(سۇگىر ءالىۇلىنىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋى قۇرمەتىنە ارنايى جازىلدى)

(سۇگىر ءالىۇلىنىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋى قۇرمەتىنە ارنايى جازىلدى)

سۇگىردىڭ شەجىرەلىك بايانى تۋرالى ناقتى زەرتتەۋلەر ا.جۇبانوۆ، ۋ.بەكەنوۆ، ا.سەيدىمبەك، گ.وماروۆالاردىڭ ەڭبەكتەرىندە بار، بىراق سويى مەن رۋىنىڭ ارىدان كەلە جاتقان شەجىرەسى انىقتالعان ەمەس. ونىڭ سەبەبى كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى جەتىرۋدان تاراتىلاتىن تاما رۋىنىڭ تاريحى بەرىدەن تاراتىلىپ ءجۇر، جانە ول زەرتتەۋلەر كوبىنەسە اۋىزشا جەتكىزىلگەن اڭىزدار مەن ەپوستىق جىرلار سيۋجەتتەرىنە سۇيەنە جاسالدى. تاما اتاۋى ەجەلدەن تۇركى حالقىنىڭ سويىنان تاراعان ۇلىستاردىڭ بارىندە دەرلىك بار. قازاقتاردا -قارا تۇما، اق تۇما، التايلىقتار مەن قىرعىزداردا (الاتاۋلىق) -قارا تۇما، تۇمات، تۋۆالاردا تۋمات دەپ اتالعان. تاما رۋى تۇما، تۇمات اتاۋلارىمەن ءحىى-ءحىىى عاسىرلاردا بەلگىلى بولعان، التىن وردا زامانىندا شىڭعىس جورىعىنا قاتىسقانى، جەكە تايپا رەتىندە ىقپالدى ۇلىستاردىڭ ءبىرى بولعانى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر مول، راشيد-اد-ءديننىڭ «جىلنامالار جيناعىندا» شىڭعىس زامانىندا ەجەلگى تۋمات تايپاسى بولدى دەگەن جازبا كەزدەسەدى.يتالياندىق پلانو كارپينيدىڭ جازبالارىندا دا تۋمالار نەمەسە تۋماتتار شىڭعىسقا باعىنعان تايپالاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتاپ كورسەتىلگەن (پۋتەشەستۆيە ۆ ۆوستوچنىە سترانى پلانو كارپيني ي گيلوما دە رۋبرۋكا. الماتى: عىلىم، 1993). ابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسىندە» تامانى ويراتتىڭ ءبىر بۇتاعى دەپ كورسەتكەن، جانە ولاردىڭ نايمانمەن ارالاس بولعانى جازىلادى. (ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. الماتى: انا ءتىلى، 1991-208 بەت.) تاريحشى پ.ا.پانوۆتىڭ شاعاتاي تىلىنەن اۋدارعان ورتاعاسىرلىق «شىڭعىسحان تۋرالى باتىرلىق اڭىزدارىندا» تۇركى تايپالارىنىڭ بيلەرى شىڭعىستى حان كوتەرگەنى تۋرالى دەرەك بار. شىڭعىستى حان سايلاعان بيلەردىڭ اتتارى قازىر بەلگىلى - مايقى بي، تاما بي، كەرەيىت بي، قوڭىرات بي، تەمىر-قۇتلىق بي، تۋلاق بي، تەلەڭگى بي. (تاما. ءى توم، ءى كىتاپ. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى سەرياسى. الماتى، 2005) تاما بي شىڭعىستىڭ قولىنان «اعاش بەلگى» (تال، بيلىكتىڭ بەلگىسى) الادى، وسى دەرەكتىڭ تاتار نۇسقالارىندا بۇل وقيعا باسقاشا باياندالادى. مۇندا شىڭعىس حان بىلاي دەيدى: «ءاي، تاميان بي، سەنىڭ اعاشىڭ تەرەك، قۇسىڭ قارعا، ۇرانىڭ «تۇتىيا»، تاڭباڭ ىلگەك بولسىن!» وسى ىلگەك تاڭبا بوكەي ورداسىنداعى تامالاردا ساقتالعان، قازىر دە سول قالپىندا. ارقا مەن وڭتۇستىك تامالارىنىڭ تاڭباسىنىڭ وزگەشە بولۋى قىپشاق قاۋىمداستىعىنان قالعان بەلگى بولىپ تابىلادى (مۇنداي تاڭبا قازىرگى قىپشاقتاردا دا ساقتالىپ وتىر). راشيد-اد-ءديننىڭ جازبالارىندا «تولاي جىلى (قويان جىلى، حيجرا بويىنشا 603 جىل، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىز بويىنشا 1206 جىل) تۇماتتاردىڭ شىڭعىس حانعا باس يگەن ءامىرشىسىنىڭ اتى تايتۋلا سوكار (تايتۋلى سوقىر) ەدى» دەگەن دەرەك بار (راشيد-اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.1. كن.1. 150 ستر.)

