشىمىزدە تۇرعاندا، ءبىزدىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى جەڭىسكە قالاي جەتكەن؟... بۇلاردىڭ ءبارى جاۋ بولسا، كەدەيلەر جۇرتشىلىعىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ ءۇشىن المان-سالىق سالماي، گومينداڭمەن تابان بەس جىل الىسقان توڭكەرىستىك ۇكىمەتتىڭ بارلىق راسحوتىن كىم كوتەرگەن. وتىز-قىرىق مىڭ توڭكەرىس ارمياسىنىڭ ەكونوميكالىق تىرەگى كىم بولعان؟ وسىلاردان كومەك جيعاندا جاۋ كورىپ، قايسىنىمىز مىلتىق شوشايتىپ بارىپ ەدىك؟» دەگەن ويمەن باسىمدى شايقاپ-شايقاپ قالىپپىن.
مويىندارىنا ءولىم جازاسىنىڭ تاقتايى اسىلعان ەڭ الدىڭعى قاتارداعى كەرى توڭكەرىسشىلەر اراسىنان كاكىمباي ماعان كوز استىمەن قاراپ تۇر ەكەن. تاني قويدىم دا شايقاعان باسىمدى يزەپ جىبەرىپ، ماقپالعا قارادىم.
- وماربەكتى كوردىڭ بە؟ - دەپ كۇبىرلەدى. - تاقتاي قارعىلىلاردىڭ سول جاقتاعى ەكىنشى، مەنى كوزىمەن اتىپ تۇر!...
- بۇل، ولتىرمەي-اق ءتىرى جازالاۋعا لايىق قىلمىسكەر ەدى!
- مۇنى اتباسا رازى بولا قويماسپىن!
- بايبىشە، تىم قاتال بولا كورمە! -دەگەنىمدە، بۇل اتاۋدى العاش ەستىگەندىكتەن ماعان جىميا قاراپ سويلەدى ماقپال.
- قاتالدىق ىستەۋگە ءتيىستى جەردە قاتال بولا الماساڭ، جەڭىسكە جەتە المايسىڭ!
- جەڭگەن يت قانا جەلكەلەي بەرمەك!... بۇل جەمەڭگەرلىكپەن بايىسا دا، كەيىن موينى بوساپ، قورقاق، كونىمپاز عانا فەودال بولعان. مۇندايدى سەن دە مويىنداتىپ وزگەرتە الاسىڭ!... وزگەرۋگە كونگەندى ءولتىرۋ - ەڭ زور قانىشەرلىك بولادى!... اكەڭدى كوردىڭ بە؟ -دەپ سۇرادىم تومەن قاراپ كۇبىرلەپ. ماقپال دا تومەن قاراپ سۇرادى.
- قاي تۇستا؟
- ارتىنان ساناعاندا بەسىنشى قاتاردىڭ سول جاعىنان سەگىزىنشى. قولى بايلانباپتى. ۇلكەن جازاعا تارتىلا قويماس!
- كوردىم، -دەدى 4-5 مينۋتتان سوڭ ماقپال. - مەنىڭ كورگەنىمدى ءبىلىپ جىلاپ جىبەردى كوزىڭە اق تۇسكىر!... ءوزى ارىقتاپ، قاتتى جۇدەپتى، مىستاننىڭ تۇرمەسىندە مەنشە 15 جىل قامالسا، ولەتىن سياقتى عوي!.
قىلمىس دەلولارى جايىندا ۇزاق سويلەگەن شەشەن، مەكرافوندى جارا شاڭقىلداپ ۇران كوتەرگەندە ايىپكەرلەر ءتىپتى ءبۇرىستى. ءبىر كەزدە كەۋدەسىمەن تاۋ سوعارداي اسقاقتاپ، اقىرىڭداي جۇرەتىن كاكىمباي، قازىر تىشقاننىڭ ىنىنە دە سياتىن ءتارىزدى.
