پارلامەنت دەپۋتاتتارى نازارىن مىنا ءبىر  وزەكتى ماسەلەگە اۋدارعىم كەلىپ وتىر. سايىپ كەلگەندە بۇل دا الەۋمەتتىك سالاعا قاتىستى.

پارلامەنت دەپۋتاتتارى نازارىن مىنا ءبىر  وزەكتى ماسەلەگە اۋدارعىم كەلىپ وتىر. سايىپ كەلگەندە بۇل دا الەۋمەتتىك سالاعا قاتىستى.

كەڭەستىك كەزەڭدە ەكونوميكاسى اگرارلىق سالامەن شەكتەلىپ قالعان وڭىردە مۇناي ءوندىرىسى دامي بەرسىن دەپ قاراعاندى وبلىسىنىڭ جەرىن سىر ايماعىنا جالعا بەرۋ مەرزىمىن تاعى دا ۇزارتىپ بەردى. ەلباسىمىز وسىلايشا ءبىر جاعىندا تارتىلعان ارال تەڭىزىنىڭ تۇزدى تابانى، بەر جاعىندا بايقوڭىر عارىش ايلاعى، وعان قوسا ۋران وندىرىلۋىمەن رادياتسيا اسەرى بار ايماق حالقىنا  ەرەكشە كوزقاراس تانىتىپ كەلەدى. ەكولوگيالىق اپات ايماعى سانالعان وبلىس تۇرعىندارىنا ەكولوگيالىق جەڭىلدىكتەر قاراستىراتىن - «ارال وڭىرىندەگى ەكولوگيالىق قاسىرەت سالدارىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرۋى دا سوڭىڭ ءبىر دالەلى. شىنىندا دا جازدىڭ 50 گرادۋسقا جاقىندايتىن مي قايناتار اپتاپ ىستىعى، 40 گرادۋسقا جۋىقتايتىن قىسقى ايازى، جىلدىڭ التى ايىندا شاڭ بوراتىپ سوعاتىن اڭىزاق جەلى بار سۋپەركونتينەنتالدى كليماتتى ءوڭىر تۇرعىندارىنا بۇل جەڭىلدىكتەر وتە قاجەتتى نارسە جانە اجەپتەۋىر دەمەۋ. بىراق وسى زاڭ تۇرعىندارعا قاتىستى تەڭسىزدىك جاعداي ورناتىپ كەلەدى. قالاي دەيسىز عوي؟ زاڭ بويىنشا وبلىستا ەڭبەك ەتىپ جاتقان ادامداردىڭ بارلىعىنىڭ جالاقىسىنا ەكولوگيالىق كوەفيتسيەنت قوسىلادى. ول ارال جانە قازالى اۋداندارىندا 50 پايىز بولسا، قالعان بولىگىندە 30 پايىز. اتالعان ەكى اۋدان ەكولوگيالىق اپات ايماعىنىڭ ورتالىعى سانالعاندىقتان، بۇل جاعىنان ايتار داۋ جوق. ماسەلە باسقا دا. اتالعان كوەفيتسيەنتتەر اركىمنىڭ جالاقىسىنىڭ كولەمىنە قاراي قوسىلادى.  ال وسى دۇرىس پا؟  ءسىز قالاي ويلايسىز، وقىرمان؟