تامالاردىڭ اتا قونىسى التاي، سايان تاۋلارى بولىپ سانالادى، ولار تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلكەن كوشۋىمەن بىرگە ورتا عاسىرلاردا قازىرگى جەتىسۋ جەرىنە ودان قاراتاۋدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن جايلاي وتىرىپ، سىردارياعا دەيىن كوشىپ-قونىپ تۇرمىس كەشكەن. ءبىر بولىگى شايباني ۇلىسىنداعى الشىن تايپالىق قاۋىمداستىعىنا كىرگەن، ءبىر بولىگى قىپشاق قاۋىمداستىعىمەن بىرگە سارىارقانى دا جايلاعان، قازىرگى مەكەندەرى دە وسى جەرلەر. تامالاردىڭ التايدا تۇرعانى تۋرالى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر مول، بەيىتتەردەگى تاستاردا تۇركىلەردىڭ تاڭبالارىمەن بىرگە تامالاردىڭ تاڭبالارى كەزدەسىپ وتىرادى.

قاراحان مەملەكەتىن قۇرعان ۇلىستاردىڭ ىشىندە دە تاما تايپاسى اتالادى، قارا بۋرانىڭ ءبىر اتى بۋراحان، تۇرىكشە  بوعراحان، اڭىزدار قاراحان جەرىنە العاش بارعان ءدىن وكىلى رەتىندە وسى بوعراحاندى مەگزەيدى، ءدىنباسى ءارى جاۋىنگەر بولعان قارابۋرا تامانىڭ ۇرانىنا اينالادى. تاما تايپاسى التىن وردانىڭ ىدىراۋىنان كەيىن ءتۇرلى تاريحي دۇربەلەڭدەردى باستان وتكەردى، جوشى بيلىگىنىڭ كۇشى السىرەگەن سوڭ دەربەس حاندىقتار قۇرىلدى، تامالار سونىڭ سالدارىنان وزبەك، باشقۇرت سياقتى تۋىسقان حالىقتاردىڭ قۇرامىنا كىردى. ءحىۇ عاسىردىڭ سوڭىندا جايىق پەن جەم وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا نوعاي ورداسى قۇرىلدى، ونىڭ باسىندا قوڭىرات تايپاسىنىڭ ماڭعىت رۋىنان شىققان ەدىگە بي بولدى، نوعاي ورداسى التىن وردا حانى توقتامىستان دەربەس ءومىر سۇرۋگە تىرىستى، سالىق تا تولەمەۋگە بەل بۋدى. وسى ەگەستىڭ سوڭى التىن وردانىڭ شاڭىراعىن شايقالتقانى بەلگىلى، ەدىگە اقساق تەمىرمەن وداقتاسا وتىرىپ التىن وردانىڭ كۇيرەۋىنە ىقپال ەتتى، كاۆكازداعى قىپشاقتار مەن وسمان تۇرىكتەرى دە وسى ەگەستىڭ قۇربانىنا اينالدى، وسى ازاماتتىق قىرعىننان كەيىن تۇرىك ۇرپاعى قايتا باس كوتەرە المادى، ءوزارا قىرقىستىڭ كەسىرى ورىستىڭ بوداندىعىنا الىپ كەلگەنى تاريحتان بەلگىلى. التى جۇرتتان تۇراتىن الاشتىڭ بىرلىگى كەلمەسكە كەتتى، قازاق پەن نوعايدىڭ بۇلگەنى ءبىر ۇلتتىڭ ەكىگە ايرىلعانى بولدى، نوعايلىنىڭ دا قازاقتىڭ دا جۇرتى (رۋى، اتاسى) ءبىر بولاتىن.