كەرى توڭكەرىسشىلەر ۇستىنەن شاعىم ايتۋشىلارعا ءسوز بەرىلدى مۇنان سوڭ. الدىمەن اتى اتالىپ شاقىرىلعان قۇرىشپەك، ءسوزدى نۇراسىلدىڭ ولىمىنەن باستاپ سويلەپ، كاكىمبايعا قاھار ءۇيىردى. اشۋى جەتكەن ۋداي الىمدى-ءونىمدى ءسوز مايدانعا قارلى بوران سوقتىرعانداي، ونىڭ جەندەتتەرىن دە قالتىراتىپ ەدى. حالىق كەگى بۋىرقانىپ، سويلەۋدى تالاپ ەتۋشىلەر شۋ كوتەرگەندە ساحناعا ءاليا شىعا كەلىپ، ءوز اكەسىنىڭ ۇستىنەن «دەرت توكتى». اكەسى ەكى ايەل الىپ، شەشەسىن ءتىرى جەسىر قالدىرعانىن ايتا ەڭىرەگەن كەكسە قىزعا حالىق اراسىنان كۇلكى كوتەرىلدى. جيىن باسقارۋشى ەربول جيىرىلا قارادى الياعا. ونىڭ «كۇرەس جالىنىن باستىڭ» دەگەنى ەكەنىن، قىران تۇمسىعىنىڭ كۇدىرەيۋىنەن بايقاعان ءاليا جىلاۋدى قويىپ، ەندى شاقىلداي جونەلدى. اكەسىن «ءمايبان[3] بۋرجۋوي تامادى[4]» دەپ تىلدەپ جىبەردى دە، گومينداڭ ۋاقىتىندا «امەريكا جيانگەرلىگىنە» وتان ساتقان دەلدالداردىڭ ءبىرى بولعانىن اشكەرەلەدى. ءبيجىن مەن شانحايعا بارىپ ءجۇرىپ، جاڭكايشىمەن ءتىل بىرىكتىرگەندىگىن ايتتى. سول ساپارلارىندا 500 مىڭ دوللارلىق قانا سومامەن بارىپ، بەس ميليون دوللارلىق تاۋار الىپ قايتاتىندىعىن تىزىممەن دالەلدەدى». «وتان ساتپاساڭ ولاردى قايدان الدىڭ؟» دەپ سونان سوڭ اقىرداي كەلىپ اكەسىنە... سۇلۋ مۇرتتى سوپاق بەتىنە تۇرمەدە قاۋعاداي قارا ساقال بىتكەن ساۋداگەر، قىزىنا مۇلدە تۇنشىققانداي تىعىلىپ، كوزى اتىلا قارادى. كاكىمبايمەن قاتار تۇر ەكەن. ءاليانىڭ ءار اقىرۋىنا ءبىر شاتىرلاعان قولشاپالاق پەن كۇلكى ارالاسا جاۋدى.
- اكەسىنەن شەكاراسىن وسىلاي بولمەسە قالاي بولمەك!
- تۇمسىق كۇيەۋ رازى بولعان-اق شىعار!
- اكەسىن سويىپ بەرسە دە رازى بولماي ما! -دەگەن كۇلكىلەردە ەستىلدى كوپ اراسىنان.
بازاردىڭ تاڭقى قۇيرىق ءالياسى ساحنادان تۇسە جونەلگەندە، ساقارانىڭ ءبىر تاڭقى قۇيرىق قىزىلى تاعى شىعا كەلدى ساحناعا. ساركىدىر تارتقان ايەل بولسا دا سولاي كيىنىپتى ءوزى. مۇنىڭ دا اكتيۆتىڭ تىم اسقان اپتىعى ەكەنىن، كەۋدەلەي كەلىسىنەن بايقاي قويدىم.
- مەن جاۋىز تاڭقان ۇكىرداي ۇستنەن سويلمەك ەدىم، -دەپ باستادى ءسوزىن. - بۇل جاۋىزدىڭ - كارى قاباننىڭ ەلۋ جىل ىشىندە قول استىنداعى حالىققا ىستەمەگەن زورەكەرلىگى قالماعان. العاشقى ايىپتاۋشىنىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى راس، قول قويىپ قوسىلامىن. مەن قازىر تاڭقاننىڭ وزىمە قىز كەزىمدە ىستەگەن ءبىر زورلىعىن عانا وزىنە سويلەتەيىن دەپ شىقتىم. ەي، كارى توبەت، كوتەر باسىڭدى! -دەپ شاڭق ەتە ءتۇستى. جەتپىستەن اسىپ بۇكىرەيگەن شاقشاداي عانا اپپاق شال تومەن قاراپ تۇرىپ الىپ ەدى. كوپ اراسىنان ءالىمباي حاتشى شىعا كەلىپ اقىرىپ قالدى. ماقپال، نەگىزگى ءبىر جاۋىن ەندى كورىپ، بادىرايا قاراپ قالعان ەكەن.
