دۇنيەنى دۇبىرگە بولەپ، ءدۇر سىلكىندىرگەن توسىن وقيعالار مەن جالپى حالىقتىق تولقۋلاردى ىرىققا كونبەيتىن بيلىكتىڭ ىعىندا وتىرعان ەلگە ىمداپ جەتكىزۋ قازاق باسپاسوزىنە بۇرىننان بار ءتاسىل ەدى. سول تاسىلگە باعىپ ءبىز دە تاياۋ شىعىستى «تاس-تالقان» ەتكەن بۇقارانىڭ بۋىرقانعان مىنەزىن، اتالعان ايماقتى اۋزدىقسىز بيلەپ-توستەگەن ديكاتورلاردىڭ اقىرى نەمەن تىنعانىن قىسقاشا ساراپتاپ، «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا شولۋ ماقالا جازعان ەكەنبىز. سول ماقالانىڭ ءۇتىر، نۇكتەسىن وزگەرتپەي قايتا جاريالاعاندى ءجون كوردىك. 

ءساۋىردىڭ 3-ءى كۇنى بولاتىن ايدىك سايلاۋعا ۇمىتكەرلەر تىركەلىپ ءبىتتى. قازاق تىلىندە قامشى سالدىرماي سويلەيتىن ءۋاليحان قايساردى مەملەكەتتىك ءتىل سىناعىنان سۇرىندىرگەن لينگۆيستيكالىق كوميسسيا سەناتور عاني قاسىموۆتىڭ تالابىن وڭ باعالاپ، ونى الداعى الامانعا ارقادان قاعىپ شىعارىپ سالدى. ەستۋىمىزشە، «كەڭ بايتاق جەرىم بار» اتتى شىعارما جازىپ، قاسىم امانجولوۆتىڭ ولەڭىن قاسقايىپ تۇرىپ وقىعان گەنەرال-دەپۋتات «ەڭبەك پەن تالاپ» تۋرالى اڭگىمە قوزعاپ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆتى ەلجىرەتىپ جىبەرگەن كورىنەدى.

«ۇمىتكەردىڭ سوزدەرى قاراپايىم. دەگەنمەن ادەبي ءتىلدىڭ ولشەمىن ۇنەمى ساقتاي بەرمەيتىندىگى بايقالدى. بىراق ەڭبەكتىڭ، تالاپتىڭ نە ەكەنىن اشىپ، جاقسى اڭگىمەلەپ بەردى. وسىلاردىڭ بارلىعىن ەسكەرە كەلە، ۇمىتكەر ع.قاسىموۆ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن دەگەن شەشىمگە كەلدىك»، – دەدى م.جولداسبەكوۆ (دەرەك كوزى - قازاقپارات).

مىرزاتاي اعامىزدىڭ مىرزا كوڭىلىنەن شىققان  عاني ەسەنگەلدىۇلىنىڭ قازاق تىلىندە ەسكەن جەلدەي ەسىلەتىنىن وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىم ەستىپ تە، كورىپ تە ۇلگەرمەگەن سياقتى، ايتەۋىر ءبىز بىلەتىن مۇرتتى كىسى ستاقان سىندىرىپ، ءان ايتىپ قانا ءجۇر. بىراق، قازاقستاندىق دەموكراتياعا ابدەن سىيادى. قىسقاسى، ۇمىتكەرلەر بار، ەل بار، اكىمشىلىك رەسۋرستار بار ءبىر ادامنىڭ –  نۇرسۇلتان  ابىشۇلىنىڭ ادەپكى جەڭىسىن قامتاماسىز ەتۋگە بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتكەنىمىز انىق. 1989 جىلدان بەرى بيلىك باسىندا كەلە جاتقان ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ۇلت كوشباسشىسى، باس قولباسشى كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋدىڭ ناتيجەسىندە «باستاعان ءىسىن اياقتاۋعا» تاعى دا مۇمكىندىك الدى. ال تاياۋ شىعىس –  سولتۇستىك افريكا ەلدەرىندە حالىقتىق تولقۋلار قاۋلاعان ورتتەي  ورشىپ بارادى. ارىقارايعى اڭگىمەمىزدى وسى باعىتتا جالعاستىرىپ كورەيىك.