ويلاپ قاراڭىزشى، ماسەلەن مەملەكەتتىك ءبىر مەكەمە باسشىسىنىڭ جالاقى ستاۆكاسى  200 مىڭ تەنگە دەلىك. زاڭعا سايكەس ونىڭ ايلىعىنا (30 پايىزدىق ۇستەمەمەن ەسەپتەگەندە) 60 مىڭ تەڭگە قوسىلۋى ءتيىس. ال 60 مىڭ تەڭگە دەگەن تومەن قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ ايلىعى. تىپتەن ودان دا تومەن، 25-30 مىڭ تەڭگە شاماسىندا الىپ جۇرگەندەر جەتەرلىك. ال سولارعا ەكولوگيالىق كوەفيتسيەنت ءارى كەتسە 9-10 مىڭ تەڭگە كولەمىندە عانا قوسىلادى. سوندا جوعارى قىزمەتتە جۇرگەندەر ەكولوگيالىق ايماقتا جۇمىس ىستەپ، ونىڭ زاردابىن سەزىنگەنى ءۇشىن ايلىعىنا قوسىمشا 60 مىڭ تەڭگەدەن اسا اقشا السا، تومەنگى قىزمەتكەرلەر الاتىنى 10 مىڭعا جەتپەيدى. بۇل قالاي بولعانى سوندا. مۇنى ادىلەتسىزدىك، تەڭسىزدىك دەمەگەندە نە دەيمىز. ءبارى ءبىر وڭىردە، اتاپ ايتقاندا ەكولوگيالىق احۋالى باسقا ايماقتارمەن سالىستىرعاندا تومەن سانالاتىن وبلىستا تۇرىپ، سول جەردىڭ اۋاسىن جۇتىپ، سۋىن ىشەدى. جوعارى قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ قورشاعان ورتانىڭ زياندى اسەرلەرىن ازايتۋعا ونسىزدا ايلىق جالاقىسى جەتىپ ارتىلادى. ولاردىڭ قۇنارلى ازىق-تۇلىك، كوكونىس پەن جەمىستەردى، قاجەتتى دارۋمەندەردى ساتىپ الىپ تۇرۋعا شاماسى مولىنان جەتەدى. دەنساۋلىعىن تۇزەيمىن دەسە اۋرۋحانالار مەن شيپاجايلارعا قولجەتىمدىلىگى قاراپايىم حالىق وكىلدەرىمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جوعارى. بۇل نەعىلعان باتپان قۇيرىق دەگەن سۇراق ەرىكسىز تۋىندايدى. وبلىستاعى مەملەكەتتىك ورگاندار باسشىلارى مەن ولاردىڭ ورىنباسارلارى اراسىندا باسقا وڭىردەن اۋىسىپ كەلىپ، قىزمەت ەتىپ جاتقاندارى از كەزدەسپەيدى. ولار بۇرىن ەكولوگيالىق اپات نە داعدارىس ايماعىندا ءومىر سۇرمەگەن. ال ەندى ولاردا زاڭعا سايكەس ەكولوگيالىق ۇستەمە الا باستايدى. ونىسى ءومىر بويى وسى جەردە تۇرىپ، جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان قاراپايىم ادامدار ايلىعىمەن شامالاس نەمەسە ولاردىڭ جالاقىسىنا قوسىلاتىن ەكولوگيالىق ۇستەمەدەن بىرنەشە ەسە ارتىق.

بۇل جەردە وسىنداي تەڭسىزدىك ورىن الىپ وتىر دەپ ەشكىمدى كىنالاۋدىڭ رەتى جوق، ەشكىمدى جازعىرۋعا بولمايدى دا. ويتكەنى زاڭ سولاي قابىلدانعان، ونى تەك ورىنداۋ كەرەك. اكىمدەرگە ونسىزدا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلگەن. مىڭ-سان پروبلەمالاردىڭ شەشىمىن تاۋىپ وتىرۋى قاجەت. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن قۇقىق قورعاۋ سالاسى وكىلدەرىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز مىندەتتەمەلەرى بار. سونى ورىنداپ-اق السىن. مىنا زاڭنىڭ مىنا ءبىر جەرى دۇرىس ەمەس سەكىلدى دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ دە جۇرەگى داۋالاي قويماس. ءتىپتى ول تۋرالى ەشكىم ەشقاشان ويلانباۋى دا مۇمكىن. بۇل زاڭنىڭ جوباسىن جاساعاندار مەن ونى قابىلداعاندار قايدا قاراعان دەپ تە ايتا المايمىز. ويتكەنى زاڭ العاش قابىلدانعان ۋاقىتتا كوپتەگەن باپتاردان تۇراتىن. بىرقاتار باپتار تابىسى تومەن وتباسىلارىنا ارنايى كومەك كورسەتۋدى مىندەتتەيتىن. زاڭعا سايكەس تۇرعىندارعا جەڭىلدىكپەن 2 توننادان كومىر بەرىلىپ تۇرعانى ەسىمىزدە. ونان بولەك جەڭىلدىك تۇرلەرى دە بولدى. ايتەۋىر اتالمىش زاڭ تالاپتارى العاشقى كەزدە تابىسى تومەن وتباسىلارىنا ءبىراز كومەك كورسەتىپ، تەڭگەرمەشىلىكتى ۇستاپ تۇردى. الايدا كەيىننەن زاڭنىڭ كوپتەگەن بولىكتەرى الىپ تاستالىنىپ، جوعارىداعى نەگىزگى باب تۇرلەرى قانا قالدى. ال وزدەرىڭىز بايقاعانداي بۇلار نەگىزىنەن جالاقىسى جوعارى ادامعا عانا جاعىمدى ەكەن.