- ءالىمبايدى كوردىڭ بە، وماربەكتىڭ ورنىنا رايىون باستىعى بولىپ سايلانىپتى! -دەپ ماقپال كۇبىرلەي كۇرسىندى. ءالىمباي ىرشىپ بارىپ، تاڭقاننىڭ قۋراعان سەلەۋدەي سەلدىر ساقالىنان كوتەرىپ قالىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردى. قايتا كوتەرىپ، شىمعا قاعاتىن قازىقشا ىرعاپ تىكتەدى دە، بىزگە ءبىر قاراپ قويىپ، جونەلە بەردى.
- ەي، كارى قابان، جاۋاپ بەر! -دەپ شاڭقىلدادى شاعىم ايتۋشى تاڭقى. - جيىرما سەگىزىنشى جىلى كۇزدە... ايدىڭ... كۇنى تۇندە ماعان نە ىستەگەنىڭدى سويلە! قانشالىق قيناعانىڭدى، ءبارىن سويلە!
تۇقىرىپ العان تاڭقانعا بىرقانشا بەلسەندى قاتار اقىردى.
- شىراعىم، وسى سوزىڭە جاپ-جاس ءوزىڭ ەمەس، ولمەلى مەنىڭ بەتىم شىداماي، جەرگە كىرە الماي ۇيالىپ تۇر ەدىم. قۇداي باسقا سالعان سوڭ سويلەيىن ەندى، سويلەيىن! -دەدى تاڭقان. - مەنىڭ جاۋىز بولعانىم راس، ءوزىم-اق ايتامىن عوي ءبارىن. ءحالىم باردا ايەل قۇمار بولعانىم راس. ۇكىمەتكە سونداي پالەلىگىمنىڭ بارىن ايتىپ، قيناۋدان قۇتىلۋ ءۇشىن، ءتىپتى، ارتىعىمەن سويلەپ بەرىپ ەدىم. ال، سەن تۋرالى... مەن... ءتىپتى قاراۋدان ۇيالاتىن قارعاداي بالا ەدىڭ... ونىڭ ۇستىنە سەنى... ءوزىم قىزىم دەۋشى ەدىم... شىنىن ايتقاندا، ول كەزدە شەشەڭمەن ءتاۋىر ەدىم عوي، تەرگەۋشىگە بەرگەن تىزىمىمدە ول مارحۇمنىڭ دا اتى بار. نانباساڭ سودان قاراشى، شىراعىم! مۇنداي جالا جاۋىپ، قۇدايدان بەزبە! قۇداي الدىنا بارعالى تۇرمىن عوي، قىزىم، اللا ساقتاسىن، سەن جاققا بەتتەپ كورگەنىم جوق! -دەگەندە شۋ كوتەردى كوپشىلىك نامىستىڭ قاتال شەڭگەلىنە تۇگەل كىرگەندەي، راقىمسىز ۋىستا مىجىلىپ بارا جاتقانداي، ايانىشتى كۇڭىرەنىستەر ەستىلدى قۇلاعىما. بەتى قانعا بويالعانداي قىزارعان ايەلگە بىرنەشەۋ قاتار اقىردى.
- سويلەتپەدى دەپ قازىر اتقىزىپ جىبەرسەڭ دە، توقتات ارسىز ءسوزىڭدى، لاعىنات! -دەپ جىبەردى قۇرىشپەك.
- ەگەر راس بولسا دا ءوزىڭدى شيگە شانشىپ ماسقارالاماي، تەرگەۋشى الدىندا عانا بەتتەسپەيمىسىڭ! -دەپ كۇبىرلەي كەلگەن بىرەۋ تارتا جونەلدى قولىنان. بۇل ايەلدى سويلەتكەن ءالىمباي ەكەندىگى، ولار ساحنادان تۇسە سالىسىمەن كورىندى.
- زورەكەرلەر ۇستىنەن شاعىم ايتقىزباي سۇيرەىپ تۇسىرەتىن كىمسىڭ سەن! -دەپ كىجىندى ءالىمباي.
