«اۋىلدى، سەنى ساعىنام…»

بيىل ۇلت رۋحانياتىنىڭ ابىزى اتانعان شەرحان مۇرتازانىڭ تۋعانىنا – 90 جىل. مەرەيلى داتانى اتاپ وتۋدە ءبىزدىڭ بىردەن-ءبىر قوسار ۇلەسىمىز – حالىق جازۋشىسىنىڭ جەكە ارحيۆتەرىن زەردەلەۋ، زەرتتەۋ جانە ونى مەملەكەتتىك ساقتاۋعا وتكىزۋگە بار مۇمكىندىكتى جاساۋ دەپ بىلدىك. سوندىقتان العاشقى قادامدى 2021 جىلى باستاپ، جازۋشىنىڭ قولجازبا مۇرالارىن جيناستىردىق. جەتپىسكە جۋىق كۇندەلىگى، جۇزدەن اسا حاتتارى جانە وزگە دە قولجازبا قاعازدارى شەرحان مۇرتازا اتىنداعى رۋحانيات جانە تاريحتانۋ ورتالىعىنا جەتكىزىلدى.

بۇگىندە ورتالىق قىزمەتكەرلەرى قوعام قايراتكەرى، حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازانىڭ جەكە ارحيۆتەرىن سارالاپ، ولاردى ەلەكتروندى-ساندىق تۇرگە ءتۇسىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە.

قۇجاتتاردىڭ ءبىر بولىگى – حاتتار. ياعني، شەرحان مۇرتازاعا جازعان، شەرحان مۇرتازا جازعان ءجۇز ەلۋگە جۋىق حات. ارينە، «ۇلكەن تۇلعانىڭ جازىسقان حات-حابارى سول عانا ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تا تۋىنداۋى مۇمكىن. بىراق بۇل حاتتار – شەرحان مۇرتازانىڭ ومىرلىك ءبىر بەلەسىندە عانا جانىنا جاقىن ادامدارمەن بەيرەسمي تۇردە الىسقان، ءبىزدىڭ قولىمىزعا جەتكەن حاتتارى ەكەنىن ايتا كەتۋدى ءجون دەپ وتىرمىن. ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى 1950-1955 جىلدارى جازىلعان. ءىشىنارا 1957, 1959, 1960-شى، 1980-شى جىلعى حاتتار دا بار. ولاردىڭ ەرەكشەلىگى – بۇرىن-سوڭدى ەش جەردە جاريالانباۋى.

حات – جۇرەك كوزى، ادام جانىنىڭ ايناسى. ونى جازۋ مادەنيەتى، قاعازعا ارىپتەردى جاتقىزۋى، تىنىس بەلگىلەرىن ورنالاستىرۋى… ءبارى-ءبارى اۆتوردىڭ ءوزى تۋرالى انىق حابار بەرىپ تۇرادى. حات جازۋ مادەنيەتى وتكەن جيىرماسىنشى عاسىردا، ياعني ەلەكتروندى حات الماسۋ پايدا بولعانعا دەيىن قوعامدىق ومىردە ەرەكشە ورىن الىپ، دامىدى. سوناۋ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا مايداندا جۇرگەن ۇلىنان، جارىنان حات الۋ ءتىپتى بولەك ەدى. ونىڭ حات يەسىنە جەتۋگە دەيىنگى جولى دا – ءبىر تاريح. تاعات تاپپاي، ۋاقىت ساناپ كۇتكەندە كەلگەن جاقسى حابار حات يەسىن عانا ەمەس، كۇللى اۋىلداستارىن دا قۋانىش سەزىمىنە بولەيتىن. سەبەبى مۇنداي حاتتاردا اۆتور تەك ءوزى تۋرالى عانا ەمەس، كورگەن-بىلگەن اۋىلداستارى تۋرالى دا، قوعامداعى جايتتاردى دا ىقشامداپ جەتكىزەتىن. ارينە، مايدان حاتتارىندا تسەنزۋرا بولدى. دەگەنمەن ۇلتتىق تىلدىك ەرەكشەلىگىمىز، ىممەن جەتكىزۋ، استارلاپ سويلەۋىمىز – جازىلعان حاتتى ودان دا كوركەمدەي تۇسەتىن. اسىرەسە ولەڭ-جىرمەن جازىلعان حاتتار بۇگىندە ارحيۆ قويمالارىندا ساقتالىپ، ادەبي قورىمىزدىڭ باعا جەتپەس مۇراسى بولىپ وتىر.