كەزىندە وبلىس اكىمى بولعان سەرىكباي نۇرعيساەۆ وسى ەكولوگيالىق جەڭىلدىكتەردى الىپ تاستاۋعا بەلسەنە كىرىسكەن بولاتىن. بىراق سىر ءوڭىرى تۇرعىندارى تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا تاپ بولدى. ارينە حالىققا قارسى شىعۋ قيىن. مۇنداي ارەكەتكە ول وزدىگىنەن باردى دەپ ويلاعاندار قاتەلەسەدى. سول ناۋقاننان شاماسى جارتى جىلداي بۇرىن ۋاقىتتا س.نۇرعيساەۆ جۋرناليستەرمەن كەزەكتى كەزدەسۋىندە وبلىستا جوسپارلانعان كەيبىر جوبالارعا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن  قارجى نەلىكتەن بولىنبەي قالعانى تۋرالى ايتىپ بەرگەن ەدى. سول ۋاقىتتاعى ۇكىمەت باسشىسى د.احمەتوۆتىڭ «سەندەرگە ونسىزدا ەكولوگيالىق جەڭىلدىككە كوپ قارجى بولىنەدى. سونى الىپ تاستاڭدار، سودان كەيىن جوبالارعا قارجى مولىنان بەرىلە باستايدى» دەپ ايتقانىن جەتكىزدى. شاماسى پرەمەر مينيستر اكىمگە وسى ويىن قايتالاپ ايتىپ قىسىم كورسەتە بەرگەن سوڭ ول امالسىزدان ابىرويسىزدىق اكەلەتىن ىسكە قادام باسقان سەكىلدى. ءيا ايتپاقشى، سەرىكباي ورىكبايۇلى سول ۋاقىتتا ءوزىنىڭ قازاقستانداعى ەڭ كوپ جالاقى الاتىن وبلىس اكىمى ەكەنىن اعىنان جارىلىپ ايتقان بولاتىن. ايلىعىنا قوسىلىپ وتىرعان 30 پايىزدىق ەكولوگيالىق ۇستەمەسى بالاسىنىڭ وقۋىنا تولەۋگە جەتىپ تۇرعانىندا جاسىرماعاندى. ەكولوگيالىق تولەمگە قاتىستى ايتىس-تارتىس ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەندە بۇل اڭگىمەگە  ەڭ سوڭعى نۇكتەنى قويعان ۇلكەن جيىن ءوتتى. وعان بىرنەشە مينيسترلىكتەر وكىلدەرىن ەرتىپ كەلگەن ۆيتسە-پرەمەر گريگوري مارچەنكو قاتىستى.  جالپى سول كەزدەسۋگە ۇكىمەت دەلەگاتسياسى ەكى جوسپارمەن، ەكى ويمەن كەلگەن سەكىلدى كورىندى ءوز باسىما. ونىڭ ءبىرىنشىسى مۇمكىندىگى بولسا جۇرتشىلىققا دالەلدەپ، جەڭىلدىكتەردى الىپ تاستاۋ تۋرالى توقتامعا كەلۋ. ونىڭ رەتى كەلمەسە امال جوق، ەكولوگيالىق جەڭىلدىكتەرگە تيىسپەۋ تۋرالى شەشىمگە كەلۋ. مۇمكىن مەن قاتەلەسەرمىن، دەگەنمەن جينالىس بارىسىنداعى مينيسترلىكتەر وكىلدەرى اۋىزدارىنان العاشقىدا شىققان سوزدەرى سولاي ويلاۋعا ءماجبۇر ەتكەنى راس. قالاي بولعاندا دا  ۇكىمەت مۇشەلەرى سىر حالقىنىڭ اتىنان سويلەگەن ازاماتتاردىڭ جالىندى  سوزدەرىنەن كەيىن ەكولوگيالىق كوەفيتسيەنتتەر الىنبايتىنىن، كەرىسىنشە ورىندا قالاتىنىن مالىمدەدى. وسىلايشا ەكولوگيالىق ۇستەمەنى الىپ تاستاعىسى كەلگەندەر ارەكەتى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. وسى وقيعادان كەيىن مۇنداي قادامعا ەشكىمنىڭ دە بارا قويمايتىنى بەلگىلى. ول ۋاقىتتا قايتا وسى وڭىردە جۇمىس اتقاراتىن كوپتەگەن بيزنەس قۇرىلىمدارى، شەتەلدىك كومپانيالار ەكولوگيالىق ۇستەمەنى قوسا بەرمەيتىن. ءسويتىپ ەكولوگيالىق جەڭىلدىكتەر تۋرالى زاڭدى ورىندامايتىن. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرۋى سەبەپتى قازىر ايماقتا زاڭنىڭ وسى بابى تولىق  جۇمىس ىستەپ تۇر دەۋگە كەلەدى. ىستەپ تۇر، بىراق تەڭسىزدىك جاعدايدا. زاڭدى تۇردە. جوعارىدا كەلتىرىلگەندەي سىر ەلى تۇرعىندارىنا وسى زاڭ بويىنشا ەكولوگيالىق تولەم جاساۋدا ادىلەتسىزدىك ورىن الىپ كەلەدى. ەكولوگيالىق كوەفيتسيەنت بۇل مەرەكەگە بايلانىستى جالاقى كولەمىنە سايكەس قوسىلاتىن سىياقى ەمەس (نەگىزىندە بۇل ماسەلەگە دە باسقاشا كوزقاراس تانىتسا ارتىق بولماس ەدى), ەكولوگيالىق ۇستەمە بولعاننان كەيىن ول بارلىعىنا بىردەي تولەنۋى ءتيىس. ول 50 پايىز قوسىلاتىن اۋدانداردا بەلگىلى ءبىر كولەمدە، 30 پايىزدىق ايماقتا سايكەسىنشە ودان تومەندەۋ بولۋى قاجەت. وعان قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟  زاڭ قاتىپ قالعان دوگما ەمەس، وعان ۋاقىت، زامان تالابىنا قاراي  وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋگە بولادى. ەندەشە بۇل زاڭعا دا وزگەرىس ەنگىزەتىن ۋاقىت جەتتى. ونى ۇستىمىزدەگى جىلى قالىپقا كەلتىرىپ جاتسا نۇر ۇستىنە نۇر ۇستىنە بولار ەدى.