ءا.قوڭىراتباەۆ «نوعايلى جۇرتى كىمدەر؟» اتتى ماقالاسىندا نوعايدى تورتكە بولەدى:

سارى نوعايلار -بۇلار 1380 جىلى باتىسقا كوشىپ قازان، قىرىم، كاسيموۆ (ەدىل) حاندىعىن جاساعان، ولار وزدەرىن تاتار دەپ اتاعان.

قارا نوعايلار -ءحۇى عاسىردا بۇلار ون سان نوعاي حاندىعىن ورناتقان، ورمانبەت بي قازاقتاردىڭ قولىنان ءولىپ، قازاق پەن نوعاي ايىرىلىسقان، ولاردىڭ ەلى -بارابى تاتارلارى.

ماڭعىت نوعايلارى -بۇلار ماڭعىستاۋ، داعىستان، جايىق، جەم، ساعىز، ويىل جەرلەرىن قونىستانعان. ءاز جانىبەكتىڭ تۇسىندا ماڭعىت وراق باتىر قىپشاق قوبىلاندىنى ولتىرگەن سوڭ قازاقتان بولىنگەن. بۇل  جونىندە:

قازاق پەن نوعاي ايرىلدى،

قازاق سارتقا قايرىلدى.

نوعايلىنىڭ نۋ ەلى

كۇڭىرەندى، قايعىردى...

جىلاۋ، جىلاۋ، جىلاۋ كۇي،

جىلاعان زارلى مىناۋ كۇي -

دەگەن ەپيكالىق ولەڭ ساقتالعان. اسان قايعىنىڭ «ەل ايرىلعان» كۇيى وسى ولەڭنىڭ بۋىندارىنا ساي كەلەدى، كۇي مەن ولەڭ ەرتەدە قوسىلا ورىندالۋى دا مۇمكىن، بولماسا جىر بولۋى دا عاجاپ ەمەس.