تۋنيستەن جايىلعان «تۇنەك»

زين ءال-ءابيدين بەن ءالي تۋنيس بيلىگىن ەلدىڭ بۇرىنعى ماڭگىلىك پرەزيدەنتى حابيب بۋرگيبادان امانات ەتىپ الىپ ەدى. حابيب جارىقتىق قالجىراعان شاعىندا (دارىگەرلەر وعان  كەزىندە وسىنداي دياگنوز قويدى: ياعني، دەنساۋلىعى جارامايدى، ەل باسقارا المايدى دەپ) 1987 جىلى بەن ءاليدى پرەمەر-مينيستر ەتىپ تاعايىندايدى. 1989 جىلى بەن ءالي كوپشىلىك داۋىسپەن ەل باسشىلىعىنا سايلانادى.  سودان كەيىن تاققا تاسكەنەدەي جابىسقان ول 2002 جىلى تەرروريزممەن كۇرەستى جەلەۋ ەتىپ كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزەدى دە، پرەزيدەنت جاسىنا شەكتەۋ قوياتىن باپتى قاعىپ تاستاپ، تاعى دا ەكى رەت سايلانۋدىڭ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزەدى. الايدا، جاسى 74-تەن اسقان زين ءال-ءابيدين بەن ءالي 24 جىل بويى جەكە دارا بيلەپ توستەگەن جۇرتىنىڭ ىشىندەگى جانارتاۋدى دۇرىس باعالاي الماي ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سوڭعى دەرەكتەردىڭ دەگەنىنە سەنسەك، ول ساۋدي اراب مەملەكەتىندە بوي تاسالاپ ءجۇر. زايىبى ءلايلا 45 ملن ەۆرو تۇراتىن التىن قورىن الا قاشقان ەكەن، ونىسىن ءبىلىپ قويعان كوتەرىلىس باسشىلارى بەن ءاليدىڭ شۆەيتسارياداعى جاسىرىن شوتىن تابان استىندا تاپتىرىپ، جاۋىپ تاستاپتى.

بەن ءالي اۋلەتى   مۇنايلى تۋنيس ەلىن بىلگەنىنشە بيلەپ توستەدى. كونستيتۋتسيا دا، قابىلداناتىن زاڭدار دا، ەكونوميكالىق رەفورمالار دا، شەتەلدىك ءىرى كومپانيالارمەن كەلىسسوزدەر دە كەشەگى كۇنگە دەيىن تەك ءبىر عانا وتباسىنىڭ –   بەن ءاليدىڭ بەلىنەن تامعان ۇرپاقتىڭ مۇددەسىنە عانا قىزمەت ەتتى دەپ جازادى بەدەلدى باتىس باسىلىمدارى.

2007 جىلدارى كۇنىنە 96700 باررەل مۇناي  وندىرە العان تۋنيس قارجى داعدارىسىن اسا سەزىنە قويعان جوق دەپ باعالاناتىن. الايدا، حالىق يگىلىگىنە جاراماعان «قارا التىننىڭ بەزگەگى» بەن ءاليدى ەلدەن بەزۋگە ءماجبۇر ەتتى. كىشى بۋشتىڭ «تاياۋ شىعىس» جوسپارىنا ەنگەن ەلدىڭ ءبىرى وسى تۋنيس بولاتىن. وبالى كانە، ەكس-پەرزيدەنت بۋش: «بەن ءالي  ساياسي رەفورمالار جاساۋعا تاۋەكەل ەتە السا،  اقش پەن ۇلكەن سەگىزدىك ەلدەرى تۋنيسكە قارجىلاي جاردەمدەسەدى»، – دەگەن ەدى. سول كەزدە «تۋنيس دەكلاراتسياسىن» قابىلداعان  تاياۋ شىعىستاعى اراب مەملەكەتتەرى «ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان دەموكراتياسى بار» دەپ شالقالاعان-دى (بۇل ءسوز ءسىز بەن بىزگە دە ابدەن تانىس بولسا كەرەك). شالقالاۋدىڭ اقىرى، مىنە، شاتقاياقتاۋمەن تىندى.

تۋنيس رەسپۋبليكاسى وڭتۇستىك-باتىسىندا الجيرمەن، وڭتۇستىك-شىعىسىندا ليۆيامەن شەكارالاسادى. اتالعان ەكى ەلدى دە قازىر تۋنيستەن جايىلعان «تۇنەك» باسىپ الدى.

ال ەندى الجيردە نە بولىپ جاتىر؟

الجير پرەزيدەنتى ابدەل ءازيز بۋتەفليكا  اقپاننىڭ 3-كۇنى ەلدە ساياسي رەفورمالار جاسايتىنى تۋرالى ءمالىم ەتتى. اتتاپ باسقان قادامى مەن اۋزىنداعى ءسوزى باعۋلى ساياسي پارتيا وكىلدەرىنە تەلە-راديولاردان ەركىن سويلەۋگە ەرىك بەرەمىن دەپ «ەمىرەنگەن» ابدەل ءازيز بۋتەفليكا 1992 جىلدان بەرگى توتەنشە جاعداي جۇيەسىن جۇمسارتۋعا دا كەلىستى. توتەنشە جاعدايداعى الجيردە قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ ەركى مەن قاقى شەكتەلىپ، قۇقىققورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە ەرەكشە قۇزىرەت بەرىلىپ كەلەدى. 1999 جىلى اسكەريلەردىڭ كومەگىمەن بيلىك باسىنا جەتكەن ابدەل ءازيز بۋتەفليكا 2008 جىلى كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزۋگە پارمەن ەتتى. 2008 جىلى كونستيتۋتسياعا ەنگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار  بۋتەفليكا بيلىگىنە شەكتەۋ قويىلمايتىندىعىن زاڭداستىرعان بولاتىن.