- رايون[5] جولداس، مۇنداي ەسۋاستى قايراپ، جوقتى كوكىتكەنشە6 بارىن ءوزىڭىز-اق سويلەسەڭىز بولماي ما! جاۋعا ءوزىن ماسقارالاتۋ ءۇشىن شىعارعانىڭ با بۇل! -دەپ ءالىمبايدى كىنالاعان ءبىر جىگىتكە قاراپ وتىرىپ قالىپپىن. اتىم مەكرافوندا اتالعانىنا جالت قاراسام، ەربول مەنى سويلەۋگە شاقىرىپ تۇر ەكەن. كوپتەن تانىس كوپشىلىك دۋىلداي قولشاپالاقتاعاندا تۇرەگەلىپ، باس ءيدىم دە مەكرافون الدىنا باردىم.
- مەن بۇل جيىندا سوزگە شىعۋشىلاردىڭ ەڭ سوڭىندا سويلەمەك ەدىم، -دەپ باستادىم ءسوزىمدى. - الدىمەن مىنا دۇسپاندار ۇستىنەن شاعىم ايتۋشىلاردىڭ - اشكەرەلەۋشى، ايىپتاۋشىلاردىڭ ءسوزىن تىڭداماق ەدىم. كىم ءدال ايتتى، كىم جالا ايتتى، بۇلاردىڭ قىلمىسىن تولىق بىلەتىندەردىڭ قايسىسى اشىلدى، قايسىسى جاسىردى، بۇلارعا بۇرىن قولشوقپار بولعانداردىڭ قايسىسى ءوزىن اشكەرەلەپ، شەكاراسىن اجىراتتى. انىقتاپ الىپ سويلەسەم، بۇل كۇرەستەرىڭىزگە ۇلەس قوسا الاتىندىعىما سەنەمىن. ويتەتىنىم، ءدال مىنا الدىڭعى قاتاردا تۇرعان ايىپتالۋشىلار ماعان تولىق تانىس. بۇلاردىڭ قىلمىستارىن بىلەتىندەردى دە، بۇلاردىڭ اسىراپ وسىرگەن كۇيكەنتايلارىن دا، ايتاقتايتىن جەندەتتەرىن دە تولىق بىلەمىن. وزدىكتەرىنەن اشكەرەلەمەيتىن بولسا سونان سوڭ سويلەمەك ەدىم. ال، جولداستار، قاشان سويلەيىن؟
- سوڭىندا سويلەسىن! ەڭ ارتىنان-اق سويلەسىن! -دەگەن دۋىل كوتەرىلدى.
- ولاي بولسا، قىلمىستى اسىرا سويلەۋشىلەرگە دە، جاسىرا سويلەۋشىلەرگە دە، جاسىرىنۋشىلارعا دا وسى جولى قاتال تيىسەتىندىگىمە سەنىڭىزدەر، وتىرا تۇرايىن!
بىقسىمالاردى ءدال تاۋىپ كوسەپپىن. سوزگە شىعۋعا تالاسۋشىلار لاپ ەتە تۇسكەندەي شۋىلداي كوتەرىلدى. تىزىمدەپ العان، تارتىپپەن سويلەتۋدى ەربولعا سىبىرلاي سالىپ، ورنىما قايتتىم. بۇرىن كاكىمبايعا سىبايلاس بولعان سارسەن مەن ەكى جەندەتى الدىمەن تىزىمدەلدى. كيبىراحۇن مەن ءاليانىڭ اكەسىنىڭ اشكەرەلەۋشىلەرىنەن ۇشەۋى، وماربەكتىڭ جاندايشابى ءالىمباي باستاعان ءتورت اشكەرەلەۋشى، تاڭقاننىڭ ۇستىنەن بەس اشكەرەلەۋشى تىزىمدەلگەندە ماقپال جايراڭ قاقتى.
- بۇلار ەندى سەنىمەن ماعان سويلەيتىن ماتەريال قالتىرا قويماس! -دەپ كۇلدى. الگى سوزىڭنەن قورىققان-اق ەكەن. ءبارى دە وماربەك پەن تاڭقاننىڭ سايىپقىرانى بولعان!... اكەمنىڭ ءىسىن بىلەتىن دە وسىلار!
- اكەڭنىڭ قىلمىسى از بولسا كەرەك!
- نەداۋىر بار شىعار، بىراق، اتىلۋعا شارتى تولا قويماس! -دەپ كۇرسىندى ماقپال.
ارقاي بەلسەندى ءوزدى-ءوز قوجايىندارى ۇستىنەن سويلەي بەردى، تۇتكىلەي بەردى. ەڭ مىقتىسى بولىپ، وزا شاپقان سارسەن مەن ءالىمباي كاكىمباي مەن وماربەكتىڭ بەت-اۋزىن قانعا بوياپ كەلىپ سويلەدى. قايتا بارىپ ساقالداپ تا سويلەدى. ماعان قاراپ قويىپ تا، ماقپالعا قاراپ تا جۇدىرىقتادى.
