اشىق حات: ءسىز ورىستىلدىلەردىڭ قۇقىن قورعاۋدى جالعاستىرا بەرەر بولساڭىز، حالىق اراسىندا جىك پايدا بولادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆقا
قادىرلى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!
ءتىل ۇلتتىڭ جانى بولعان سوڭ، رۋحى ويانعان جاستار دا الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ كۇرەسىنە قوسىلىپ، جالعاستىرۋى زاڭدى. سىزگە «ءتىلىم ءۇشىن نە بەل، نە بەلبەۋ كەتەدى» دەگەن قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان جاستار داۋىسىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن حات جولداپ وتىرمىز.
بۇگىندە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى شارشاڭقى كوڭىل-كۇيدى قالىپتاستىرىپ، ءتۇرلى تەحنولوگيالار مەن پسيحولوگيالىق سوققىلار بەرىلىپ جاتسا دا قازاق ءتىرى تۇرعاندا قازاق ءتىلى ءۇشىن كۇرەس ەشقاشان توقتامايدى.
حالقىمىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتپەن كۇتكەندەگى سەبەبى، ءتىل تۋرالى قۇقىقتىق بازانىڭ بار ەكەندىگىنە، ونىڭ ورىندالاتىنىنا سەنىپ كەلدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، رەسەيدەگى رەسپۋبليكالاردىڭ دا ءتىل تۋرالى قۇقىقتىق بازاسى بار. زاڭمەن بارلىق جاعداي جاسالعان. رەسەيدە 23 مەملەكەتتىك ءتىل، 12 رەسمي ءتىل بار دەسەك تە تىلدەرىنىڭ ءوسىپ وركەندەپ، كەڭ قانات جايىپ جاتقانى شامالى. كەرىسىنشە، جويىلۋعا بەت بۇرىپ بارادى. بۇۇ-نىڭ ەسەبى بويىنشا رەسەيدە 136 ءتىل جويىلۋدىڭ الدىندا تۇر. مىسالىعا، مارى ەل، كومي، كارەليا، ۋدمۋرد، التاي رەسپۋبليكالارىندا ءوز تىلدەرى مەملەكەتتىك مارتەبەدە بولعانىمەن جويىلۋعا بەت بۇرعان ەكەن. ال بىزدەگى جاعداي وسى رەسەيدەگى رەسپۋبليكالاردان ءماز ەمەس.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆقا
قادىرلى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!
ءتىل ۇلتتىڭ جانى بولعان سوڭ، رۋحى ويانعان جاستار دا الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ كۇرەسىنە قوسىلىپ، جالعاستىرۋى زاڭدى. سىزگە «ءتىلىم ءۇشىن نە بەل، نە بەلبەۋ كەتەدى» دەگەن قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا الاڭداعان جاستار داۋىسىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن حات جولداپ وتىرمىز.
بۇگىندە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى شارشاڭقى كوڭىل-كۇيدى قالىپتاستىرىپ، ءتۇرلى تەحنولوگيالار مەن پسيحولوگيالىق سوققىلار بەرىلىپ جاتسا دا قازاق ءتىرى تۇرعاندا قازاق ءتىلى ءۇشىن كۇرەس ەشقاشان توقتامايدى.
حالقىمىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتپەن كۇتكەندەگى سەبەبى، ءتىل تۋرالى قۇقىقتىق بازانىڭ بار ەكەندىگىنە، ونىڭ ورىندالاتىنىنا سەنىپ كەلدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق، رەسەيدەگى رەسپۋبليكالاردىڭ دا ءتىل تۋرالى قۇقىقتىق بازاسى بار. زاڭمەن بارلىق جاعداي جاسالعان. رەسەيدە 23 مەملەكەتتىك ءتىل، 12 رەسمي ءتىل بار دەسەك تە تىلدەرىنىڭ ءوسىپ وركەندەپ، كەڭ قانات جايىپ جاتقانى شامالى. كەرىسىنشە، جويىلۋعا بەت بۇرىپ بارادى. بۇۇ-نىڭ ەسەبى بويىنشا رەسەيدە 136 ءتىل جويىلۋدىڭ الدىندا تۇر. مىسالىعا، مارى ەل، كومي، كارەليا، ۋدمۋرد، التاي رەسپۋبليكالارىندا ءوز تىلدەرى مەملەكەتتىك مارتەبەدە بولعانىمەن جويىلۋعا بەت بۇرعان ەكەن. ال بىزدەگى جاعداي وسى رەسەيدەگى رەسپۋبليكالاردان ءماز ەمەس.