الجير – پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى مەملەكەت. ەل پرەزيدەنتى 5 جىلدا ءبىر رەت سايلانادى. پرەزيدەنت جوعارى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ  باسشىسى قىزمەتىن قاتار اتقارا بەرەدى.

الجير مۇناي  قورى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە 14-ءى ورىندا جانە سىرتقا گاز ەكسپورتتايدى. تەمىر، فوسفات، ۋران، قورعاسىن جانە تسينك  وندىرەدى. الايدا،  الجيردەگى الەۋمەتتىك احۋال، كۇنكورىس دەڭگەيى تومەن. حالىقتىڭ 30 پايىزى جۇمىسسىز.

ءالجيردىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى  مۇرات مەدەلسي  كەشە يسپانيانىڭ El Pais گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا، «ەگيپەت پەن تۋنيستەگى وقيعا بىزدە بولا قويمايدى» دەپتى.  مۇرات مەدەلسيدىڭ سوزىنە قاراعاندا، الجيردە ءسوز بوستاندىعى بار، ازاماتتاردىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا، ويىن ەركىن بىلدىرۋىنە بارلىق مۇمكىندىك جاسالعان كورىنەدى. الايدا، الجيردەگى باس الاڭعا اعىلىپ كەلىپ جاتقان شەرۋشىلەردى پوليتسيا كوزدەن جاس اعىزاتىن گازبەن اتقىلاپ، سويىل جۇمساپ، قايتارىپ سالىپ تۇر.

فرانتسيانىڭ وتارى بولعان الجيردە ازامات سوعىسى جىلدارى 200 مىڭعا جۋىق ادام قازا تاۋىپتى. ەلدە رەسمي ءتىل اراب ءتىلى بولعانىمەن, ءالجيردىڭ ساياسي ەليتاسى ءام باي-باعلاندارى ءالى فرانتسۋز تىلىندە سويلەيدى. بيلىكتىڭ ماقۇلداۋىمەن تارايتىن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، الجير  حالقىنىڭ 90 پايىزى فرانتسۋزشا بىلەدى ەكەن (بىزدە ورىستىلىندە سويلەيتىندەردىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى قانشا ەدى، ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ كورىڭىز). باقىلاۋشىلار الجيرلىكتەردىڭ تولقۋىن اۆتوريتارلىق بيلىككە قارسىلىق پەن كەدەيلىكتىڭ شەگىنە بۇدان ءارى شىداۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىمەن بايلانىستىرادى.

ۇلى ليۆيا «ۇلارداي» شۋلاۋدا

ليۆيا رەسپۋبليكاسى رەسمي تۇردە سوتسياليستىك حالىقتىق ۇلى ليۆيا اراب جاماحيرياسى دەپ اتالادى! سول ۇلى ليۆيا ەلى بۇگىندە «ۇلارداي» شۋلاۋدا. 1969 جىلى ىدىرىس پاتشانى تاقتان تايدىرعان «ەرىكتى سوتسياليست جاسورەن وفيتسەرلەر» قوزعالىسىنىڭ تۇسىندا ليۆيا – ليۆيا اراب رەسپۋبليكاسى (لار) ەدى، 1971 جىلى توڭكەرىسشى اسكەريلەردىڭ باسشىسى مۇحاممەد قاددافي  ليۆيادان  ۇلى ليۆيا اراب جاماحيرياسىن «جاساپ» شىعاردى!

