قازاقستانداعى كوپتەگەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلۋ تاريحى وتكەن عاسىرداعى  كەڭەستىك داۋىردەن باستالادى. يا، كەڭەس داۋىرىندە جوعارى وقۋ ورىندارى سالا-سالا بويىنشا اشىلعانى - تاريحي شىندىق. بىراق سول شىندىقتى تىم اسپانداتىپ جىبەرگەنىمىز دە راس. كەڭەستىك ناۋقانشىلدىق 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن (بولشەۆيكتەر بۇلىگىنەن) كەيىنگى قوعامدى مازمۇنى بولەك، جاڭا زامان دەپ ناسيحاتتاعانى بەلگىلى. تاپتىق يدەولوگياعا سۇيەنگەن بولشەۆيكتىك بيلىك وزدەرى ورناتقان «جاڭا زاماندى» ءدىني اڭىزدارداعى دۇنيەدەگى جاندى تىرشىلىك يەلەرىن توپان سۋدان امان الىپ شىققان نۇق پايعامباردان كەيىن قايتا باستالعان تىرشىلىكتىڭ دارەجەسىندەي بيىككە كوتەردى. دەگەنمەن دە، كەڭەس داۋىرىندەگى كەيبىر وقۋ ورىندارىنىڭ باستاۋى الاش، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعان كەزەڭىمەن بايلانىساتىنى بار. مىسالى، ەلىمىزدەگى جەتەكشى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحىن تەرەڭدەتە قاراۋ ماسەلەسىن بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم، اكادەميك د.قامزابەكۇلى بىرنەشە جىل بۇرىن كوتەرگەن بولاتىن (مارحاببات: قازپي-ءدىڭ ىرگەتاسىنا 90 جىل ەمەس، 100 جىل تولدى).

تاريحي باستاۋى كەڭەس داۋىرىمەن شەكتەلمەۋگە ءتيىستى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى، ءبىزدىڭ پايىمىزشا، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتى. بۇل وقۋ ورنىنىڭ قازىرگى رەسمي تاريحى 1939 جىلى اشىلعان مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنان باستالادى. 1955 جىلى اتالمىش وقۋ ورنى الدىمىن امانگەلدى باتىر، كەيىن سسسر-دىڭ 50 جىلدىعى اتاۋىن يەلەنگەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا اينالىپ، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت مارتەبەسىن الادى. ال مۇعالىمدىك ينستيتۋتتىڭ ارعى جاعىنداعى تاريح يدەولوگيالىق كوزقاراستىڭ سالقىنىنان ەسەپكە الىنباي كەلدى.

ال، شىندىعىندا، ارعى تاريحقا تىكتەپ بويلاپ كورسەڭ، تەرەڭدەپ كەتىپ، اياعىنىڭ ۇشى سۋ تابانىنا تيمەي قالادى. سەبەبى تەرەڭدە كەمىندە 42 جىلدىق مازمۇن بار. مۇعالىمدىك ينستيتۋتقا دەيىن دە قوستاناي قالاسىندا پەداگوگيكالىق تەحنيكۋم، پەداگوگيكالىق كۋرس پەن پەداگوگيكالىق كلاسس سىندى وقۋ ورىندارى مۇعالىم ماماندارىن دايىنداپ، جۇمىس جاساعان.

ءسوزدى ءتۇپ باستاۋدان تارتايىق. قوستاناي قالاسىندا مەكتەپ مۇعالىمدەرىن دايىنداۋ جۇمىسى پاتشا زامانىندا قولعا الىندى. 1892 جىلدان باستاپ بۇرىنعى تورعاي وبلىسىندا اۋىل مەكتەپتەرى قاپتاپ اشىلىپ، 1896 جىلعا دەيىن وبلىس كولەمىندە 35 اۋىلدىق مەكتەپ جۇمىس جاسايدى. قاتتى قارقىنمەن اشىلىپ جاتقان اۋىل مەكتەپتەرىنە جەدەلدەتكەن تۇردە مۇعالىمدەر دايىنداۋ ماقساتىندا 1894 جىلى وبلىستىق اكىمشىلىك قوستاناي قالاسىندا ەكى جىلدىق مەرزىمگە شاقتالعان پەداگوگيكالىق كلاسس اشۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى جانە وعان جەرگىلىكتى قاراجاتتان 3000 رۋبل ءبولۋدى جوسپارلايدى. جوسپارلانعان وقۋ مەكەمەسى 1897 جىلى ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبى جانىنان اشىلادى (قازىرگى ى.التىنسارين اتىنداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان مامانداندىرىلعان مەكتەپ).

اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ اشىلۋى تۋرالى «تۋرگايسكايا گازەتا» باسىلىمى 1897 جىلدىڭ №108 سانىندا ارنايى حابارلاما جازىپ، جۇرتشىلىق تاراپىنان ورىنبور مۇعالىمدەر مەكتەبىنە بولىنگەن 17 ستيپەنديانى قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبىنا اۋىستىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەنىن باياندايدى.

1901 جىلدىڭ ستاتيستيكالىق ەسەبىندە پەداگوگيكالىق سىنىپتىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ م.ن.گرحوۆودوۆ دەگەن ۇستاز قىزمەت اتقارعاندىعى بايقالادى. سونىمەن قاتار سىنىپتا ءدىن ساباعىن جۇرگىزۋشىدەن بولەك، ەكى مۇعالىم قىزمەت اتقارعان. ءبىرى – ۆاسيلي يۆانوۆيچ گۋرىلەۆ، ەكىنشىسى -  ا.بايتۇرسىنۇلى(1 سۋرەت):

1 سۋرەت. پەداگوگيكالىق سىنىپتىڭ وقىتۋشىلار قۇرامى.

ا.بايتۇرسىنۇلى قوستانايعا، شامامەن، 1899-1900 جىلدارى اۋليەكول بولىستىق مەكتەبىنەن اۋىسىپ كەلەدى. مۇندا ول تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ديرەكتورى، تۇركولوگ، اعارتۋشى ا.الەكتوروۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتىپ، تامىر-جولداس بولادى. 1902 جىلدىڭ 4 ناۋرىزىندا حالىق اعارتۋ مينيسترلىگى ا.الەكتوروۆتى اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ديرەكتورى ەتىپ تاعايىندايدى. ا.بايتۇرسىنۇلى ديرەكتوردىڭ ءىس جۇرگىزۋشىسى بولىپ بەكىتىلىپ، 1902 جىلدىڭ 1 مامىرىنان باستاپ ومبىعا قىزمەت اۋىستىرادى (مارحاببات: احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستانايدا جازىلعان قولجازباسى تابىلدى).

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستانايعا تۇسكەن تابانىنىڭ ءىزىن شولامىن دەسەڭىز، سول قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبىنا ات باسىن تىرەپ، سىنىپ اشىلعان مەكتەپ عيماراتىنا باس سۇعاسىز. ول عيماراتتان ءسىزدى 1861 جىلى ترويتسك قالاسىندا اشىلعان ۋەزدىك ورىس-قازاق مەكتەبىن 1884 جىلى قوستانايعا كوشىرىپ الدىرعان اعارتۋشى قايراتكەر ى.التىنسارين قارسى الادى. ودان ءارى اتالمىش سىنىپتى تامامداعان كىسىلەر بوي كوتەرەدى. ولاردىڭ قاتارىندا م.دۋلاتۇلى، س.كوبەەۆتەر بار... تاريح پا؟ ءسوزسىز مازمۇندى تاريح!

1897 جىلى جۇمىسىن باستاعان پەداگوگيكالىق كلاستىڭ ودان كەيىنگى تاعدىرى قالاي بولدى؟ 1915 جىلدىڭ ستاتيستيكالىق ەسەبىندە ول «قوستاناي پەداگوگيكالىق كۋرسى» دەپ اتالعانىن بايقايمىز. وقۋ مەرزىمى سول باياعى - 2 جىل. بىراق كۋرستىڭ وقىتۋشىلار قۇرامى كەڭەيىپ، 10 وقىتۋشىعا دەيىن وسكەن.  1901-1902 جىلدارى ا.بايتۇرسىنۇلىمەن بىرگە پەداگوگيكالىق سىنىپتا ساباق بەرگەن ۆ.ي.گۋرىلەۆتىڭ ءالى دە بولسا وقىتۋشى بولىپ جۇرگەنى بايقالادى. ءپان وقىتۋشىلارىنىڭ قاتارى دا كەڭەيىپ،  دەنە گيگەناسى، سۋرەت، ءان ساباقتارىنىڭ مۇعالىمدەرى قوسىلعان (2 سۋرەت.).

2 سۋرەت. قوستاناي پەداگوگيكالىق كۋرسىنىڭ قۇرامى.

1915 جىلدى ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ الدى بولعان جىلداردىڭ ءبىرى دەپ ساناساق، بولشەۆيكتەر مۇلدەم جاڭا كەزەڭ دەپ ساناعان 1917 جىلدان كەيىن پەداگوگيكالىق كۋرس جۇمىسىن جالعاستىرعان با؟

ەلىمىزدىڭ ارحيۆتىك مۇراعاتىنان قوستاناي پەداگوگيكالىق كۋرسىنا بايلانىستى قۇجاتتى كەزدەستىردىك. وندا كۋرستىڭ شاكىرتتەرى مەن ۇستازدارىنا بىلعارى اياق كيىم بەرۋ ءتىزىمى حاتتالعان.