كاۆكاز نوعايلارى -بۇلار ادىگەي، قاراشاي، پەشەن (پەچەنەگ), بۇلعار، ابحاز،  قۇمىق، دەربەنت مامليۋكتەرى مەن الاننىڭ ءبىر توبىنان قۇرالعان قاۋىمداستىق، ءتۇبى ماڭعىتتان تارايدى. ارينە مۇنداعى ماڭعىتتاردىڭ تاماعا تۋىستىعى جوق، دەگەنمەن كىشى ءجۇزدىڭ كوپ قاناتى نوعاي ورداسىنا كىرگەنى راس. بۇل بىزگە ءحۇى عاسىردا تامالاردىڭ ەدىلدى قونىستانعانىنان مالىمەت بەرە الادى. اۋىز ادەبيەتىندەگى دەرەكتەردىڭ ىشىندە اسان قايعىعا بايلانىستى اڭىزداردىڭ قايسىسى بولماسىن تاريحي شىندىققا جاناسا كەلەدى، ءاز جانىبەك قارادان (نوعايدان) قاتىن العان سوڭ بيلىك قايىن جۇرتتىڭ قولىنا كوشەدى، ولار كىشى ءجۇز رۋلارىن توپتاستىرىپ ونى دەشتى قىپشاقتان دەربەس ورداعا اينالدىرۋ مۇددەسىن كوزدەيدى، سوعان نازالانعان اسان قايعى شىعىستان قونىس ىزدەيدى، جەرۇيىق دەگەن ۇعىم وسى كەزدە شىققان. اسان قايعى «جەلماياسىنا ءمىنىپ» (وسى اتتاس كۇيى دە بار) دەشتى قىپشاقتىڭ بيلەۋشىسى، تاريحتا اق وردا دەگەن اتپەن قالعان مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان وردا ەجەن حانعا (شايباني حاننىڭ اعاسى) بارادى. اق وردانىڭ سول كەزدەگى استاناسى - ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسى بويىندا، الاكولدىڭ ماڭىندا بولدى. وردا ەجەن حان سارىسۋ، شۋ بويىنان ماڭعىت پەن تاما تايپالارىنا جەر بەرىپ قايىرلى ءىس قىلادى. اسان قايعىنىڭ «ەل ايرىلعان» كۇيى وسى ءبىر دۇربەلەڭنىڭ ەسكەرتكىشى. اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەن اڭىزى دا وسى ءداۋىردىڭ فولكلورى، اسان قايعى قازاق پەن نوعايعا بىردەي بەدەلدى بي بولعاندىقتان ەلدىڭ بۇلىنگەنىن قالامايدى، «قۇيرىعى جوق، جالى جوق، قۇلان قايتىپ كۇن كورەر؟» دەپ زارلانادى. ونىڭ سوڭىنا ەرگەن تايپالاردىڭ ىشىندە تامالاردىڭ كوپ بولۋى زاڭدىلىق، سەبەبى ول كەزەڭدە ولار وزدەرىنىڭ شەجىرەسىن نوعايلى جۇرتىنان تاراتقانعا ۇقسايدى. «شورا» ەپوسىنىڭ مۇرىن جىراۋدان جازىلىپ الىنعان (1942 جىلى م.حاكىمجانوۆا جازىپ العان) نۇسقاسىندا قالماقتىڭ حانى مۇساحانعا شورا ءوزىن بىلاي دەپ تانىستىرادى:

نوعايلىنىڭ ىشىندە

اسىلىم ارتىق ارعىنمىن

وسى جىردا تاعى دا مىناداي تىركەستەر بار:

مەنىڭ ەلىم سۇراساڭ

نوعايلى دەگەن ەل ەدى

ال «تاما باتىر» جىرىندا (مۇرىن جىراۋدىڭ نۇسقاسى) كوكىستىڭ باتىر ۇلى تاما ءوزى تۋرالى:

مەن ءبىر نوعاي بالامىن،

يەسىمىن دالانىڭ...

- دەيدى. ال «ارعىنمىن» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ارقىلى نوعاي ورداسىندا ارعىن مەن تامانىڭ ءبىر قاۋىمداستىقتا بولعانىن بولجاۋعا بولادى.ساياسي قۇرىلىم رەتىندە نوعايلى ورداسىنا قاراعان رۋلاردىڭ ءبارى وزدەرىن نوعايمىز دەپ ەسەپتەگەن، سوندىقتان ەپوستاعى كەلتىرىلگەن جىر تىركەستەرى تامالاردىڭ گەنەولوگيالىق داراعىن انىقتايتىن فاكتور بولا المايدى. نوعايلى ىدىراعانمەن تاما تايپاسىنىڭ تۇتاستىعى ساقتالىپ قالعانى تاريحتان بەلگىلى. ياعني تاما تايپاسى ورتا عاسىردان تاريحتا بەلگىلى بولعان ىرگەلى رۋ، ال نوعايلى اتاۋى تەك التىن وردا اق وردا مەن كوك ورداعا بولىنگەن كەزەڭدە نوعايلى ورداسىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى پايدا بولعان.

قازاق اڭىزدارى مەن ەپوستارىنداعى دەرەكتەر تامالاردىڭ العاشقى استاناسى قازان قالاسى دەگەنگە سايادى، شىندىعىندا ءسىبىر حاندىعىنىڭ قاراماعىندا بولعان قازان قالاسىندا تامالاردىڭ بولعانى راس، ول تاتار-باشقۇرت تاريحىنىڭ دەرەكتەرىندە ناقتى كورسەتىلگەن. ىقىلاستىڭ «قازان» كۇيى سول زاماننىڭ تراگەدياسىنان قالعان مۇرا. دەگەنمەن وندا تامالارمەن بىرگە قىپشاقتار دا، ارعىندار مەن جالايىرلار دا بولدى، سوندىقتان تامانىڭ جەكە ورداسى بولدى دەپ ۇيعارۋعا بولمايدى، سەبەبى ولار «قازاندى كاپىر العان» كەزەڭدە رەسمي نوعاي ورداسىنا قاراعان.

