قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرگەن «قاڭتار قاسىرەتى» ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرماسا كەرەك. سونىڭ ىشىندە بۇل وقيعاعا ەرەكەشە ءمان بەرىپ، پىكىر ءبىلدىرىپ جاتقان ساياساتكەرلەر ءبىر توبە. وسى كۇنگە دەيىن ورىس ءتىلدى باسپاسوزدە بولماسا، قازاقشا باسىلىمداردا كورىنە بەرمەيتىن ساياسي ديسسيدەنت، قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى اكەجان ماعجانۇلى قاجىگەلدين بىزبەن سۇحباتتاسۋعا  ىقىلاس تانىتىپ، سۇراقتارىمىزعا بارىنشا شىنايى جاۋاپ قايىردى. ەسكەرتۋ: سۇحبات ونلاين فورماتتا جاسالدى. مارحابات، مارتەبەلى وقىرمان...

توقاەۆ ەشبىر پارتياعا مۇشە بولماۋى كەرەك

– اكەجان ماعجانۇلى، «قاڭتار وقيعاسىنان» كەيىن قازاقستان بيلىگىندە ءبىرشاما اۋىس-تۇيىستەر ورىن الدى. ءبىرلى-جارىم لاۋازىمدى شەنەۋنىك تۇتقىندالدى. ءبىرشاماسى قىزمەتىنەن كەتتى. تاعى ءبىرازى «ءوز ەركىمەن» مانساپتارىن تاپسىرىپ جاتىر. ولاردىڭ اراسىندا ەكس-پرەزيدەنتكە ەڭ جاقىن ادامدار دا جوق ەمەس. ءسىز بۇل جاعدايلاردى قازىر سىرتتان كورىپ-ءبىلىپ وتىرسىز. ايتىڭىزشى، قازىرگى ەلدەگى ساياسي احۋالدى قالاي باعالايسىز؟

–  ەلدىڭ باسىنداعى قازىرگى حالدى حالىق ءۇشىن وتە قيىن ءارى قاۋىپتى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل داعدارىستىڭ تەرەڭدىگى سونشالىق، ونى جالعىز توتەنشە شارالار قابىلداۋ ارقىلى شەشۋ مۇمكىن ەمەس.

بىرىنشىدەن، قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇل داعدارىستىڭ سەبەبى – سىبايلاس جەمقورلىق پەن كلەپتوكراتتاردىڭ بيلىگى ەكەنىن اۋەلى ءوزى مويىنداۋى كەرەك. ول ءۇشىن سايلانعان پرەزيدەنت رەتىندە ورىن العان وقيعالارعا اتقارۋشى بيلىكتى اشىق ايىپتاپ، باعا بەرۋى كەرەك. سول دۇرىس بولادى.

جىل سايىن كۇش الىپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىگى، بارلىق دەڭگەيدەگى اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرىنىڭ ازاماتتاردىڭ ۇنىنە، مۇڭ-مۇقتاجدىقتارىنا قۇلاق اسپاۋى، ەل ىشىندە بولىپ نە بولىپ جاتقانىنا نازار اۋدارماي كەلگەنى وسى نارازىلىقتاردى تۋدىرعان باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى. اتالعان ماسەلەلەر شەشىلمەي ازاماتتاردىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن قايتارۋ پروتسەسسى باستالمايدى!

ەكىنشىدەن، «بيلىك پارتياسى» دەپ اتالاتىن پارتيا مەن ونىڭ باسشىلىعىنىڭ وزدەرىن قالاي ۇستايتىنىن، ءماجىلىس پەن بارلىق بيلىك ورگاندارىنداعى «حالىق وكىلدەرى» دەيتىن ادامداردىڭ شىن كەلبەتىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز.

ماجىلىستە حالىق اتىنان وكىلدىك ەتتى دەگەندەر وسى جىلدار بويى قارا حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا، تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىنە، تالاپ-تىلەكتەرىنە سوقىر، ساڭىراۋ بولدى. دەمەك، ولار دا اتقارۋشى بيلىكپەن تەڭ ورىن العان وقيعالارعا جاۋاپتى!

ءماجىلىستى تاراتۋ كەرەك. بىراق، وعان دەيىن «سايلاۋ تۋرالى زاڭعا» وزگەرىستەر ەنگىزىپ، ماجوريتارلى جۇيەنى قايتا قابىلداعان ءجون.

پرەزيدەنت توقاەۆ جاڭا سايلاۋدى جاريالاپ، حالىقتىڭ ۇمىتكەرلەردى ۇسىنۋعا، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋگە، داۋىس بەرۋ پروتسەسىن باقىلاپ، داۋىس ساناۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە جانە ءوز ازاماتتارىن تاڭداۋعا كەلىسىپ، مۇمكىندىك بەرۋى كەرەك.