ليۆياداعى تولقۋلاردىڭ وشاعى بولىپ تۇرعان بەنگازي قالاسىنان كەشەلى بەرى ءبىر-بىرىنە سايكەسپەيتىن ءارتۇرلى اقپارات تاراۋدا. ءبىر حاباردا، وپپوزيتسيونەرلەر اسكەريلەردىڭ قاراۋىنداعى  اسا ماڭىزدى «قامالداردى»  الىپ بولعانعا ۇقسايدى. ەندىگى ءبىر حابارلاردا، اسكەريلەر مەن پوليتسيا جاساعى ەرەۋىلشىلەردى ەڭسەرە باسىپ، قاددافي بيلىگىنىڭ مىزعىماستىعىن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ليۆيانىڭ دەنساۋلىقساقتاۋ سالاسى بەرگەن مالىمەتتەرگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، حالىقارالىق Human Rights Watch ۇيىمى 300-گە جۋىق ادامنىڭ قازا تاپقانى جايىندا جايسىز حاباردىڭ دەرەگىن جانە شىعارىپ قويدى. بۇنىڭ ءبارى كەشەلى بەرگى حابارلار. حابارلاردىڭ ناقتىلانباي جاتۋىنىڭ باستى سەبەبى –  قاددافي بيلىگى  شەتەلجۋرناليستەرىن وقيعالار ورتاسىنا جىبەرمەي جاتسا كەرەك. تەك كاتاردىڭ «ءال-جازيرا» ارناسى عانا بيلىك اسكەريلەر مەن پوليتسيانى عانا ەمەس، شەتەلدىك جالدامالى كۇشتەردى دە ەرەۋىلشىلەرگە قارسى پايدالانۋدا دەگەن مالىمەت تاراتا الدى. ەل اۋماعىندا عالامتور جەلىسى مۇلدە ىستەن شىققان. بايلانىس ۇزىلگەن. باتىس مەمەلكەتتەرىنىڭ تاراپىنان ازىرشە ليۆياداعى احۋالعا قاتىستى ەل پرەزيدەنتىنە توقتام ايتىپ، كەلەگە  شاقىرعان ەشكىم جوق. ارينە، اقش پرەزيدەنتى دە، باتىس تا ليۆياداعى تولقۋلاردى ەزىپ-جانشۋعا جول بەرمەۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەتىنى ءسوزسىز. ەگيپەتتىڭ ەكس-پرەزيدەنتى حوسني مۇباراككا دەر كەزىندە «اقىل» ايتىپ، بيلىكتى قانتوگىسسىز تاستاپ شىعۋدىڭ جولىن ۇسىنعانى سياقتى باراك وباما قاددافيگە دە قاداري قالىنشە قولقا سالىپ كورەرى انىق. ويتكەنى ليۆيانى 42 جىلدان بەرى مەنشىگىندەگى مەملەكەتكە اينالدىرعان قاددافي «قادىم زاماننان» قالعان باسقارۋ ادىسىنەن ەندى باس تارتۋى كەرەك شىعار...

ليۆيا رەسپۋبليكاسىنىڭ دا ەكونوميكاسىنا ەكپىن بەرىپ تۇرعان شارۋاشىلىق –  مۇناي مەن گاز. سوندىقتان دا «قارا التىن» مەن كوگىلدىر وتىننىڭ اۋمالى  توكپەلى دۇنيەدەگى اينىمالى باعاسى – ليۆيانىڭ  باس اۋرۋى. ال حالىقتىڭ «باس اۋرۋى» –  تيىمسىز كەتكەن قاددافي بيلىگى. ءتۋنيستىڭ تۇڭىلىگىن جەلپىلدەتكەن ۇراندار مۇندا دا جاڭعىرۋدا: «قاددافي بيلىكتەن كەتسىن!». «كوررۋپتسياعا بۇدان بىلاي توزە المايمىز!».

باحرەيننىڭ دە باسىنان باعى تايىپ بارادى

ماناما قالاسىنداعى پەرل الاڭىنا جينالعان بيلىككە نارازى توپتى اقپاننىڭ 17-ءسى كۇنى  مۇزداي قارۋلانعان پوليتسيا جاساعى قارسى العانىن ەستىپ جاتىرمىز. «اقىرىپ تەڭدىك سۇراپ» كەلگەن شەرۋشىلەر ءۇش ادامىنان ايرىلىپ تا ۇلگەردى. Reuters اگەنتتىگى 50 ادامنىڭ جاراقات الىپ، تاعى بىرنەشە جانكەشتىنىڭ وققا ۇشقانىن حابارلادى. اسكەريلەر جارىلعىش زاتتاردى قولدانىپ باستاعان دا سياقتى. بيىك دۋالداردان ۇڭىرەيگەن مىلتىق ۇڭعىلارىن كورگەندەر دە بار.