تامالاردىڭ باتىستان شىعىسقا كوشۋىنىڭ شەجىرەسىن اسان قايعى زامانىنان باستالعان دەپ ساناۋىمىزعا نەگىز بار. اسان قايعىعا ەرىپ شىعىسقا كەلگەن ماڭعىت پەن تامانىڭ اتاقونىسى قازىرگى كەزەڭدە ءبىر ولكە بولىپ سانالادى، ول زاماندا دا بىرگە ەدى، مىسالى قارابۋرا دا ەدىگە دە قاراتاۋ باۋىرىنداعى سوزاق وڭىرىندە تۋىلعان، نەگىزىنەن ۇلىتاۋ جەرى مەن وڭتۇستىكتەگى ءىرى قالالاردى ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز رۋلارى جايلادى. نوعايلى مەمەلەكەتىنىڭ قۇرامىندا ارعىن، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق رۋلارىنىڭ بولعانى بەلگىلى، سوعان قاراعاندا ول كەزەڭدە جۇزدىك، رۋلىق بىرلەستىكتەن تايپالىق بىرلەستىكتىڭ بەلسەندى بولعانى بايقالادى. شاش پەن سامارقاندا شايباني زامانىنان بەرى بيلىك قۇرىپ كەلگەن الشىندار ء(جالاڭتوس ءباھادۇردىڭ سامارقاندى بيلەگەن كەزەڭى)  نوعايلىلاردىڭ اسىرەسە ماڭعىت پەن تامانىڭ شىعىسقا كوشكەن تايپالارىنىڭ كۇشەيۋىنە مۇددەلى بولدى. كەيىننەن تامالار الشىندارمەن مىقتى قاۋىمداستىق قۇردى، جانە سىر مەن ءامۋدىڭ بويىندا ىقپالدى تايپالىق وداق قالىپتاستىردى. نوعايلى ورداسىنىڭ نەگىزگى تايپاسى ماڭعىت پەن تاما بولۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس، ەدىگەنىڭ تۋعان جەرى جىلىبۇلاق (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سوزاق اۋدانى، قۇمكەنت اۋىلى) پەن سوزاقتان سارىارقاعا دەيىن جايلاعان تامالاردىڭ جاز جايلاۋى مەن قىس قىستاۋى بىرگە بولعان، كەيىن ەدىگە ولگەننەن كەيىن تامانىڭ ءبىر بولىگىنىڭ مەكەنى سارىارقا بولسا، ءبىر بولىگىنىڭ مەكەنى باتىستاعى ەلەك وزەنىنىڭ بويى بولدى. نوعاي ورداسىنىڭ ءابىلحايىر حاندىعىمەن بولعان قىرقىسىنان كەيىن تامالار ماڭعىتتارمەن بىرگە اتالعان حاندىقتىڭ ء(سىبىر حاندىعى) قۇرامىنا كىرۋگە ءماجبۇر بولدى. نوعايلىدا بۇلاردان باسقا ارعىن، قوڭىرات، الشىن، قىپشاق، جالايىر، ءۇيسىن، كەرەيىت، نايمان سياقتى رۋلار دا بولدى. نوعاي ورداسىنىڭ ۇيىتقى رۋى بولعان تامالاردىڭ ءبىر بولىگى قازان مەن قىرىم جەرىنە دەيىن باردى، كەيىننەن قازاق حاندىعى كۇشەيىپ نوعاي ورداسى السىرەگەندە تامالار بىرنەشە ۇلىستىڭ قۇرامىنا ءبولىنىپ كەتتى جانە سول ۇلىستاردىڭ نەگىزىن قالاعان بەلدى رۋلاردىڭ بىرىنە اينالدى. قازىر تامالار قىرىم تاتارلارى، داعىستان نوعايلارى، ورال مەن جايىق باشقۇرتتارى ىشىندە كوپ كەزدەسەدى، وزبەك پەن تاجىك جەرىندە دە بار.