سونداي-اق، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ وسى جەمقور ۇيىمنان شىعىپ، ەندى ەشبىر ساياسي پارتياعا قوسىلماۋى، ءتىپتى ولاردى قۇرماۋى دا دۇرىس بولار ەدى. قازىرگى جاعدايدا ول پارتيادان تىس بولۋى كەرەك! بارلىق اتقارۋشى بيلىك باسشىلارى 1990 جىلدارداعىداي بەيتاراپتىق تانىتىپ، تەك حالىققا قىزمەت ەتۋگە مىندەتتى بولۋى كەرەك.

«جاڭاعا بارار جولدا ەسكى تىرمالار جاتۋى مۇمكىن»

–  داعدارىستىڭ تامىرى ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە تەرەڭدەپ ەنىپ، حالىقتىڭ بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ، كەدەرگى بولىپ كەلدى. جۇيەنى تولىق وزگەرتپەي ءبىز ەشقاشان بيلىك وكىلدەرى تۇبەگەيلى ۇلت مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتەتىنىنە سەنە المايمىز.

كەتكەن رەجيم قالدىرعان باستى زۇلىمدىق، قوعامنىڭ قاتەرلى ىسىگى – ول جەمقورلىق! تەك ساياساتتا عانا ەمەس، ەكونوميكادا دا وسى تەرەڭ داعدارىستى ەڭسەرۋ ءۇشىن بيلىك ەڭ الدىمەن  جەمقورلىقتىڭ بار ەكەنىن كوپشىلىك الدىندا مويىنداۋى، نەگىزگى سەبەپتەرىن اتاۋى، قوعامدى «ەمدەۋ باعدارلاماسىن» جاريالاۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ازاماتتىق قوعامدى، بارلىق ساياسي بەلسەندىلەردى وسى ىسكە جۇمىلدىرۋ كەرەك.

بيلىك جۇمىسشى حالىقپەن وزىندىك ىقپالى بار كاسىپوداقتار، ازاماتتىق بەلسەندىلەر ارقىلى ديالوگتى باستاۋى كەرەك. باق وكىلدەرىن قۋدالاۋدى توقتاتىپ، بۇرىن نازارباەۆ اۋلەتى يەمدەنگەن بارلىق باق-تى جابۋى نەمەسە حالىققا جاريا تۇردە قايتارۋى قاجەت.

پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ داعدارىسقا قارسى كۇرەستەگى باستى سەرىكتەستەرى اكىمشىلىك عيماراتتاردا وتىرعان جوق! راس، شەنەۋنىكتەر كەرەك. بىراق، جەمقورلارعا قارسى كۇرەس باتىل جاسالۋى ءتيىس. سەبەبى، ولار حالىق تولقۋى كەزىندە حان سارايىنداي ۇيلەرىندە بۇعىپ جاتىپ-اق، بولاشاق قاستاندىقتارعا قاتىستى، وتقا ماي قۇيدى.

توقاەۆتىڭ قازىرگى ەڭ كۇشتى جانە مۇددەلى جاقتاستارى – قالالار مەن اۋىلداردا. قالىڭ بۇقارا توقاەۆتىڭ ەندى نە ىستەيتىنىن مۇقيات باقىلاپ وتىر. حالىق دانالىعى «جاڭاعا بارار جولدا ەسكى تىرمالار جاتۋى مۇمكىن» دەپ، ۇيرەتەدى. كەدەرگىلەر جوق ەمەس. وكىنىشكە وراي، مەن قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قازىردىڭ وزىندە سول كەدەرگىلەرگە قاراي باسىپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىن.

نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «مۇراسى» ساباق رەتىندە ەستە قالۋى كەرەك. بىراق، ەسكەرتكىشتەر مەن قالا، كوشە اتاۋلارىندا ەمەس! ساياساتكەرلەر مەن حالىقتىڭ ەسىندە قالۋى كەرەك. ول ۇمىتىلماس ءىز قالدىردى.  باستىسى – «ەلباسى» دەپ ۇلتتى قورلاۋدى توقتاتۋ كەرەك. ارقايسىمىزدىڭ ءوز  باسىمىز بار.

ءبىز توقاەۆتان تەرگەۋلەردىڭ ءادىل جۇرگىزىلۋىن، جاۋاپ الۋ كەزىندە كىناسىز ەشكىمنىڭ جازالانباۋىن نەمەسە دەنساۋلىعىنان ايىرىلماۋىن جانە كىناسى دالەلدەنسە، جاۋاپكەرشىلىكتەن الىنباۋىن كۇتەمىز.