- وزدەرىڭ قاتىسقان قىلمىستارى قالىپ قويماسىن! -دەگەندى كۇبىرلەپ ەسكەرتىپ مەن وتىردىم.
سارسەن ساياسات كاكىمبايدى گومينداڭ پارتياسىنا تارتىپ، شاڭزۇڭدىققا كوتەرگەنىن اشكەرەلەگەندە يىلە ءتۇستى. ونى دوسان اكىممەن بىرگە ءۇش ايماق جازاسىنان قۇتقارىسىپ-جاسىرىسىپ كەلگەندىگىن سويلەگەندە بۇگىلە ءتۇستى. «بۇل كەرى توڭكەرىسشى احىمەتجان، ىسقاقبەك سىندى كوسەمدەرىمىزدىڭ ءولىمى تۋرالى ۇلى قۇتقارۋشىمىز جۇڭگو كومپارتياسىنا، بەتى بۇلك ەتپەي جالا جابۋعا دەيىن بارمادى ما!» دەپ ساقىلدادى سوڭىندا. وسىنى سويلەگەندە عانا بوي جازىپ، قايتا تىكىرەيدى دە، ساحنادان ىرشىپ ءتۇسىپ، كاكىمبايىن تەپكىلەي جونەلدى.
جاۋىندى كۇنى زارىقباي، قوڭقاي اۋىلىنداعى قاراقشىلىعىن سويلەگەن ءالىمباي «مەنى دە الىڭدار قولعا!» دەپ قوس قولىن كوتەرە ايقايلاپ ەدى. ماقپالدى اڭدىپ ءجۇرىپ قولعا تۇسىرگەن قاراقشىلىعىن اشكەرەلەگەندە، ءوزىن شاپالاقتاپ-شاپالاقتاپ جىبەردى. «وسىنىڭ بارلىعىن زورلاپ ىستەتكەن وسى بوقساقال!» دەپ ىرشىعان ءالىمباي وماربەگىنىڭ ساقالىنا ساپ ەتە ءتۇسىپ شارتىلداتتى.
بۇل رەت تىزىمدەلىپ سويلەگەندەردىڭ كوپشىلىگى وسىنداي فوكسشى جەندەتتەر ەكەن. پىشاقتارىن ءوز بەتتەرىنە قاداپ قويىپ، قوجالارىنىڭ قولقالارىنا سۇڭگىتە بەردى.
بۇلار تۇگىل سويلەپ بولعاندا، ءوزىم تاعى سويلەپ ءوش الۋ تۇگىل، بايلاۋلى سورلى دۇسپانداردىڭ ءوشى مەندە كەتكەندەي، جانىم اشىدى. قورقىتىپ ءوز جەندەتتەرىنە وزدەرىن ولەردە تەپكىلەتكەن مەن بولمادىم با! ماعان جىميا قاراعان ەربول «ەڭ سوڭىندا سويلەيمىن» دەگەنىم بويىنشا مەكروفونعا سوزگە شاقىردى. تۇرەگەلىپ بارىپ، كوپشىلىككە باس ءيدىم دە رەسمي داۋىسپەن! «مەنىڭ بۇل رەتكى جازالاۋ جيىنىندا كەرى توڭكەرىسشىلەر ۇستىنەن اشكەرەلەيتىن ماسەلەلەرىم وسىمەن ءبىتتى!» -دەگەنىمدە دۋ ەتە ءتۇستى كوپشىلىك. - «كەيىنگى تىزىمدەلىپ سويلەۋشىلەردىڭ جۇدىرىقتارىنان باسقاسى تۇگەلىمەن مەنىڭ ءسوزىم!».