قازىر وبلىستا ەكولوگيالىق تولەمگە ءبىر جىلعا قارالعان قارجى كولەمى 11 ملرد. تەنگە شاماسىندا. بىراق بۇل اقشا تەك بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن قىزمەتكەرلەرگە عانا تولەنەدى. وسى قارجىنى ولارعا بىردەي ەتىپ تولەگەنى ابزال. ارينە سولتۇستىكتەگى ەكى اۋداندا سايكەسىنشە كوبىرەك بولادى. وسىدان كەيىن باسقا سالالاردى دا وسىعان تەڭەستىرىپ تولەۋگە مىندەتتەگەن دۇرىس. مۇمكىن ەسەپتەۋدىڭ مىنانداي جولىن  قاراستىرار. وبلىستاعى ورتاشا جالاقى كولەمى 70 مىڭ تەڭگە دەپ الساق، سونىڭ 50 پايىزى 35 مىڭ تەڭگە، 30 پايىزى 21 مىڭ تەڭگە بولىپ شىعادى. مىنە وسىنداي كولەمدە ايماقتارىنا قاتىستى تولەنىپ وتىرعانى دۇرىس بولار ەدى. نەمەسە   ەكولوگيالىق كوەفيتسيەنتتى ەڭ تومەنگى ايلىق نە اەك كولەمىمەن ەسەپتتەۋدىڭ جولدارىن ويلاستىرۋ كەرەك بولار. ەسەپتەۋدىڭ مۇنداي جولدارىنان جوعارى ايلىق الىپ جۇرگەندەردىڭ ۇتىلاتىنى راس. بىراق ولار بۇل جاعدايعا رەنجىمەس دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قانشاما جەرلەستەرىنىڭ جالاقىسىنا 5-10 مىڭ تەڭگە قارجى قوسىلادى. مۇنىڭ ءوزى ولارعا ءبىراز كومەك. قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي. بىرەۋلەر 5-10 مىڭ تەڭگە دەگەن نە ءتايىرى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. وندايلارعا بۇل 2-3 قاپ ۇننىڭ قۇنى ەكەنىن جەتكىزۋگە بولادى. جانە ءبىر ەسكەرەتىن ءجايت، كەيبىر جشس-ءدىڭ تابىسى از بولۋى سەبەپتى ەكولوگيالىق تولەم جاساۋعا شامالارى جەتپەۋى ىقتيمال. اسىرەسە سولتۇستىك اۋدانداردا. ونداي جاعدايدا قوسىمشا سۋبسيديا بەرۋ جاعىن ويلاستىرۋ كەرەك بولار.