21-عاسىردا ءومىر سۇرە وتىرىپ، ءتىپتى ءبىر ايدا ءتىل ۇيرەتەتىن وقۋ ادىستەمە پايدا بولعان زاماندا ءبىر ءتىلدى 20 جىلدان استام ۋاقىتتا ادامنىڭ ۇيرەنە الماۋى وتىرىك. ەندى كەلىپ، حالىقتىڭ ءبارى ەمەس، 95 پايىزى قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋدى 2020 جىلعا دەيىن ىعىستىردى. سوندا 31 جىل بولادى. ال تولىق قاشان مەڭگەرەتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى. وسىنشاما جىلدار بويى ورىندالماعان ءتىل تۋرالى زاڭنامالار ەندى ورىندالمايدى. قارتايعانعا دەيىن قازاقشا وقىپ، ۇيرەنە الماعان ازاماتتارىمىز (مەكتەپتە، ودان كەيىن جۇمىس ورنىندا قازاقشا وقىسا دا) ەندى ۇيرەنبەيدى. ونىڭ شەشىمى بىرەۋ-اق ول - ءسىزدىڭ قولداۋىڭىز. ەگەر ءسىز ورىستىلدىلەردىڭ قۇقىن قورعاۋدى جالعاستىرا بەرەر بولساڭىز شىدامى تاۋسىلا باستاعاندار كوبەيىپ، حالىق اراسىندا جىك پايدا بولادى. قازىردىڭ وزىندە ءسىزدىڭ ءتىل ساياساتىڭىزدى سىناۋشىلار قاتارى كۇرت ءوسىپ كەلەدى. وعان ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىز سەبەپ بولىپ وتىر. ءبىر-ەكى سوزىڭىزدەن مىسال كەلتىرەر بولساق، 2011 جىلدىڭ 18 ساۋىرىندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا سويلەگەن سوزىڭىزدە: «تاك ۆوت، پريحوديت (پەنسيونەر) ۆ نوۆۋيۋ پوليكلينيكۋ، ا تام ۆسە ۆىۆەسكي نا كابينەتاح ۆراچەي تولكو نا كازاحسكوم يازىكە، پەرەستاراليس چينوۆنيكي وت مينزدراۆا! بىۆاەت، چتو - ا تاكيح سلۋچاە نە مالو! - سپراۆكي زاستاۆليايۋت ي دايۋت نا يازىكە، كوتورىي چەلوۆەكۋ نە پونياتەن... ا بولنوي حوديت كاك ۆ لابيرينتە، نە زناەت كاك پوپاست ك لور-ۆراچۋ يلي كارديولوگۋ. تاكيە پەرەگيبى يمەيۋتسيا، يا نەودنوكراتنو وب ەتوم گوۆوريل.» (http://www.zakon.kz/210151-nazarbaev-prizval-ank-sledit-za.html). وسى سوزدەرىڭىزدەن كەيىن بىزدە ەرىكسىز مىناداي ويلار تۋىندايدى:
1. وندا ءورىستىلدى زەينەتكەرلەرگە بولا كوشەدەگى، قوعامدىق كولىكتەردەگى، قىسقاسى بارلىق جەردەگى قازاقشا جازۋلاردى الىپ تاستايتىن بولارمىز. سەبەبى تۇسىنبەي قالادى عوي، اداسىپ كەتەدى.
2. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العانىنا 23 جىل بولدى. زەينەتكەرلەر ماسەلەسى 23 جىل بۇرىن دا ايتىلعان. 23 جىل بۇرىنعى زەينەتكەرلەردىڭ كوبى قازىر جوق. بۇل نەعىلعان بىتپەيتىن زەينەتكەرلەر. قىسقاسى قانداي جاعداي بولعاندا دا ءسىز زەينەتكەرلەرگە بولا انىقتامانى تۇسىنىكسىز (قازاق) تىلدە بەرمەڭدەر دەگەن تالاپپەن كونستيتۋتسيانىڭ ءتىل نورماسى اياسىنان شىعىپ ءسوز سويلەمەۋىڭىز كەرەك ەدى.
3. مەديتسينا تەرميندەرى اۋدارىلعان ەمەس. ءوزىڭىز ايتىپ تۇرعانداي كارديولوگ، كارديولوگ قوي. مەديتسينا سالاسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە كوشىپ كەتكەنى شامالى. ءتىل كوميتەتىنىڭ ءار جىلدىق قورىتىندى ەسەبىن قاراساڭىزدار. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىن تومەنگى ورىنداردان تاباسىز. ء(ار جىلى ءارتۇرلى تومەنگى ورىندار العاندىقتان جازبادىق)
4. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەردىڭ قۇقىعى بار دا ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز جوق پا؟ كەرىسىنشە، بارلىق جەردە ورىسشا قىزمەت كورسەتىلەدى عوي. سوندا ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىمىزدى كىم قورعايدى؟ جەدەل جاردەم شاقىرساق، اۋرۋحاناعا بارساق ورىسشا سويلەۋىمىزدى تالاپ ەتەدى. سوتقا جۇگىنسەك جازا جوق. نەسىن جاسىرامىز، كەز كەلگەن ءدارىنىڭ نۇسقاۋلىعىن ورىس تىلىنەن وقيمىز. ويتكەنى قازاق تىلىندەگىسى تۇسىنىكسىز، شالا اۋدارىلعان جانە سەنىمسىز. دەنساۋلىعىمىز ءۇشىن ورىس تىلىندە وقۋعا، سويلەۋگە ءماجبۇرمىز. باق-دا كوتەرىلگەن، تارازداعى جاسى 70-تەن اسقان اقساقال قۇرمانالى ايازباەۆتىڭ قازاقشاسىن ەشقانداي دارىگەر تۇسىنبەگەنى سەبەپتى مەديتسينالىق كومەكتىڭ بەرىلمەگەنىن، پاۆلودارداعى ءبىر رۋزا بەيسەنبايتەگىنىڭ ورىسشا سويلەمەگەنى ءۇشىن اۋىرىپ ولەيىن دەپ جاتسا دا مەديتسينالىق كومەكتىڭ كورسەتىلمەگەنىن قايدا قويامىز؟ وسى تەكتەس ميلليونداعان ازاماتتارىمىز مەد.كومەكتى ورىسشا الۋعا ءماجبۇر. ال ميلليونعا جۋىق ورالمانداردىڭ ءحالى ءتىپتى مۇشكىل. ورىسشا بىلمەگەنى ءۇشىن بارلىق جەردەن شەتتەتىلىپ، ەكىنشى سورتتى حالىققا اينالىپ ءبىتتى. ەلىم، جەرىم دەپ كەلگەن ورالماندار بۇل قورلىققا دا كوندىكتى.
قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە تەك ورىس ءتىلى قولدانىلاتىنى بارىمىزگە بەلگىلى. سولتۇستىككە بارعانىمىزدا بىردە بىرەۋى مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتكەن ەمەس، قازاقشا سۇراساق جەكىپ تاستايدى، ورىسشا سويلە دەپ تالاپ ەتەدى... ول جاقتاعى قازاقتىلدىلەردىڭ جايىن ايتۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. سوققىعا جىعىلىپ، اجال قۇشۋىڭدا مۇمكىن. ەندى قازاقتىلدىلەردىڭ وسىنداي بۇزىلىپ جاتقان قۇقىقتارى تۋرالى كوپتەن بەرى ايتىلدى دا، جازىلدى دا، تەلارنالاردان كورسەتىلدى. بىراق سوعان قاراماستان 23 جىلدان بەرى ءسىز قازاقتىلدىلەردىڭ ورەسكەل بۇزىلىپ جاتقان قۇقى تۋرالى بىردە ءبىر رەت بولسا دا ايتتىڭىز با؟
جاسىراتىنى جوق، جوعارى جاققا حات جازاتىنداردىڭ كوپشىلىگى ورىس تىلىندە عانا جازۋعا تىرىسادى. سەبەبى «قازاق تىلىندەگى حاتتى كەش قارايدى نەمەسە قاراماي قويۋى مۇمكىن، ال ورىس تىلىندە جازساق تەز شەشىلەدى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. ءوزىم تالاي كۋا بولعان، تازا قازاقتىلدى اۋىلداردا جوعارى جاققا حات جازۋ ءۇشىن مەكتەپتەگى ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمىن جاعالاپ جۇرەدى. قازاقتىلدى جۋرناليستەر جاقسى بىلەدى، ءبىر جەردەن سۇحبات الايىن دەسە، قازاقشا سويلەيتىن ادام ىزدەيدى. كەيدە تاپپاي قالاسىز. قىسقاسى قازاقستاندا قازاق تىلىندە اقپارات الۋ قيىنعا اينالدى. سەبەبى بارلىق جەردە اقپاراتتار ورىس تىلىندە. وسىنشاما تولىپ جاتقان، بىرنەشە كىتاپقا جۇك بولارلىق قازاقتىلدىلەردىڭ قورلىقتارى مەن پروبلەمالارىن ءسىز ءبىر رەت بولسا دا كوتەردىڭىز بە؟
بارىنەن بۇرىن قاتتى جانىمىزعا باتاتىنى - كونستيتۋتسيانىڭ 14-بابىنداعى «تىلىنە، كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتار بويىنشا ەشكىمدى ەشقانداي كەمسىتۋگە بولمايدى»، 19-بابىنداعى «اركىمنىڭ انا ءتىلى مەن ءتول مادەنيەتىن پايدالانۋعا، قارىم-قاتىناس، تاربيە، وقۋ جانە شىعارماشىلىق ءتىلىن ەركىن تاڭداپ الۋعا قۇقىعى بار» دەگەن نورمالاردىڭ قۇرىپ قالعاندا قازاقتىلدىلەرگە كەلگەندە ورىندالمايتىنى. كەمسىتۋ كورمەك تۇگىلى قورلىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن كورىپ ءجۇر ەمەسپىز بە. (http://www.qazaquni.kz/4017.html) ءوزىمىزدى كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى بار ازامات رەتىندە سەزىنىپ تالاي قۇقىعىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن سوت، پروكۋراتۋرانى جاعالاپ ابىرويسىز بولدىق. ءبىر عانا قاراساي اۋدانىنداعى سىرا زاۋىتىنىڭ قىزمەتكەرى نادەجدا بەندزدىڭ قازاق ءتىلىن ەدەن جۋشىنىڭ تىلىنە دەيىن قورلاپ جۇرەتىنىن جەتى قازاق جۇمىسشىسى ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ الىپ، ناقتى ايعاقتارمەن سوتتا جەڭىلگەنىنە دە كۋا بولدىق...