تامانىڭ بايىرعى ۇرانى «تۇتىيا» ەكەنىن جوعارىدا كەلتىردىك، ال نوعايلى كەزەڭىنەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالعان ۇرانى -قارابۋرا، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» قيسساسىندا قارابۋرا اتىنىڭ قاھارمان رەتىندە دە ۇران رەتىندە دە اتالىپ وتىراتىنى بىزگە نوعايلى كەزەڭىندە تامالاردىڭ دەربەس رۋ بولىپ قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. بۇرىنعى تاڭباسى ىلگەك بولسا قازىرگى تاڭباسى ءىى (قوس جەبە). ەڭ كوپ تاراعان شەجىرە بويىنشا تامانىڭ گەنەولوگياسى بىلاي تارقاتىلادى: كىشى ءجۇز، جەتىرۋ، تاما، قارابۋرا، نارىك، شورا، بۋراحان (قارابۋرا). بۋراحاننان ءالىپ پەن جوگى تۋادى. پاتشالىق رەسەي كەزىندەگى بولىستىق ساناعىنىڭ جازبالارىنا سۇيەنسەك، شىمكەنت پەن اۋليەاتا ۋەزدەرىندەگى تامالاردىڭ شەجىرەسىندە ازداعان وزگەشەلىك بار، وسى كەزەڭدەگى شەجىرە بويىنشا سۇگىردىڭ رۋى بۇزاۋ تاما بىلاي تاراتىلادى: تاما، قارابۋرا، نارىك، شورا، شوتقارا، ەسەنكەلدى، داۋلەتكەلدى، دەربىس، بۇزاۋ.

سۇگىردىڭ شەجىرەسى التى اتا الىپتەن تارايدى، الىپتەن داۋلەتكەلدى، ودان بۇزاۋ اتا بولىپ بولىنەدى. ءحۇىى-ءحۇىىى عاسىرلاردا داۋلەتكەلدى رۋى اقمولا وكرۋگىنە قاراستى توقىراۋىن، سارىسۋ وزەندەرىنىڭ بويىن جايلادى، قازىرگى قاراعاندى وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانىنىڭ تەرريتورياسى داۋلەتكەلدىنىڭ بايىرعى قونىسى بولىپ سانالادى. ال شۋ وزەنى ارقىلى ولار مال قىستاتۋ ءۇشىن بەتپاقدالانى تىكە كەسىپ سوزاقتى قىستايتىن بولعان.  ءحىح عاسىردىڭ باسىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بولىستىق ساناعىندا داۋلەتكەلدى رۋىنىڭ قونىستانعان جەرلەرى - باتىس قازاقستانداعى بوكەي ورداسى جانە اقتوبە ۋەزى دەپ كورسەتىلەدى، داۋلەتكەلدىلەر ول جاقتا نوعاي ورداسىنىڭ كەزەڭىندە قونىس تەپكەن، جالپى تاما رۋىنىڭ نوعايلى داۋىرىندە جايىقتى جايلاعانى تاريحتان بەلگىلى.

ءالىپتىڭ ءبىر تارماعى قىزىلقۇرتتان تاراعان اتاقتى تىنەي باقسى ء(حۇىى ع.) داۋلەتكەلدىگە دە ورتاق تۇلعا بولىپ سانالادى، تىنەي باقسى تۋىستىعى جاعىنان سۇگىرگە ءسۇتتىابىزدان تارايتىن ىقىلاستان دا جاقىن بولادى، ال ىقىلاس تىنەي باقسىنى ءوزىنىڭ ءپىرى ساناعان دەگەن اڭىز اڭگىمە ەل اراسىندا ءالى بار. ولاي بولسا سۇگىردىڭ دە تىنەي باقسىنىڭ تۇلعاسىن قۇرمەت تۇتقانىن جوققا شىعارا المايمىز. بايىرعى باقسىلار قورقىت، دومباۋىل، قويلىباي سارىندارى ىقىلاسقا ۇلگى بولسا سۇگىر دە كەزەگىندە سول ءۇردىستى جالعاستىرۋشى بولىپ قالعانىن ونىڭ شىعارماشىلىعىنان بايقاۋعا بولادى.