تىزىمدە كۋرسانتتاردى تۇراقتى تىڭداۋشىلار دەپ اتاعان. ولاردىڭ  سانى –  ۇش پاراققا تىزىلگەن 70 ادام (3 سۋرەت):

3 سۋرەت. بىلعارى اياق كيىم الۋعا ۇسىنىلعان كۋرسانتتار ءتىزىمىنىڭ العاشقى پاراعى.

پەداگوگيكالىق كۋرستا ءدارىس بەرەتىن وقىتۋشىلارعا كەلەتىن بولساق، بىلعارى اياق كيىم الۋعا ۇسىنىلعانداردىڭ سانى كۋرس مەڭگەرۋشىسىن (الەكسەي گروزا) قوسا ەسەپتەگەندە - 17 كىسى (4 سۋرەت):

4 سۋرەت. بىلعارى اياق كيىم الۋعا ۇسىنىلعان لەكتورلاردىڭ ءتىزىمى.

1897 جىلى 4 وقىتۋشىدان باستالىپ، 1915 جىلى 10 ادامعا جەتكەن قۇرام، 1921 جىلى 17 ادامعا دەيىن وسكەن. ءدارىس جۇرگىزىلەتىن پاندەردىڭ دە قاتارى كوبەيگەن. بۇل ديناميكا پەداگوگ مامانداردى دايىنداۋ جۇمىسى جىل-جىلدان جىلعا ارتىپ، ورلەپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

پەدكۋرستىڭ شاكىرتتەرى مەن ۇستازدارىنا جىلى اياق كيىم بەرۋ ماسەلەسى قازاق اسسر اۆتونومياسىنىڭ اتقارۋشى بيلىگىنىڭ (سوۆناركوم) شەشىمى ارقىلى جۇرگىزىلگەنى ءسوزسىز. ال سول ۇكىمەتتە 1921 جىلى حالىق اعارتۋ كوميسسارى (ناركومپروس) لاۋازىمىن احمەت بايتۇرسىنۇلى اتقارعان ەدى. ەندەشە، تەوريالىق تۇرعىدا، ونىڭ قوستاناي پەداگوگيكالىق كۋرسىنا قانداي دا ءبىر ىقپالى بولعان دەپ پايىمداۋعا بولادى. سەبەبى قازاق ولكەسىندە مۇعالىم ماماندارىن دايىندايتىن وقۋ ورىندارى ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەدى. قوستاناي ۋەزىن قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىندا قالدىرۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ا.بايتۇرسىنۇلى قوستاناي قالاسىنداعى ءوزى وقىتۋشى بولعان پەداگوگيكالىق سىنىپتىڭ جالعاسى بولعان پەداگوگيكالىق كۋرستىڭ تاعدىرىنا بەي-جاي قاراماعان بولار دەپ ويلايمىز.

ال كەڭەس بيلىگىنەن ارعى 1917-1920 جىلدارداعى الاش اۆتونومياسىنىڭ بيلىگى تۇسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 5 كىسىدەن تۇراتىن وقۋ كوميسسياسىن باسقارعانى بەلگىلى. دەمەك، بيلىك قايتا-قايتا اۋىسىپ، ءولارا كەزەڭ ورىن العان تۇستا قوستانايداعى مۇعالىمدەر دايىندايتىن وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس جاساۋىنا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قانداي دا ءبىر قاتىسى بولعانى انىق. مۇنى ايقىندايتىن ارحيۆتىك مۇراعاتتار دا تابىلىپ قالاتىنىنا ءشۇبا جوق.

1917 جىلعا دەيىن 20 جىل تاريحى بار پەدكلاسس پەن پەدكۋرس كەڭەس ۇكىمەتى تولىق ورناعان 20-30 جىلدارداعى جوقشىلىق پەن اشارشىلىق كەزگەن، ۇرەي مەن قورقىنىش ورناعان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە وزگەشە اتاۋمەن جۇمىس جاسايدى. قوستاناي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور د.م.لەگكيدىڭ جازۋىنشا، 1939 جىلى قوستاناي مۇعالىمدەر ينستيتۋتى رەسمي تۇردە اشىلعانعا دەيىن قالادا رۋسپەدتەحنيكۋم جانە قازپەدتەحنيكۋم سىندى، ءتىپتى، قازينستيتۋت دەگەن وقۋ ورىندارى جۇمىس جاساعان. اتاقتى ادەبيەتتانۋشى م.م. باحتين 1931 جىلى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ قوستانايعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن جىلدارى قازينستيتۋتتا، قازپەدتەحنيكۋمدا ءدارىس وقىپ، 1936 جىلعا دەيىن قوستانايدا ءومىر سۇرەدى.