ۇلكەن ءۇش ارال جانە ۇساق بىرنەشە ارالداردى مەكەن قىلىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باحرەين جۇرتىن «ارال تۇرعىندارى» دەپ اتاساق قاتەلەسپەيمىز. ال  «ارال تۇرعىندارىنىڭ» مەملەكەتى الەمدەگى وففشورلىق ايماقتاردىڭ ءبىرى ەكەنىن ءبىزدىڭ قازاق وسى كۇنى جاقسى بىلەدى. سىرتقا سۇراۋسىز كەتكەن 126 ملرد دوللاردىڭ ۇشىعى سول باحرەينگە بارىپ بايلانىپ جاتسا، وعان ءسىرا دا، تاڭ قالماسپىز. باحرەيندەگى «باسسىزدىق» قازىر استانا مەن الماتىداعى «اق جاعالىلاردى» اح ۇرعىزىپ، سان سوقتىرىپ، سارى ۋايىمعا سالىپ تۇرعانى ءسوزسىز ء(ماسىموۆتىڭ مىنا قاۋلىسىمەن تانىسىپ شىقساڭىز، ءبارىن تۇسىنەسىز: «پوستانوۆلەنيە پراۆيتەلستۆا رەسپۋبليكي كازاحستان وت 31 دەكابريا 2008 گودا № 1318 «وب ۋتۆەرجدەني پەرەچنيا گوسۋدارستۆ س لگوتنىم نالوگووبلوجەنيەم». وسى قاۋلىداعى تىزىمدە باحرەين كورولدىگى دە بار) سويتكەن  باحرەيندەگى تولقۋدىڭ تولقىن اتۋىنا سۇنيتتەر مەن شيتتەر اراسىنداعى كيكىلجىڭ سەبەپ دەسەدى ءبىز شولىپ كورگەن ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى جازۋلار. ەل بيلىگى مەن «جىلى جۇمساق» باحرەين كورولدىگىنىڭ ءامىرشىسى حاماد بەن يسا ءال حاليفانىڭ اينالاسىنداعى سۇنيتتەردىڭ يگىلىگىندە كورىنەدى. ادايدا، بۇنداي بىرجاقتى بايلاممەن كاتارداعى  Brookings Institution ساراپتاما ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى سالمان شەيح مىرزا كەلىسە المايدى. «ەرەۋىلگە شىققان شيتەردىڭ قاتارىندا سۇنيتتەر دە بار»، –  دەيدى ول.

باحرەين ەكونوميكاسىنىڭ تىرەگى دە مۇناي مەن گاز. سوسىن، ارينە ۇرلىقى اقشالاردىڭ ۇراسى – وففشورلىق بانك جۇيەسى. ەلدە جۇمىسسىزدار سانى 15  پايىزدان ارتىق.

باحرەين –  اراب حاليفاتىنىڭ، پورتۋگاليانىڭ، يراننىڭ، ۇلىبريتانيانىڭ وتارى بولىپ كەلگەن ەل. 1971 جىلدىڭ 14 تامىزىندا عانا ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتتى.

تۋنيس توڭكەرىسىنىڭ باحرەيندەگى جالعاسىنا اقش قاتتى الاڭداۋلى. ويتكەنى، حاماد بەن يسا ءال حاليفا شەرۋشىلەردى اياماي ەزىپ جانشۋدان تايىنار ەمەس.

يەمەن... باستالدى كۇرەس جۇيەمەن

ءيا، يەمەن حالقى ەل بيلىگىنە 30 جىلدان استام ۋاقىت شەگىندە يەلىك ەتىپ كەلە جاتقان پرەزيدەنت ءالي ابدۋللا ساليح سالعان «سارا جولمەن»، ساليح بيلىگىندەگى جۇيەمەن كۇرەسكە شىقتى. ەل استاناسى سانەگە 20 مىڭنان ارتىق ادام جينالىپ  «كوررۋپتسياعا جول جوق!» «ديكتاتورلىققا جول جوق!» «ساليح، كەت!» – دەپ ۇرانداپ تۇر.  ءالي ابدۋللا ساليحتىڭ جاقتاۋشىلارى دا قاراپ قالماي ولارعا قارسى: «كونستيتۋتسيا مەن دەموكراتيانى تارك ەتۋگە قارسىمىز!» – دەگەن ايشىقتى جازۋلاردى كوتەرىپ الىپتى. ال ساليح بولسا، «مەن يەمەن حالقىمەن بىرگەمىن. مەن ەشقايدا كەتپەيمىن. وزىمنەن كەيىن بالام احمەتتى تاق مۇراگەرى ەتىپ قالدىرمايمىن. ماعان ەلىمنىڭ مۇددەسى قىمبات»، – دەدى ەل پارلامەنتىنىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىندە. بىراق، يەمەن جۇرتى ساليحتىڭ سوزىنە سەنۋدەن قالعان. سەبەبى، حالىقتى ابدەن مەزى ەتكەن ول 2005 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىسپايمىن دەپ الىپ، 2006 جىلى الگى ۋادەسىنەن اينىپ شىعا كەلگەن ەدى.

يەمەن حالقى كەدەي تۇرادى. ەكى قولعا ءبىر كۇرەك ىزدەگەن جىگىتتەر وتباسىن اسىراۋ قامىمەن كورشى مۇنايلى ەلدەرگە بارىپ قارا جۇمىس ىستەيدى. 1990 جىلدارى يراكتىڭ كۋۆەيتكە جاساعان زوبالاڭىنا قارسى اسكەري كومەك كورسەتپەگەن ساليحتىڭ سالقىندىعى ءۇشىن ساۋدي اراب مەملەكەتى 1,5 ملننان استام يەمەن گاستاربايتەرىن ەلىنە قايتارعان-دى. حالقى ساليحتىڭ سونداعى بەيتاراپتىلىعىنا دا نارازى.