سونداي-اق، بولعان وقيعانىڭ تولىق كورىنىسى ايقىندالا سالىسىمەن، پرەزيدەنت قاندى كۇندەردە جاقىندارىنان ايىرىلعان، قازا تاپقان بەيبىت تۇرعىنداردىڭ جاقىن تۋىستارىمەن، ميتينگىلەرگە قاتىسى جوق ازاماتتارمەن كەزدەسەدى دەپ كۇتەمىز. ال توڭكەرىستىڭ نەگىزگى ارانداتۋشىلارىنا الدانعانداردىڭ اراسىنان قازا تاپقانداردى دا اتاپ ءوتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

توقاەۆ تەز ارادا قوعامدىق ءتارتىپ بۇزىلماعان قالالارداعى بەلسەندىلەردى ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورلارى مەن پوليتسيا بولىمشەلەرىنەن بوساتىپ، ەشقايسىسىن قۋدالاماۋ تۋرالى بۇيرىق بەرۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ازاماتتارعا نەگىزسىز زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋى فاكتىلەرى دە جوق ەمەس. بۇعان كىنالىلەر دە انىقتالىپ، جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن توقاەۆ جەكە باسىمەن جاۋاپتى. توقاەۆ ازاماتتاردى قورقىتۋدى ويلاماۋى كەرەك. ويتپەسە، ونىڭ سالدارى وزىنە دە، ونداي بۇيرىقتى ورىنداۋشىلارعا دا وڭاي تيمەيتىنى انىق.

ءبىز قازىردىڭ وزىندە كوپ جىلدار بويى زاڭ الدىندا ەمەس، نازارباەۆ وتباسىنا، ونىڭ جەكە باسىنا، ونىڭ بالالارىنا جانە جاقىندارىنا، نەمەرەلەرىنە قىزمەت ەتكەندەردىڭ ءتىزىمىن جيناپ جاتىرمىز.

بيلىك ءترانزيتى اياقتالدى. حالىق تاعى 30 جىل كۇتپەيدى!

–  «قاڭتار وقيعاسى» قازاقستانداعى بيلىك ترانزيتىنە نۇكتە قويا الدى ما؟

–  بۇل – بيلىك ءترانزيتىنىڭ اياقتالۋى. قازىر حالىق بۇرىنعىدان مۇلدە باسقا قازاقستاندا. توقاەۆ مىرزا دا جاڭا قازاقستانعا اياق باستى. ول (توقاەۆ) قوعام بۇرىنعىداي ارەكەتسىزدىككە، زورلىق-زومبىلىققا ەندى شىداپ ءتوزىپ وتىرا بەرمەيتىنىن جاقسى بىلەدى دەپ ويلايمىن.

توقاەۆتىڭ قازىرگى جاعدايى بۇرىنعى ەسكى رەجيم قۇلاعان كەزدەگى نازارباەۆتىڭ جاعدايىنا ۇقساس. ءبىزدىڭ الدىمىزدا رەسپۋبليكامىزدى قالاي ساقتاپ قالامىز جانە ونى قالاي جاڭعىرتۋعا بولادى دەگەن ماسەلەلەر تۇر. ءبىز ءبارىمىز، سونىڭ ىشىندە سىزدەر، جۋرناليستەر، نازارباەۆتىڭ قاندى مۇراسىنان (ەندى وبەكتيۆتى تۇردە ايتا الامىز) اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. ەل بولاشاعىنىڭ قالاي داميتىنى وزىمىزگە بايلانىستى.

ارينە، ساياسي بولاشاق حالىقتىڭ، ءىشىنارا پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ قولىندا. ءبىز ساياسي داعدارىستى باستان وتكەرىپ جاتىرمىز. جانە ونى اكىمشىلىك ەمەس، ساياسي جولمەن ەڭرەسۋىمىز كەرەك. توقاەۆ بۇرىنعى قاتەلىكتەردى قايتالاي الادى. بىراق، حالىق ونى تاعى دا 30 جىل كۇتپەيدى!

–  قازىر ەل ىشىندە، ساياساتشىلاردىڭ اۋزىندا نازارباەۆ ءداۋىرى اياقتالدى دەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بۇل جايلى نە دەيسىز؟

–  ن.نازارباەۆ ءداۋىرىنىڭ اياقتالۋى، مىنە، باستالدى.

ۇقشۇ-نىڭ كومەگى –  بۇرىنعى رەجيم داعدارىسىنىڭ دالەلى!