23 جىلدا ءبىر ءتىل ۇيرەنە الماعان ادامداردى ەش تۇسىنە المايمىز. اقىلعا سىيمايدى. كونستيتۋتسيانىڭ 93-بابى 23 جىلدان بەرى ورىندالعاندا مۇنداي ءتىل بىلمەيتىن زەينەتكەرلەر ماسەلەسى بولماس ەدى. ايتپەسە وسىلاي قازىرگى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن جاستاردىڭ زەينەتكە شىققانىن كۇتىپ، سوسىن ولاردىڭ ومىردەن كەتكەنىن كۇتىپ، سوسىن تاعى ارتقى تولقىننىڭ زەينەتكە شىققانىن كۇتىپ، وسىلاي اينالىپ جۇرە بەرمەكپىز بە؟ سەبەبى قازىر دە بالاباقشادان باستاپ ورىس تىلىندە وقىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەي ءوسىپ كەلە جاتقان بۇلدىرشىندەر، جاستار، ورتا بۋىن بار. وسىلاردىڭ ءبارىن كۇتۋىمىز كەرەك پە سوندا؟
بۇل ءسىزدىڭ ءبىر عانا سوزىڭىزگە ايتقان ءۋاجىمىز. قالعان سوزدەرىڭىزدەن قىسقاشا كەلتىرەيىن، تالداۋدى وزىڭىزگە قالدىرامىز: «سەيچاس مى دۆۋيازىچنىي نارود. داجە ەسلي بى كازاحسكي يازىك بىل راسپروسترانەن ۆ كازاحستانە پوۆسەمەستنو, ي ۆسە ليۋدي رازگوۆاريۆالي نا كازاحسكوم يازىكە, نام ۆسە راۆنو نۋجەن بىل بى ۆتوروي يازىك. ۆسيا ميروۆايا ناۋكا پەرەۆوديتسيا نا انگليسكي يازىك ي نا رۋسسكي. ەسلي بى مى نە زنالي رۋسسكي يازىك, گدە بى مى برالي زنانيا?» (http://www.zakon.kz/4478285-ushhemljat-ljudejj-iz-za-neznanija.html), «قازاق ءتىلى باسقا تىلدەردى باسىپ كەتپەۋ كەرەك» (http://www.qamshy.kz/?p=1538), «ءۇش جىلدا نەمەسە ءبىر ايدا قىتاي ءتىلىن قالاي ۇيرەنەسىڭ؟!» (قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ قۇقىن بۇزباۋ تۋرالى ايتقانى) http://www.zhasalash.kz/saraptama/4370.html), «پلانومەرنوە رازۆيتيە كازاحسكوگو يازىكا نە بۋدەت پرويسحوديت ۆ ۋششەرب رۋسسكومۋ». (http://akorda.kz/kz/page/kazakstan-respulikasynyn-prezidenti-n-a-nazarbaevtyn-kazakstan-khalkyna-zholdauy-27-01-2012zh_1341124121#page), «نەلزيا پوپۋليستيچنو زانيماتسيا ۆوپروسامي كازاحسكوگو يازىكا. ساموە گلاۆنوە دليا ناس - ەدينستۆو ي سوگلاسيە ۆ ناشەي سترانە. مى گوۆوريلي، چتو ك 2020 گودۋ 95% ناسەلەنيا بۋدۋت زنات گوسۋدارستۆەننىي يازىك. نە نۋجنو توروپيتسيا...» (http://www.mir24.tv/news/politics/4646765)
ءسىزدىڭ ءاربىر ءسوزىڭىز تاپسىرما ەكەنىن، ونى ورىنداۋشىلاردىڭ اسىرا سىلتەپ ورىندايتىنىن ەسكەرسەك، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى نەگە تار ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.
ءسىز «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەپ ايتقانىڭىزبەن ءوزىڭىز ك.ءماسىموۆتى، ە.ەرتىسباەۆتى، و.سۇلەيمەنوۆتى باسقا دا قازاقتاردى قابىلداعاندا، قىزمەتتە وتىرىپ، رەسمي كەزدەسۋدىڭ وزىندە ورىسشا سويلەسەسىز، جەكە كەزدەسۋدى ايتپاعاندا.