«پەرعاۋىن» كەتتى. حوش كەلدىڭ، «پەرعاۋىن!»

ماگاتە ۇيىمىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى موحامەد ءال-بارادەي ەگيپەت ەلىنە ورالىپ جاتىر. ءال-بارادەيدىڭ قايتىپ ورالۋىنا مىسىرلىقتار ءماز. ميلليوندار تولقۋى ونى قۇشاق جايىپ قارسى الۋدا. وتىز جىلداي شەت ەلدە تۇرعان موحامەد ءال-بارادەي «مەن قازىر ەگيپەتتى بۇدان الدەقايدا دەموكراتيالىق ءارى ءمولدىر رەجيمگە باستاپ اپارار تۇلعا بولعىم كەلەدى، – دەپ مالىمدەدى وتكەن ايدا «فورين پوليسي» جۋرنالى تىلشىسىنە. – ەگەر مۇنىڭ ءساتى  تۇسسە، وندا مەن ءوزىمدى باقىتتى اداممىن دەپ سەزىنەر ەدىم. سەبەبى ءبىز، اراب الەمىندەگى قوعامدار، دەموكراتياعا جەتۋگە ءتيىسپىز» (دەرەك كوزى azattyq.org سايتى).

بۇل ءال-بارادەيدىڭ ەگيپەتكە اتتانار الدىنداعى ءسوزى بولعانىمەن، بۇگىنگى تاۋەكەل ەتىپ بەل بايلاعان جولىنىڭ باستاۋىن تولىق اڭعارتسا كەرەك. جاسى سەكسەننەن اسسا دا سەكسەن ميلليونعا جۋىق حالقى بار ەگيپەتتى ەسەپسىز جىلدار بويى باسقارعان حوسني مۇباراكتىڭ سوڭىنا قالدىرا الماي كەتكەن ءبىر ءىسى، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، –  دەموكراتيالىق ءارى ءمولدىر رەجيم ەدى.

باسى بار اياعى جوق رەفورمالاردىڭ اتاسى اتانىپ، ءيىنى قانباعان يدەالاردىڭ بوستەكى يەسى بولىپ، كوررۋپتسيانى ەركىنە جىبەرىپ، مەمەلەكەتتىڭ ىرىزدىعىن تەككە توگىپ شاشقان بۇرىنعى «پەرعاۋىن» وسىلايشا  كەيىنگى «پەرعاۋىننىڭ» ءمولدىر جۇيە جاساۋىنا جول بەرىپ تايىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. الايدا، بۇرىنعى «پەرعاۋىن» – حوسني مۇباراك ەلدەن 70 ملرد دوللاردى جىمقىرىپ كەتىپتى  دەگەن قاۋەسەت بار. سوندا ول، ەگيپەت ەلىنە تارتىلعان ينۆەستيتسيانىڭ ءبارىن جانقالتاسىنا قۇيا بەرگەن بە؟ الدە، مەملەكەتتىڭ تازا تابىسىن حالقىمەن بولىسپەي قاراقان باسىنىڭ قامىنا  «قامساۋ» ەتىپ وتىرعان با؟ مۇباراكتىڭ تۇسىندا وزدەرىن شەكسىز باقىتتى ساناعان، اراب ەلدەرىنىڭ ىشىندە بارىنەن وزدەرىن جوعارى قويعان، اسقاق يدەيالارعا العاۋسىز سەنگەن ەگيپەتتىكتەر تاعى دا ءماز. «پەرعاۋىندى» جەڭگەندەرىنە، ەلدەن قۋىپ شىققاندارىنا. الايدا، تەككە ءراسۋا بولعان جىلداردىڭ، اۋىر، ازاپتى كۇندەردىڭ ورنىن قالاي تولتىرۋعا بولادى؟ ەگيپەتتىكتەر عانا ەمەس، ءبىز دە وسى ساۋالدارعا ەپتەپ نازار اۋدارۋعا ءتيىسپىز. سوندىقتان دا باستاپقى اڭگىمەمىزگە قايتا ورالايىق.

سونىمەن، عاني قاسىموۆ...