بۇل تاريحي كەزەڭدى كوزبەن كورگەن شەرحان مۇرتازاداي تۇلعا حات الماسۋدان الىس بولعان جوق. ول دا ءوز زامانداستارى سىندى ساۋاتتى حات جازىسۋدى، پىكىر الماسۋدى جاقسى كورگەنىن جەكە ارحيۆىندە ساقتالعان مول مۇراسىنان اڭعاردىق.

شەراعامىز ماسكەۋدە وقۋدا جۇرگەنىندە وعان قال-جايىن سۇراسقان اۋىلداستار، اعايىندار مەن سىنىپتاس دوس-قۇرداستارى كوپتەپ حات جولداعان. ءبىرى – تۋعان جەرى جۋالىدان، جامبىلدان، شىمقالا مەن الماتىدان، تاشكەنتتەن، ءتىپتى لەنينگرادتان دا حاتتار بار. ول جايىندا اناسىنا جازعان حاتتاردىڭ بىرىندە دە اتاپ وتكەن. شەراعامىز مۇمكىندىگىنشە وزىنە كەلگەن حاتتاردى ۇقىپتاپ، مۇنداعا دەيىن اسىل مۇراسىنداي ساقتاپتى.

ءبىلىم مەن ءتالىمدى قازاق تىلىندە العان شەرحان ماسكەۋگە العاش بارعانىندا قينالعانىمەن، تاباندىلىعىنىڭ، ەڭبەكقورلىعى مەن نامىسىنىڭ ارقاسىندا ورىس تىلىندە دە ساۋاتتى مامان بولىپ شىقتى. ونى جامبىل مەكتەبىندەگى ۇستازى حابيبات اۋباكيروۆنانىڭ 1951 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىندا جازعان جاۋاپ-حاتىنان ۇعۋعا بولادى:

«تاك جە ي يا سپەشۋ تەبە سووبششيت، موي دوروگوي و توم، كاكۋيۋ رادوست مەنيا پوستيگلا، كوگدا يا پروچيتالا تاكوە حۋدوجەستۆەننو كراسوچنو ي پوليتيچەسكي پراۆيلنو وفيرملەننوە پيسمو وت موەگو ۆچەراشنەگو ابۋتيرەنتا – كازاحا، ۆلادەۆشەگوسيا رۋسسكوي رەچيۋ نەسۆودوبودنو. تۆوە پيسمو وبرادوۆالو ي ۋديۆيلو نە تولكو مەنيا ودنۋ، ا ۆسەح ۋچيتەلەي، كوتورىە تەبيا ۋچيلي…».

بۇل ۋاقىتتا شەرحان مۇرتازا رەداكتورلىق فاكۋلتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن تامامداعان ستۋدەنت ەدى.

جىراقتا جۇرگەنىندە، ستۋدەنتتىك قىسىل-تاياڭ كەزىندە ءدال وسى حاتتار ونىڭ جانىنا جىلۋ بەرىپ، تۋعان جەرىن ساعىنعاندا دەمەۋ بولعانداي. ءبىراز بولىگى ءابدۋالى، تولەن، ءابۋتالىپ دوستارىنان كەلگەن حاتتار. ولاردىڭ ءماتىنىن وقي وتىرىپ، شەرحان مۇرتازانىڭ رەداكتورلىعى سول حاتتاردى تۇزەۋدەن-اق باستالعان دەپ بىلەرسىڭ. سەبەبى قاي حاتتى الىپ وقىساڭ دا شەراعامىز ادەبي تۇزەتۋلەر جاساپ، ءتىپتى حات ءماتىنىن تۇگەلىمەن تالداپ، قاتەلەرىن ايقىنداپ بەرىپ وتىرعان. ونىسى حات يەسىن مۇقاتقىسى كەلگەننەن ەمەس، ساۋاتىن اشۋعا، بىلىمگە باعىتتاۋى. مۇنىسىن جاقىن دوستارى جاناشىرلىق لەبىزى رەتىندە وڭ قابىلداپ، قۇپتاعان. العاشقى جىلدارى جازىلعان حاتتارداعى قاتەلەر كەيىنگىلەردە سيرەك قايتالانادى. سويلەم قۇراۋ، جازۋ ۇلگىسى ءبىرشاما جاقسارا تۇسكەندەرىن دە بايقايسىڭ. ياعني شەرحان ءوزى وقىپ قانا قويماي، وقىعانىن، بىلگەنىن جەرلەستەرىنە دە ۇيرەتىپ وتىرعان. ول تۋراسىن ءابۋتالىپ دوسىمەن 1952 جىلى جازىسقان مىنا حاتتاردان دا انىق اڭعاراسىز.