ەندى وسىدان كەلىپ سۇراق تۋادى. م.باحتين قىزمەت اتقارعان قازينستيتۋت، قازپەدتەحنيكۋمدار جاسىنداي جارقىراپ، كوكتەن ءتۇستى مە، الدە جەر استىنان ەكى قۇلاعى تىك شىعاتىن جىكتەي سوپاڭ ەتىپ شىقتى ما؟ ارينە، جوق. ول بۇرىنعى 2 جىلدىق قوستاناي پەداگوگيكالىق كۋرسىنىڭ كوڭىندە پايدا بولعانى ءسوزسىز. ال پەدكۋرستىڭ پاتشا زامانىنداعى پەدكلاستان پايدا بولعانى انىق. ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، م.باحتين ءدارىس وقىعان ينستيتۋتتىڭ بىرنەشە جىلدان سوڭ ءىزىم-قايىم جوعالىپ، پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمعا اينالىپ كەتكەنى ارنايى زەردەلەنەتىن ماسەلە.

سونىمەن، 1939 جىلى كەڭەس بيلىگى «قۇنداقتاعان» مۇعالىمدەر ينستيتۋتى اشىلادى. سىرتقى تونى ينستيتۋت دەمەسەڭىز، زاتى، ياعني ىشكى مازمۇنى - باياعى قوستاناي پەدكلاسس، پەدكۋرستاردىڭ جۇمىسىنا ارقاۋ بولعان – مۇعالىمدەر دايىنداۋ ءىسى. باستى وزەك - وسى. ال سىرتقى توننىڭ وزگەرۋى تازا ساياسي ماسەلە. ساياسي ماسەلە ءومىر شىندىعىنا قاۋلى، بۇيرىق، جارلىقپەن ورنىعادى. ءومىر شىندىعىنىڭ سول ءبىر ساياسي استارىن سوگىپ تاستاساڭىز، كونە مازمۇننىڭ اسا قاتتى وزگەرمەيتىنىن بايقايسىز. بۇل ورايدا «تاقىر جەرگە ءشوپ شىقپايدى»، «تەڭىز دە تامشىدان قۇرالادى» دەگەن حالىق دانالىعىنا دا كوڭىل بولگەن ابزال دەپ سانايمىز.

ال دامىعان، مادەنيەتتى جۇرتتا مۇنداي ماسەلەگە كوزقاراس قانداي ەكەن دەپ جان-جاعىمىزعا زەر سالساق، وقۋ ورىندارىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن كەلتە قايىرۋ ەمەس، ۇزىن سوناردان تاراتاتىنىن بايقايمىز. تاريحىن قيقىمنان قۇراپ، قۇنتتاي بىلەتىن ەلدەردىڭ داڭقتى وقۋ ورىندارى باستاۋ ارناسىن ورتا عاسىرلارداعى ءدىني مەكتەپتەر مەن كوللەدج سىندى ورتا وقۋ ورىندارىمەن بايلانىستىرادى.

تۇيىندەي كەلگەندە، قازاق رۋحانياتىنىڭ الىپ تۇلعاسى ا.بايتۇرسىنۇلى بىرنەشە جىل قىزمەت جاساعان، م.دۋلاتۇلى، س.كوبەەۆ سىندى اعارتۋشى قايراتكەرلەر مۇعالىمدىك ءبىلىم العان قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبىن قازىرگى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءتۇپ باستاۋى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريحىن سوناۋ 1897 جىلدان قايىرۋ – ويعا قونىمدى، اقىلعا سىيىمدى تانىم. بيىلعى جىلى سول ءبىر تاريحي وقيعاعا 125 جىل تولىپ وتىر.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو شەڭبەرىندە تويلاناتىن جىلى اعارتۋشىنىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرناماسىنىڭ بەيمالىم تۇستارىنا كوڭىل اۋدارىپ، شىنايى تاريحقا سانامىزدى، تانىم-تالعامىمىزدى «تۇزداي» بىلسەك، الاشتىڭ ارداقتى تۇلعاسىن تەرەڭ، كەشەندى تۇردە تانۋىمىزعا سەپتىك تيگىزگەن بولار ما ەدىك؟!

الماسبەك ابسادىق،

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.

Abai.kz