عاني قاسىموۆ، مەلس ەلەۋسىزوۆ، امانتاي قاجى اسىلبەك، جاقسىباي بازىلباەۆ... بارەكەلدە! ۇمىتكەرلەر. بۇل ۇمىتكەرلەردى وزگەلەرىنەن ۇكىلەپ، شوقتاپ دارا ايتۋىمىزدىڭ سەبەبى بار. سەبەبى، ايتەۋىر ەسىمدەرى ەلگە ازدى- كوپتى تانىس. تانىس بەينەلەر. ايتسەدە وسىنىڭ بىردە ءبىرى كاسىبي ساياساتكەر ەمەس. قاسىموۆ دەسە جۇرت قاسىنىپ كۇلە باستايدى. ەلەۋسىزوۆ ساياساتتان گورى تابيعاتقا تابان ەلى جاقىن ادام. بۇرىنعى كوممۋنيست-اتەيست امانتاي اسىلبەكوۆتىڭ قاجىعا ساپارىنان بۇرىن تال داراقتاردىڭ باسىنا ءجيى ورمەلەپ تۇراتىن تىرلىگىن جۇرت جاقسى بىلەدى. قازىرگى جاس بالالاردىڭ سۇيىكتى ءبىر كينوسى بار –  «چەلوۆەك پاۋك» دەگەن. ءبىزدىڭ اتتانشىل اتامىز دا قۇددى  ورمەكشى ادام: الماتىداعى اعاشتاردىڭ باسىندا ورمەك توقيدى دا جۇرەدى.

بازىلباەۆ... بازىلباەۆقا ءبارىبىر، سايلاۋ بولسا بولدى. كەشىرىڭىز، ءبىزدىڭ كىسىمىز اناۋ مىناۋ سايلاۋدى مەنسىنبەيدى ەكەن عوي، ايتپاقشى. وعان پرەزيدەنت سايلاۋى كەرەك. بىلايعى كۇندەرى بىرقارىس كولەڭكەسىن قايدا باتىرىپ جىبەرەتىنى بەلگىسىز. پرەزيدەنت سايلاۋى دەسە جارقىلداپ جاراسباي شىعا كەلەدى.

ەندى... و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كونە تۇركى ادەبيەتىنىڭ مايتالمان مامانى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ باسقارعان لينگۆستيكالىق كوميسسيانىڭ الدىندا قالت-قۇلت ەتىپ «شالدار» ءجۇر. ءبىرلى جارىمى مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان تاپسىرىپ شىقتى. شالدار (جارايدى «ەرىكتىلەر») كۇنۇزاققا ىستەيتىن تىرلىك جوق، قول بوس  وسىنداي ءبىر ءساتى تۇسكەندە ەل باسقارىپ تاستايىق دەپ شەشكەن بولار، ال ايەلدەردىكى نە جىرتىلىس؟..  ءبىرى – كورىپكەل. ءبىرى –  ەكستراسەنس. ءبىرى –  باياعىدا استانانىڭ سيمۆولى بولىپ تۇرعان «بايتەرەكتى» تۇرعىزىپ  تاستاپتى! تۇسىنبەدىك. بۇل نە ءوزى؟ تاۋەلسىز قازاستانننىڭ پرەزيدەنتىن سايلاۋ ناۋقانى قۇس كەلىپ قۇس قايتقاندا دەلەبەسى قوزىپ، ارقاسى ۇستايتىنداردىڭ شوۋى ما؟ بولسا بولار، ويتكەنى سايلاۋىمىز ءساۋىردىڭ 3-ءى كۇنى وتەدى ەمەس پە؟ باسە، قويقاپتان ءورىپ شىعا كەلگەندەي...بۇنىڭ ءبارى  قايدان قاپتاپ كەتتى دەسەك، سايلاۋىمىز قۇس كەلەر شاقتىڭ مەزگىلىنە تۋرا كەپ قاپتى عوي.

«ەرىكتىلەر» مەن «كورىكتىلەر» ... راس، ولاردىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇمىتكەر رەتىندە تىركەلۋگە، باسەكەگە تۇسۋگە كونستيتۋتسيالىق قۇقى بار. بىراق، بىزدە كونستيتۋتسيالىق قۇقى بار وزگە دە ازاماتتاردىڭ دەنى قىلمىسكەر. سايلاۋعا تۇسە المايدى. ەلگە كەلە المايدى.

«ەرىكتىلەر» مەن «كورىكتىلەر»  ... راس، ولاردىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇمىتكەر رەتىندە تىركەلۋگە، باسەكەگە تۇسۋگە كونستيتۋتسيالىق قۇقى بار. بىراق، بۇل بىزدەگى ساياسي مادەنيەتتىڭ، ساياسي ورەنىڭ جەتكەن بيگىنىڭ بەيشارا كورىنىسىنەن باسقا تۇكتە ەمەس.

«ەرىكتىلەر» مەن «كورىكتىلەر»    ... راس، ولاردىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ۇمىتكەر رەتىندە تىركەلۋگە، باسەكەگە تۇسۋگە كونستيتۋتسيالىق قۇقى بار. بىراق، بۇل بىزدەگى ساياسي شاراسىزدىقتىڭ  ساياسي شيزوفرەنياعا شالدىققان ۇسقىنى. باسقا تۇكتە ەمەس.