جامبىل قالاسىندا ءبىلىمىن جالعاعان ءابۋتالىپتىڭ 1952 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا جازعان:

«…مانەرلەپ تارتىمدى ەتىپ جازۋعا مەنىڭ شامام كەلمەيدى سەبەبى مەن «ءتاۋىپ» بولۋعا دايىندالىپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن. سالعان جەردەن وسىلاي ەتىپ حاتتى جازىپ وتىرعانىم 24.11.1951 جىلى جازعان حاتىڭا جاۋاپ جازىپ ەدىم. سول حاتتا مەن ءوزىم تياناقتى وي بەرە الماي لاعىپ بوس سوزدەر جازىپ جىبەرىپ ەم. سوعان رەنجىپ بولماسا كوڭىل قويىپ وقىپ، تارتىمدى ءسوز بولماعان سوڭ جاۋاپ جازباي قويدىڭ عوي شاماسى. مەن حاتتى جوندەپ تە جازا المايمىن سوندىقتان دا ويىم تياناقسىز بولىپ سوراقىلاۋ شىعادى… دۇنيەمەن ەش قانداي قاتىس جوق گازەت جۋرنالدى قولعا المايمىن تەك ساباقتا ەرتەڭ سۇرايدى – دەپ قاۋىپتەنگەندە عانا وقىپ بولماسا اۋىزدى اشىپ كوزدى جىپىقتاتىپ وتىرعانىم. «نە مياسا نە رىبا» دەگەننىڭ كەرى كەلىپ. سەندەردەن حات ارقىلى بىردەمەگە بارىپ الامىن با دەپ ءومىر تانۋعا جاردەمدەرى تيە مە دەسەم سەن حات جازبايسىڭ، ابدۋالى جازسا لەنينگرادتى ماقتاۋلى بولادى قايتا-قايتا ءبىر ءسوزدى مىجىپ جازا بەرسە وقىعىڭدا كەلمەيدى ەكەن. ودان دا جالىعىپ ءبىتتىم. تەك شىنىم وقۋعا دىمدا نيەتىم باسقا، سەسسيا كەزىندە ءولىپ ءتىرىلىپ وقىپ وتكىزىپ كەتپەسەم، باسقا ۋاقىتتا ەشبىر اشىپ قاراعىم كەلمەيدى…»، – دەگەن مازمۇنداعى حاتىنا شەرحان بىلاي دەپ جاۋاپ قايتارعان ەكەن:

«قىمباتتى ءابۋتالىپ! حاتىڭدى الىپ قۋانىشتىمىن. راحمەت. مەن تۋرالى قاتە پىكىردەسىڭ. مەن سەندەر سىندى بولاشاعى ءبىر ستۋدەنت-جاستار تۇرماق، ءو.م. سياقتى قىز جىگىتتەرىن دە ءجيى-ءجيى ەسىمە تۇسىرەتىن كەزدەر بولادى. سوندىقتان، ۇمىتتى دەپ ويلاۋىڭ شىندىق ەمەس. ورىنسىز جابىلعان جالانى جانىم سۇيمەيدى. حاتىما جاۋاپ جازبادى دەۋىڭە شىندىقتىڭ ۇلەسى بار، بىراق، اپتا سايىن حات جازىسىپ تۇرىلسىن دەگەن زاڭ جوق. كازىر جازىپ تۇرمىن، الدىمدا سەنىڭ حاتىڭ جاتىر. «مەن حاتتى جوندەپ تە جازا بىلمەيمىن…» دەگەن سوزدەرىڭ ءبىزدى قارا دەگەندەي بادىرايتىپ تۇر. امال جوق، ءسوزدى وسى ماسەلەدەن باستاۋعا تۋرا كەلەدى. سەن حاتتى جوندەپ تە ەمەس، ءتىپتى جازا بىلمەيسىڭ. سوزدەرىڭ كوبى قۇلاعان كەرەگەدەي كۇيرەپ، قىيسايىپ، سويلەم قۇرا الماي قىبى قاشىپ-اق تۇر. بۇل سوراقى كەمشىلىكتەردى جوندەۋ جوندەمەۋ وزىڭنەن. كوپ وقۋ كەرەك. وسىمەن بايلانىستى مىنا سوزدەرىڭ تاعى ەسكە ءتۇستى: «دۇنيەمەن ەشقانداي قاتىس جوق گازەت جۋرنالدى قولعا المايمىن». بىرىنشىدەن، وسى سويلەم سىماعىڭنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا لوگيكالىق وي جوق. دۇنيەمەن ەشقانداي قاتىسى جوق ادام، وزىنەن- ءوزى بەلگىلى، جەر بەتىندە جوق. وزگە ستۋدەنتتەردىڭ ءجونى باسقا. راس كازىر «ومىردە ارتتا قالعان» دەگەن ءۇش ءسوز قوسىلدى ءار جەردە قولدانىلىپ ءجۇر. ء(ۇش ءسوزدىڭ قوسىندىسى دەۋىم – بۇل سوزدەر سويلەم ەمەس، باستاۋىشى جوق) سەنىڭ ايتايىن دەگەنىڭ وسى بولار. وندا ولەكسەلىگىڭدى مويىنداپسىڭ. ەكىنشىدەن، گازەت جۋرنال قولعا الماۋىڭ قايعىلى، ءشۇبا جوق، مەن ءۇشىن ەمەس، سەن ءۇشىن.