جيىن باسقارۋشى ەربول ءليڭدايشىڭنىڭ قاسىنا بارىپ، سويلەيتىن ءسوزى بار-جوقتىعىن سۇراپ ەدى. سەكرەتار باسىن، كوڭىلسىز عانا شايقاي سالدى. الدىڭعى ۇزاق سويلەگەن تەرگەۋشىنىڭ قاسىندا وتىرعان جەپاڭجۇن پورىمداس سارى كيىمدى ەربولدىڭ ىمىن كورە سالا تۇرەگەلدى دە ۇكىم وقۋعا كىرىستى. سولت وسى كىسى ەكەن. موينىنا تاقتاي اسىلعان ون ەكى ادامنىڭ اتتارىن الدىمەن اتاپ، ولكەلىك جوعارى سوتتىڭ بەكىتۋى بويىنشا ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەندىگىن ساقىلداي سويلەپ ءبىر تىندى. ىلە-شالا قايتا ساقىلداپ، نەسيە ولىمگە (ەكى جىل كەشىكتىرىپ اتۋعا) كەسىلگەندەردىڭ ءتىزىمىن وقىدى (ونى ساناي الماي قالدىم. ايتەۋىر ۇزاعىراق وقىدى). ونان سوڭ مۇددەتسىز قامالاتىندار مەن جيىرما جىلعا كەسىلگەندەردىڭ ءتىزىمىن وقىدى. نەشە مىڭداعان ادامنىڭ ولىكتەي ءۇنسىز تىنىپ قالعاندىقتارىنا قاراپ وتىرىپ، بۇلاردىڭ قانشا ادام ەكەندىگىن دە ساناۋسىز قالدىردىم.
ناق ولىمگە ۇكىم ەتىلگەندەردىڭ اۆتوموبيل كۋزىبىنا لاقتىرىلعانداعى ايانىشتى ءۇنى ءالى دە قۇلاعىمدا.
- ءليڭدايشىڭ، ءليڭدايشىڭ! -دەپ ايقايلاپ بارىپ ءۇزىلدى ءبىر ءۇن.
- توڭكەرىس دەپ سۇراعان كومەكتەرىڭنەن نەمدى اياپ ەدىم، كورگەندەرىڭ ايتساڭدارشى شىراقتارىم-اۋ! -دەپ ءبىرى لاقتىرىلماي تۇرىپ-اق جالپ ەتە ءتۇستى.
- سەكرەتار-اۋ، قاراعىم-اۋ ءجۇزىڭ جىلى ەدى عوي، راحىمىڭ قايدا! - دەپ ءبىرى زارلاي ۇشتى كۋزىپقا.
- و دۇنيەدە قولىم سەنىڭ جاعاڭدا، ءالىمباي! -دەپ وماربەك لاقتىرىلاردا قالتىراپ كەتتى.
- ءليڭدايشىڭ-اۋ، ارقامنان قاعىپ ءجۇرىپ، باسىمدى قاعىپ تاستادىڭ-اۋ!..
ءوزىنىڭ اتى قازىر ولەتىندەردىڭ اۋزىنان شىعا بەرگەننەن كورگە بىرگە كەتەتىندەي تۇرشىككەنى مە، ءيا، ىشىندەگى اشىنىشىن جاسىرۋعا كۇشى جەتپەگەنى مە جالعىز كوزى شاقشيىپ، كۇرە تامىرلارى بادىرايا قالعان سەكرەتار ساحنانىڭ ارتىنان تۇسە جونەلدى. سول باسقىشپەن ماقپال ەكەۋىمىز دە سىرعي جونەلدىك. قولداسىپ الىپ، تۇپ-تۋرا ۇيگە تارتتىق. «وماربەك ولتىرىلمەسە، رازى بولا قويماسپىن» دەپ كەلگەن كەلىنشەگىمنىڭ كوزى ءتىپتى باقىرايىپتى...
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ءوز تانىمىمدا بۇل تاراۋداعى قىلمىسىم - وتتى باسقالاردىڭ قولىمەن كوسەگەندىگىم ەدى. ال، ءسىز، سول ونەر ارقىلى جۇرتتىڭ قولىن تۇگەل ورتەپ بولىپ، وتتى ەندى تۇمسىقتارىمەن كوسەتىپ جاتقانىڭىزدا مەنىڭ مۇنىم قىلمىس بولىپ جارىتار ما. كەشىرە تۇرىڭىز، ەندىگى تاراۋلاردىڭ بىرىندە ەگىز قىلمىس تۋدىرىپ بەرەرمىن!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] بۇل شاقتا تولى دوربىلجىننەن ءبولىنىپ جەكە اۋدان بولىپ قۇرىلعان.
[2] ياتۋ (حانزۋشا) - قىز.
[3] ءمايبان - كومپرادور، دەلدال.
[4] تامادى - شەشەسىن.....
[5] رايون جولداس - رايون باستىعى دەمەكشى.