ءالىپتىڭ ارقا مەن قاراتاۋداعى تارماعى داۋلەتكەلدىدەن تارايتىن بۇزاۋ تاما رۋىنان شىققان بەدەلدى ادامدار كوپ بولدى. «ەل سۇراعان- ەرۋباي» اتانعان ەرۋباي بي مەن تاسىباي باتىر تاريحي تۇلعالار بولىپ تابىلادى. بۇزاۋدان شىققان اتىشۋلى ادامنىڭ ءبىرى - انشىلىگى مەن دومبىراشىلىعى ەرەن بولعان، كورىك ۇستاعان زەرگەرلىگىمەن اتى شىققان مىرزاباي دەگەن ۇستا، ول سۇگىردىڭ تۋعان اتاسى بولىپ كەلەدى. سوزاقتا «مىرزاباي اققوقاننىڭ ءتىلىن بىلەدى» دەگەن ەسكى ءسوز ماتەل بوپ كەتكەن، اققوقان دەگەنى كۇمىستىڭ ەڭ باعالىسى، اق پاتشا بيلەگەن زاماندا اۋقاتتى ۇستالار سوزاقتا التىن مەن كۇمىستىڭ كەنى بولعانىنا قاراماستان باعالى مەتالل شيكىزاتىن قوقاننان ارنايى الدىرىپ وتىرعان. قوقاننىڭ كۇمىسىنەن ساقينا، بىلەزىك سوققان زەرگەر مىرزابايدىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ اتى ءالي (ەل اۋزىندا ءالى دەپ تە اتالا بەرەدى), ول دا ارقا مەن سوزاققا دەيىنگى ەلگە سىيلى ادام بولعان، نەگىزگى تۋعان جەرى بۇرىنعى اسان قايعى اۋدانى (قاراعاندى وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانى). بۇزاۋ تامانىڭ اتقامىنەر ادامى بولعان ءالي تۋرالى دەرەك سۇگىردىڭ ماقپۋزامەن (مافرۋزامەن) كۇي تارتىسقان اڭىزىندا بار. سۇگىردىڭ شاكىرتى ەرگەنتاي بورساباەۆتىڭ ايتۋىنشا اتاستىرعانى بولا تۇرا سۇگىردىڭ ماقپۋزامەن شارتتاسۋىنا (ماقپۋزا «مەنى كۇيدەن كىم جەڭسە سوعان تيەمىن» دەپ شارت قويعان ) قازاقتىڭ قۇداندالىق سالتى بويىنشا جول بەرىلمەيتىن بولعان، بىراق ءالي كوپتىڭ ايتقانىنا قۇلاق قويماي بالاسىنا باتاسىن بەرىپ نايماندار جايلاعان ۇلىتاۋعا ساپارعا اتتاندىرادى. كەيبىر دەرەكتەردە ءاليدى ەل اعاسى قۇلتاس بي دە قولداعان دەگەن اڭىز بار. ءالي ارقادا جەتىقوڭىردى جايلاعان، شۋدى قىستاعان، ءتورت تۇلىك مالدان تۇيەسى، ءۇيىرلى جىلقىسى مول بولعان، باقۋات تۇرمىستا ءومىر كەشكەن. بالاسى سۇگىرگە قۇلىنى سويىسقا تۇسكەن بيەنى ءيىتۋ ءۇشىن «تەلقوڭىردى» شىعارۋعا ىنتالاندىرعان وسى ءالي، بۇدان ءبىز ونىڭ كۇيدىڭ قۇدىرەتىنە باس يەتىن مارتتىك مىنەزىن اڭعارامىز، سونىمەن بىرگە «اشا تۇياق قالدىرماعان» كوللەكتيۆ كەزىندە دە مالدى بولعانىن بايقايمىز. سۇگىردىڭ جاس كەزىندە سەرىلىك قۇرىپ ۇلىتاۋعا بارعانى، تۇركىستانداعى كۇيشىلەر سايىسىنا قاتىسقانى، ارقاداعى سايدالى سارى توقاعا ساپار شەككەنى اكەسىنىڭ دوڭگەلەنگەن داۋلەتى بولعانىن كورسەتەدى. ءالي دومبىرانى اۋەس ەتپەگەن ادام، بىراق بالاسىنىڭ دارىنىن اشۋ ءۇشىن ماڭايداعى كۇيشى-انشىلەردى ۇيىنە شاقىرىپ وتىرۋدى داعدى قىلعان. بالا سۇگىر تۇسىندە كۇي دارىپ ويانعاندا ورىكتەن دومبىرا  شاپتىرىپ بەرگەن، «بالاما كۇي قوندى» دەپ   قاۋىمدى شاقىرىپ توي جاساعان.