«2020 جىلعا دەيىن 95 پايىزى قازاقشا مەڭگەرەدى» دەپ جۇباتىپ قويعانىڭىزعا سەنگىمىز كەلگەنىمەن، «بۇگىنگى جاستاردىڭ 75 پايىزى قازاق تىلىندە سويلەيدى» دەگەنىڭىزگە سەنە المايمىز. سەبەبى، جاستاردىڭ كوپشىلىگى قازىر ورىس تىلىندە سويلەيدى. اعىلشىن، قىتاي تىلدەرىن ۇيرەنۋدە قازاق ءتىلىن جولدا قالدىرىپ كەتتى. ءار جەردە «ءبىر ايدا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتەمىز» دەگەن جارنامالار قاپتادى. نەگە؟ سەبەبى سۇرانىس كۇرت ارتتى. ورىس، اعىلشىن، قىتاي تىلدەرى كۇنكورىس، بيزنەس تىلىنە اينالدى. وعان قوسا كەلەسى جىلدان باستاپ ءبىرىنشى سىنىپتا اعىلشىن ءتىلى وقىلاتىن بولدى. مەكتەپتە 11 جىل بويى قازاق ءتىلىن وقىپ ۇيرەنە الماي جۇرگەن جاستار، ەندى ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ كيريليتسا ارپىمەن قوسا لاتىن ءارپى جانە اعىلشىن، ورىس، قازاق تىلدەرىن وقىسا، ءتىپتى قازاق ءتىلىن ۇمىتىپ قالا ما دەگەن كۇدىك باسىم.
اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدە ورىس ءتىلى ۇستەمدىك قۇرسا، سوت، بانك، ۇلتتىق كومپانيالار، كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار، بيزنەس ءتىلى رەتىندە ورىس ءتىلىن قولدانىپ جاتسا قالاي قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىندە ەكەنىن ايتا الامىز. تۇسىنىكسىز...
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوزبوياۋشىلىق ەكەنىن مىنا سوراقىلىقتان تۇسىنۋگە بولادى. ع.ءابدىراحىموۆتىڭ قر مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىن باسقارىپ تۇرعان تۇسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتكە ۇمىتكەرلەردەن تالاپ ەتۋ نورماسىن الىپ تاستادى. ياعني، مەملەكەتتىك قىزمەتكە مەملەكەتتىك ءتىلسىز دە ورنالاسۋعا بولادى. تاعى ءبىر سوراقىسى تەست تاپسىرعاندا قازاق تىلىنەن دە سۇراقتار قويىلادى. وعان جاۋاپ بەرسەڭىز دە جاۋاپ بەرمەسەڭىزدە، و بالل الساڭىزدا وتەسىز. مازاق ءۇشىن تۇرعانداي. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردەن تالاپ ەتە الماساق قاي جەردەن تالاپ ەتەمىز؟ كەز كەلگەن مەملەكەتتىك ورگانعا بارىڭىز، اسىرەسە سولتۇستىك ايماقتارعا، مەملەكەتتىك ءتىل ورىس ءتىلى مە دەگەن ويعا قالاسىز. بوجكو، دەرنوۆوي، كورجوۆا، روگوۆ، شكولنيك، ت.ب. قىزمەتكەرلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي، قىزمەتىندە قولدانباي قالاي وسىنداي جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارۋعا مورالدىق قۇقى بار؟ ال مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مۇنداي باسشىلار ءوز ۆەدومستۆاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇقىن اياققا تاپتاماي جاتقانىنا كىمدى سەندىرە الامىز؟ مەملەكەتتىك تىلدەن ماقۇرىم قالعان باسشىلار تۋرالى ارى قاراي ايتايىن دەسەك ولاردى تاعايىنداپ جاتقان جانە ءسىز...
وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مەملەكەتتىك ساياسي جانە مەملەكەتتىك اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەر كوبەيىپ كەتتى. ويتكەنى ەشقانداي تالاپ جوق. ءبىر اعامىز ايتقانداي «قازاقستانداعى ءتىلدىڭ جاعدايى شىبىندى زەڭبىرەكپەن اتىپ، قابىرعانى قۇلاتىپ جاتقانداي».