«قازاقستاندا بيلىكتىڭ ىڭعايىنا قاراي جاسالعان دەموكارتيا قالىپتاسقان» دەيدى باتىستىق ساراپشىلار. ءشۇباسىز مويىندايمىز. بيلىكتىڭ ىڭعايىنا قاراي قالىپتاسقان دەموكراتيامەن ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز؟..

تۋنيستەن جايىلعان «تۇنەكتىڭ» ىشىندە دال ۇرىپ وتىرعان  ەل باسشىلارى دا زامانىندا بيلىك باسىنا توڭكەرىس جولىمەن جەتىپ، بارلىق مۇمكىندىكتى ءوز ىڭعايلارىنا كەلتىرىپ باققان ەدى. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا وزىنە دەيىنگى بىلىق-شىلىقتىڭ بەتىن قايتارۋعا جۇمىلعان تۇلعالار رەتىندە تانىلدى. حالىققا جايلى تۇرمىس، جارقىن بولاشاق سىيلاۋعا ۇمتىلدى. اقجال تولقىن اتقان دۇنيەدە دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتۋدىڭ قيىندىعىمەن بەتتەسە وتىرىپ كۇرەستى، قاتەلەستى. اۋەلدە دۇرىس دەپ تاپقان جولدارى ولاردى قيىندىعى قىلشا شاتقالداي تەرەڭدىكتەر مەن كۇردەلىلىككە باستاپ كەتتى.ويتكەنى  «ۋاقىت ۇلكەن – كول، زامان سوققان –  جەل» ەكەن (اباي).

1970-1980 جىلدارداعى توڭكەرىس ليدەرلەرى بولعان قاددافيلەر بيلىگىندەگى ەلدەردى بۇگىنگى حالدەرىنە قاراپ تابالاۋدان اۋلاقپىز. بىراق، وزىمىزدەگى كەدەيشىلىكپەن، بايلىق پەن بيلىكتى باۋىرىنا باسقان ات توبەلىندەي از عانا توپتىڭ استامشىلىعىمەن، ۇشى-قيىرى بەلگىسىز رەفورمالارمەن، كۇننەن كۇنگە ورشىگەن قىمباتشىلىقپەن، ءۇيىپ توگىلگەن ۋادەلەرمەن،ت.ب. سالىستىرۋعا قاقىلىمىز.

ەل بيلىگىنە توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى «دەموكراتيا سامالىمەن» يەك ارتقان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ توڭكەرىس اتاۋىلدان تىتىرەنەتىنى اركەز بايقالادى.   مىنە، الاتاۋدىڭ الكەۋدەسىن تەل ەمگەن اعايىنىمىز – قىرعىز جۇرتىندا ەكى رەت توڭكەرىس بولىپ تاستادى. اقاەۆ بيلىكتەن قۋىلعاندا نازارباەۆتىڭ قاتتى تولقىعانىن، اشۋلانعانىن مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ وزىنەن كوردىك. سەبەبى، توڭكەرىس دەگەن جۇقپالى دەرت سياقتى، اينالاسىنا تەز تارايدى. تۋنيستەگى توڭكەرىسكە دە كەيبىر ساياساتكەرلەر  «ەپيدەميا» دەگەن دياگنوز قويىپتى. الايدا، الگى «ەپيدەميا» بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى مەن ساۋدي اراب سياقتى باي ەلدەردىڭ ماڭىنا دا جۋىماسى بەلگىلى. ويتكەنى اتالعان ەلدەردە ۇزاق جىلدار بويى بەلگىلى ءبىر ادامدار بيلىك قۇرىپ قانا وتىرعان جوق،  ۇزاق جىلداردان  جەر بايلىعىنىڭ ىرىزدىعىنا كەنەلگەن  باقىتتى اراب جۇرتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى.

ال، قازىنا بايلىعى كولدەنەڭ كوك اتتىعا بۇيىرىپ، ءتىلى مەن تىرلىگى تۇزەلمەي تۇرعان قازاقستان ءۇشىن تاياۋ شىعىستاعى جايتتار جابا سالار جاي وقيعالاردىڭ ەسەبىندە ەمەس. ءيا، تاياۋ شىعىس... تاياۋ شىعىس.  اباي بولايىق.

داۋرەن قۋات

P.S. بۇگىن ەلباسىمىزدىڭ قىتايعا رەسمي ساپارى باستالدى. تۋنيس «تۇنەگى» كەشەلى بەرى قىتايدىڭ 13 قالاسىن شارپىپ ۇلگەردى...

21.02.2011 جىل

Abai.kz