سۇگىردىڭ قىستاۋى مويىنقۇمداعى شۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى قازمويىن دەگەن جەر، بەتپاقتان ارقاعا باراتىن تەكەي جولىنىڭ ۇستىندەگى «ءتۇسىپتىڭ اششى قۇدىعىن» دا قىستاعان. جايلاۋى سوزاقتىڭ قاسىنداعى «تالاپتى» كولحوزىنىڭ ەسكى ورنى، ىنتىماق اۋىلى. سۇگىر ارقاداعى «جەتىقوڭىردى» دا جايلاعان، ارىسى ۇلىتاۋعا دەيىن كوشىپ قونىپ جۇرگەن. كەيبىر زەرتتەۋلەردە (ا.سەيدىمبەك، ءى.جاقانوۆ) سۇگىردى قاراعاندى وبلىسىندا تۋىلعان دەگەن دەرەكتەر بار، ونىڭ سەبەبى سۇگىردىڭ اتالارىنىڭ ارقانى دا قونىس ەتكەنىنە بايلانىستى، ال سۇگىردىڭ جاقىن تۋىستارى ونىڭ تۋعان جەرى دەپ جەتىقوڭىر (قاراعاندى وبلىسى، ۇلىتاۋ اۋدانى) جايلاۋىن اتاۋعا بەيىل. ا.جۇبانوۆ سۇگىردى شىمكەنت وبلىسى، سوزاق اۋدانىندا تۋىلعان دەپ جازدى (عاسىرلار پەرنەسى), ۋ.بەكەنوۆ تە وسى دەرەككە سۇيەندى كۇي تابيعاتى، ال ا.سەيدىمبەك سۇگىردىڭ تۋعان جەرى قاراعاندى وبلىسى، جاڭاارقادا تۋىلعان دەگەن دەرەك كەلتىرەدى (كۇي شەجىرە). سۇگىردىڭ تۋىلعان جەرى جايلى ناقتى دەرەك رەتىندە ولكەتانۋشى س.ءتابريزوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى شىندىققا جاقىن، سەبەبى اۆتور سۇگىردى كوزىمەن كورگەن، تۋىستىق (شەشەسى جاعىنان) قارىم قاتىناسى دا بار، ونىڭ ۇستىنە سۇگىردىڭ دەنەسىن جەرگە تاپسىرعان، جانازاسىن شىعارعان اۆتوردىڭ اكەسى ءتابريز يشان بولعان. سوزاق تامالارىنىڭ اتامەكەنىن ءدال انىقتاۋ ءۇشىن تاريحي-ارحەولوگيالىق ەەسكەرتكىشتەرگە سۇيەنگەن دۇرىس سياقتى. بۇل جەردە قارابۋرانىڭ دەنەسى جاتقانىن ەسكەرەر بولساق وندا سوزاق تامالاردىڭ ورتا عاسىرلاردان جايلاعان جەرى دەپ بولجاۋعا نەگىز بار.

«اباي-اقپارات»