قوعامدا مەملەكەتتىك تىلگە قاۋىپتىڭ كۇشەيگەنىنە مىنا مىسالدار جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن: پارلامەنت ماجىلىسىنە مەملەكەتتىك ءتىل جاناشىرلارى م.شاحانوۆ، ا.ايتالى، ب.تىلەۋحان، ت.ب. ورنىنا، ەندى ورىس ءتىلىنىڭ جاناشىرلارى ج.احمەتبەكوۆ باستاعان كوممۋنيستەر كەلدى. ءماجىلىس قابىرعاسىندا ەندى ورىس ءتىلى - ورتاق ءتىل بولسىن دەگەن پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ەۋرازيالىق وداققا كىرۋىمىزگە بايلانىستى ورتاق ءتىل - ورىس ءتىلى بولاتىندىعى تۋرالى پىكىر قالىپتاستى. قىسقاسى، سانامىزعا بولاشاعىمىزدى ورىس تىلىمەن بايلانىستىرۋ تۇسىنىگى سىنالاپ كىرگىزىلىپ جاتىر. وعان پ.سۆويك سياقتى قانشاما وزگە دياسپورا وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن قورلاپ سويلەيتىن سوزدەرىن قوسىڭىز جانە مۇنداي پىكىرلەر ازايۋدىڭ ورنىنا سوڭعى ۋاقىتتا كەرىسىنشە كۇشەيە باستادى. ەلدە ورىستىلدىلەر مەن قازاقتىلدىلەر دەگەن جاريالانباعان ەكى مايدان قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. بۇل تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا كولەڭكە تۇسىرە مە دەگەن قاۋپىمىز بار... قالالارىمىز قازاقتىڭ قالاسىنان گورى شەتەلدىڭ قالالارىنا كوبىرەك ۇقساپ بارادى. مۇنداي دەرەكتەردى جيناساق ءبىر كىتاپتان كەم بولماس، ءسىرا. ال شىدامىمىزدى شەكتەن شىعارىپ جىبەرگەن جاعداي، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى قولداپ نەمەسە قورعاساق شوۆينيست، ناتسيست بولۋىمىز. 1937 جىلعى كەزدەگىدەي ەلىم، جەرىم دەگەن ادامداردى فاشيست دەپ اتاۋ قايتا باس كوتەردى. وعان انتيفاشيستىك كوميتەتتىڭ قۇرىلۋى دالەل. سوندا وسىناۋ قورلىقتارعا كوندىگىپ، باس شۇلعىپ وتىرا بەرۋىمىز كەرەك پە؟ ءتىپتى بىزدە ءوزىمىزدى قورعاۋ قۇقىعىمىز دا جوق پا؟ وسىلاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ شىدامىن تاۋىسىپ بارادى. ءولىپ بارا جاتقان تىرشىلىك يەسى دە ارەكەتتەنىپ قالادى ەمەس پە، ءتىل ۇلتتىڭ جانى بولسا، جانىمىز شىعىپ بارا جاتقان سوڭ جانۇشىرامىز. جانىمىز - ءتىلىمىزدى قورعايمىز. كونستيتۋتسيانىڭ نورمالارى ورىندالماسا، ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ فۋنكتسياسىن اتقارسا ءبىز قانداي تاۋەلسىز ەلمىز؟ رەسەيدەگى رەسپۋبليكالاردان نە ايىرمامىز قالدى؟ تاۋەلسىزدىكتى انا تىلىمىزدە سويلەۋ ءۇشىن العان جوق پا ەدىك؟
قانشاما ميلليونداعان قانداستارىمىزدىڭ قانىن سۋداي توگىپ، قورلانىپ، قۇقى تاپتالىپ بارىپ ورىس ءتىلىنىڭ قازاقستانعا ەنگىزىلگەنىن ۇمىتپاعان دا ءجون. قازىر زامان وزگەردى، قازاقتىڭ رۋحى ويانىپ كەلەدى. سوندىقتان ورىستىلدىلەردىڭ قۇقى دەگەن جەلەۋمەن قازاقتىلدىلەردىڭ قۇقىن اياققا تاپتاۋدى، قورلاۋدى دوعارۋ قاجەت.