–  «قاڭتار وقيعاسى» كەزىندە پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ پارمەنىمەن ۇقشۇ (ودكب) اسكەرى اكەلىندى. ۇقشۇ-نىڭ كومەگى قازاقستاننىڭ الەمدىك، ونىڭ ىشىندەگى باتىس الەمىنىڭ الدىنداعى بەدەلىنە قالاي اسەر ەتەدى؟

–  توقاەۆتىڭ وسى ۇيىمنان كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولۋى – بۇرىنعى ساياسي رەجيم داعدارىسىنىڭ تاعى ءبىر ناقتى دالەلى.

ۇكىمەت پەن ونىڭ ناسيحاتتاۋشىلارى: «ن.نازارباەۆ ەكونوميكاسى دامىعان مەملەكەت قۇردى»، – دەپ قانشا سايراسا دا، قوعامداعى سەرگەك سانالى، كوزى اشىق ازاماتتار بۇل ءسوزدىڭ استارىندا ەش ءمان جوق ەكەنىن بۇرىننان ايتىپ ءجۇردى. اقىرى ولاردىڭ ايتقانى دۇرىس بولىپ شىقتى. H.Hازارباەۆ قۇرعان مەملەكەتتىڭ ساپاسى قاعاز قوراپتان كۇشتى ەمەس بولىپ شىقتى.

جاڭا مەملەكەت ءۇشىن قۇرىلعان رەسمي كوميسسيانىڭ قۇرامىندا بولۋعا دايىنمىن!

–  سىزگە قازىرگى بيلىك تاراپىنان ەلگە قايتۋ تۋرالى ۇسىنىس نەمەسە شاقىرتۋ كەلدى مە؟ ەگەر بيلىك تاراپىنان ساياسي قىزمەت نەمەسە كەڭەسشىلىك قىزمەت ۇسىنىلسا، قازاقستانعا قايتىپ كەلۋ ويىڭىزدا بار ما؟

–  مەن وتىرىك پەن ساتقىندىقتىڭ ءالى جويىلماعان جۇيەسىنىڭ ءبىر بولىگى بولعىم كەلمەيدى. دەگەنمەن، ءوز حالقىممەن بىرگە وتكەن قاندى وقيعانى ەڭسەرۋگە ارقاشان دايىنمىن. جانە  حالىق سەنىمىندەگى ۇكىمەتتە نەمەسە نازارباەۆ رەجيمىنىڭ زارداپتارىن ەڭسەرۋ جانە جاڭا مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان رەسمي كوميسسيادا بولۋعا دايىنمىن.

قازىر ءوز باستاپ ءبىر توپ ماماندارمەن بىرگە قازاق ەلىنىڭ بۇكىل ەكونوميكاسىن ساۋىقتىرۋ جانە جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن دايىندادىق.

وندا ەڭ الدىمەن، ەل بايلىعىن كوپشىلىكتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءادىل ءبولۋدىڭ بۇكىل مەحانيزمىن قايتا قاراۋ جولدارى كورسەتىلدى. سونداي-اق، ەلگە اۋقىمدى ينۆەستيتسيالار تارتۋدىڭ تەتىكتەرى دە قاراستىرىلعان. بۇل ءۇشىن ازاماتتاردىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن قايتارىپ قانا قويماي، ينۆەستورلاردىڭ ەلگە دەگەن سەنىمىن دە قالپىنا كەلتىرۋ ماڭىزدى.

شەتەلدە جاسىرىلعان نازارباەۆ اۋلەتى مەن ونىڭ سىبايلاستارىنىڭ بايلىعىن سول شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ جەرلەستەرىمىزدەن دە ارتىق بىلەدى. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ناقتى كۇرەستى قولعا، ۇرلانعان كاپيتالدى ەلگە قايتارۋدى ءوز موينىمىزعا الماساق، رەفورمالاردى شىنىمەن باستالدى دەگەنگە ەشكىم سەنبەيدى. مۇنىڭ ءبارى ءالى دە قابىلداۋعا بولاتىن زاڭ بويىنشا اشىق تۇردە جاسالۋى كەرەك. بۇل جاڭا بيلىك بۇرىنعى بيلىكتىڭ بايلىعىن ءوزارا ءبولىسىپ جاتىر دەگەن وي بولماۋى ءۇشىن دە كەرەك. سوندا عانا حالىق بۇل جۇمىستاردىڭ تەك ۇلت مۇددەسى ءۇشىن جاسالىپ جاتقانىن بىلەدى.

–  اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت.

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

رەداكتسيا: اتالعان سۇحباتتى ۇيىمداستىرۋعا اتسالىسقان ءامىرجان قوسان مىرزا مەن بوتاگوز يسا حانىمعا العىس ايتامىز...

Abai.kz