ارينە، مەن قارجى سالاسىنىڭ مامانى ەمەسپىن. بۇل كەلتىرگەن مىسالدارىم دۇرىس بولماۋى دا مۇمكىن. بىراق ماماندار كىرىسسە بارلىعىنا بىردەي تولەۋدىڭ مەحانيزمىن جاساپ الاتىنىنا سەنىمدىمىن. مۇمكىن قارجى كولەمىنىڭ نەمەسە جۇمىس ىستەيتىن ادامدار سانىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى تولەم مولشەرىن دە وزگەرتىپ تۇرۋ كەرەك بولار. ونى جىلىنا ءبىر نەمەسە ەكى رەت الدىن الا وبلىستىق ءماسليحات شەشىمىمەن بەكىتىپ الىپ تۇرۋ قيىنعا سوقپاس. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بولادى. قىسقاسىن ايتقاندا، زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت. سىر ەلىندە ەڭبەك ەتىپ جاتقان بارلىق قاتارداعى  قىزمەتكەرلەر مەن جۇمىسشىلار پايداسىنا. ومىردە ابسوليۋتتىك ادىلدىك جاساۋ مۇمكىن ەمەس، ارينە. ايتسە دە وسىنداي كوزگە ۇرىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتى قالىپقا كەلتىرەتىن مەزگىل جەتكەن سياقتى. بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى  ەركىن اۋەلبەكوۆ كەزىندە "سىر ەلى حالقىنىڭ وسى جەردە ەڭبەك ەتىپ جاتقانىن ايتپاعاندا، وسىندا تۇرىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنىڭ ءوزى ءبىر ەرلىك، سول ءۇشىن دە راحمەت ايتۋعا ءتيىسپىز" دەگەن ءسوزدى بەكەردەن بەكەر ايتپاسا كەرەك. سوندىقتان دا ايتىلعان جايلارعا نەمقۇرايلىلىق تانىتۋعا بولمايدى.

اتالعان ماسەلەگە بايلانىستى زاڭگەرلەر، قارجىگەرلەر، ەكونوميستەر، پارلامەنت دەپۋتاتتارى، ونىڭ ىشىندە سىر وڭىرىنەن سايلانعان ازاماتتار، سونداي-اق جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارى پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ، ماسەلەنىڭ وڭ شەشىمىن تابۋىنا اتسالىسادى دەپ سەنەمىن.

ىدىرىس تۇرلىعۇلوۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى،

قىزىلوردا قالاسى.

«اباي-اقپارات»