توق ەتەرى، قازاقستاننىڭ جاعدايىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى وركەندەتۋ مەن ءوشىرۋ ءسىزدىڭ قولىڭىزدا. سىزدەن كونستيتۋتسيانىڭ كەپىلى رەتىندە ءتىل تۋرالى كونستيتۋتسيالىق نورمالاردىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋىڭىزدى سۇرايمىز. كونستيتۋتسيانىڭ ءتىل نورماسىنا كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ بەرگەن تۇسىندىرمەسىنە سايكەس، ورىس تىلىندە ەشقانداي مارتەبە جوق جانە مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنان تىس جەردە تەڭ قولدانىلمايتىندىعى تۋرالى جازىلعان.
بۇدان كەيىن شەتەل ساپارلارىڭىزدا، جىل سايىنعى حالىققا ارناعان جولداۋلارىڭىزدا، باسقا دا جەرلەردەگى مالىمدەمەلەرىڭىز بەن رەسمي سوزدەرىڭىزدى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋىڭىزدى سۇرايمىز.
سەبەبى، مەملەكەتتىك ءتىل قۇقىقتىق دارەجەسىنە لايىق ىقپالعا يە بولماي، مەملەكەتتىلىكتىڭ مىقتى بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. الەمدىك تاجىريبە دە وسىلاي. بالكىم، مۇنى داعدارىسقا قارسى باعدارلاما رەتىندە دە قولدانساڭىز بولادى. سەبەبى، ءىس-قۇجاتتار ەكى تىلدە دايىندالادى. ەگەر دە ءبىر تىلدە دايىندالسا، شىعىندارىمىز ەكى ەسەگە ازايار ەدى. ەكى تىلگە بولا كەتىپ جاتقان كەڭسە تاۋارلارىنىڭ شىعىندارىن رەسپۋبليكا بويىنشا ەسەپتەسەك توبە شاشىمىز تىك تۇرارى ءسوزسىز. قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى ءۇشىن دە ماڭىزدى. سوندىقتان سىزدەن باتىل قادامدار كۇتەمىز. بۇل ارەكەتتەرىڭىزدى قولدايتىن ويانعان رۋحتى جاستار بار...
قول قويۋشىلار:
فازىلبەك ءابساتتارۇلى
تولەگەن بايتجاۋىن
قۇرالاي سۇلتانبەكقىزى
اسقار قۇمىران
نۇربول مولداقۇلۇلى
توبە مەنبلەنتەگى
وركەن كەنجەبەك
بەيبىتگۇل ابدىعاپپارقىزى
تاجىمبەت داستانبەك
جالىن نۇرداۋلەتقىزى
مەيرام مۇقىش
گاۋحار راحماتۋللاقىزى
داريعا ءبايمۇمىن
ساكەن ءابدى
ابزال سارى
اسىلبەك قارابالا
مەلدەش تاۋباي
نۇرحان ورا
بالقىبەك ءجۇمادىل
ەركەبۇلان ەرمەكۇلى
بەرىك شادعالي
الدابەرگەن كەمپىرباي
الما سايلاۋقىزى
ساۋلە ومار
اقبوتا سادۋاقاس
باقىتگۇل جىلقىباي
مۇحتار ەسپەمبەت
روزا جاقىپ
گۇلنار قۋاتبەك
جاندوس ومىربەك
ەركەبۇلان ماحامبەت
مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ ميتينگىلەرىندە دە قول جينالىپ، پرەزيدەنتكە جولدانادى. ءار وڭىردەگى باۋىرلارىمىز وسى حاتقا قول جيناپ پرەزيدەنتكە سىزدەردە جان-جاقتان جولداي بەرسەڭىزدەر.
«اباي-اقپارات»