Cras cras semper cras sic evadit aetas.

ەرتەڭ، ەرتەڭ، كۇندە ەرتەڭ – سونىمەن ءومىر وتكەن».

بۇل حاتتان تاعى اڭعاراتىن دۇنيەمىز – مگۋ-ءدىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى شەرحاننىڭ فيلوسوفيا پانىنە تەرەڭىرەك بويلاۋىن، ونىڭ ىشىندە لاتىن تىلىندەگى تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن وقىپ، قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ ءجۇرۋى جانە سول سوزدەردى دوستارىنا جولداۋ ارقىلى ساۋاتتاندىرۋى.

بۇعان لەنينگرادتا ءبىلىم الىپ جۇرگەن ءابدۋالى سىنىپتاسىنىڭ 1953 جىلدىڭ 16 قاڭتارىندا جازعان حاتىنداعى مىنا ءۇزىندى دە دايەك بولىپ تۇرعانداي:

«…شەرحان، مەن د.لوندوندى سوتسياليست دەپ دالەلدەگەن جوق شىعارمىن. اۆتوردىڭ سوتسياليزم جولىنان تايىپ كەتكەنىن، ياعنىي «تۇسىنبەگەنىن بايانداعانمىن. دەگەنمەن ەڭبەگىن باعالاۋىم سول وزىڭە جازعانداي. قاتتى ۇنادى. موپاسساندى ءوزىڭ ايتقان سوڭ وقىماقشى بولىپ ەدىم، ءبىزدىڭ كىتاپحانادا كورنەكتى ەڭبەكتەرى جوق ەكەن. تابۋ قىيىنداۋ…».

اناسىنا، باۋىرلارىنا جازعان حات الماسۋلاردا دا باۋىرمالدىقتى، جاناشىرلىق ءىلتيپات پەن قامقورلىقتى سەزىنەسىڭ. دەگەنمەن، قاي حاتتا دا شەرحان مۇرتازانىڭ ءوز ءستيلى بار. جازۋىنان قاتال ءتارتىپ پەن ءوز بويىنا العان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىلەدى. بارىنشا نامىسقا تىرىسقان جاس تالاپتىڭ مىنەزى بايقالادى. ول كىسىنىڭ ەڭبەك جولىن بىلمەسەڭ، ءتىپتى مۇعالىمنىڭ ءوزى جازعان حاتتار دەرسىڭ.

شەرحان حاتتارىنىڭ العاشقىسى ۇيدەن جىراق كەتكەندە، اپاسى ايشاعا جازىلعان. وندا ماسكەۋگە كەتكەننەن كەيىنگى اناسىنان العان «پوسىلكاسىنا» قۋانىشىن جەتكىزىپ، ءوز حابارىن بايانداپتى:

«موسكۆادان سالەم! اپاتايىم! ء29/ىح-50 ج. امان ساۋ، وقىپ جاتىرمىن دەنساۋلىعىم جاقسى، وقۋدا جاقسى. بۇگىن، 28 سەنتيابردە پوسىلكەلەرىڭىزدى الدىم. ءبارى قالپىندا، بۇلىنبەپتى. مەنى وتە قۋانتقان تەرى كوكىرەكشە بولدى. بۇل جاقتا قانشا دەگەنمەن كۇن ىزعارلى عوي. اپا ەندى پوسىلكەنىڭ ونشا كەرەگى جوق. ۇيتكەنى، سىزدەرگە قيىن سوعارى قۇسايدى، الىس جەر بولعاندىقتان كوپ اقشا شىعىن بولادى. وتە كەرەك بولىپ قالعان ۋاقىتتا ءوزىم حات سالامىن عوي. ەلدىڭ، وزدەرىڭىزدىڭ ءال-اقۋالدارىڭىز قالاي، قىستى قالاي قارسى الاسىزدار؟ مەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان تۇگەل حات الىپ تۇرامىن، ياعني اتاپ ايتقاندا الماتىلىق وسەردەن ت.ب. جولداستاردان، لاتۆياداعى دۇيسەنبايدان، لەنينگرادتاعى جولداستاردان، سيبيردە، قىتاي شەكاراسىندا وقىپ جاتقان جولداستاردان، ال سىزدەردەن وتە سيرەك الامىن، ول قالاي؟ اۋىلدىڭ حال-جاعدايىن، جاڭالىعىن ايتىپ حات جازىپ بەرۋگە قىرەكەڭنىڭ قولى تيمەي مە، حاتتى قاناعاتتاندىرىپ جازۋ بارىسحاننىڭ، قۇرماشتاردىڭ ت.ب. قولىنان كەلمەي مە؟ قارجاۋبايعا اعالىق راحمەتىمدى ايتامىن، از كۇننىڭ ىشىندە 2 حاتىن الدىم. اينەك اپايدىڭ، شەبەلدىڭ حالدەرى قالاي؟ سالەم ايتىڭىزدار. قۋانىشباي قالاي ءجۇرىپ جاتىر، بايبوسىن ناۋقاسىنان ايىقتى ما؟ پاشيرا اپايعا سالەم، وسەكەڭ نەگە حات جازبايدى؟ باسقا نە ايتامىن ازىرگە جاڭالىعىم جوق. ساۋ بولىڭىزدار! اپا مەنى ۋايىمداماڭىز، تەك امانشىلىق تىلەپ، قايراتىڭىزعا ءمىنىپ جۇرە بەرىڭىز!

«اپا! بۇل جاقتا قازاقشا كىتاپ جوق، سوندىقتان ساعىندىم. ۇيدە مەنىڭ كىتاپتارىم كوپ بولۋشى ەدى عوي، اتاپ ايتقاندا «بوتاگوز» دەگەن كىتاپتى ماشانعا ايتىپ سول ارقىلى پوچتامەن جىبەرۋلەرىڭىزدى وتە سۇرانامىن. وعان ونشا كوپ اقشادا الماس. ول پوسىلكەدەي قيىن ەمەس. جاقسى قاعازعا وراپ، 2-3 كىتاپ سالۋعا بولادى. شەرحان مۇرتازاۇلى».

حات 1950 جىلدىڭ 29 قىركۇيەگىندە جازىلعان. ياعني اناسى سالىپ جىبەرگەن زاتتار شەرحاننىڭ دال تۋعان كۇنىندە قولىنا تيگەن ەكەن. ارينە، «وتكەن زاماننىڭ ادامدارى تۋعان كۇندى تويلاماعان» دەگەنىمىزبەن، الىستاعى اناسىنان مۇنداي كۇنى سىي العان بالا كوڭىلى قانداي بولدى ەكەن؟!

جازۋشى شەرحان مۇرتازا ءبىر سۇحباتىندا الدىمەن اقىن بولىپ تانىلعانىن ايتقان. جالىنداعان جاستىق كەزەڭدە اقىن بولماعان قازاق جوق شىعار. 1949-1950 جىلدارعا جازۋشىنىڭ ساقتالعان قۇجاتتارىندا عاشىقتىق ولەڭدەرىمەن قاتار، تابيعاتقا ارناعان ليريكالىق تورتتاعان جىرلار، دوستىق ءازىل-ءاجۋا ولەڭدەر، ارناۋلار دا بار. شەرحان مەن اناسىنىڭ جازىسقان حاتتارىنىڭ اراسىندا دا ولەڭ-حاتتار دا كەزدەسەدى.

«اناعا حات.
ورمەلەپ ءوزىم ويناعان،
الاتاۋداي تىم بيىك،
مگۋ-ءىم – ءبىلىم سارايى،
توبەسى كوككە تۇر ءتيىپ.
وقۋىم جاقسى، دەنىم ساۋ،
كوڭىلىم شات-شادىمان.
ىشىمدەگى ءبىر قاياۋ –
اۋىلدى، سەنى ساعىنام»، – دەگەن شەرحاننىڭ حاتىنا اناسى ايشا بىلاي جاۋاپ قاتقان ەكەن:

«انادان حات.
جازىپسىڭ حات مگۋ-ءدىڭ زاڭعارىنان،
اق ءسۇتىمدى ەمىزگەن قۇلىنشاعىم.
ماقتانىش، قۋانىشىڭ اڭعارىلعان،
ەلدە مەن دە قۋانام، ۇلىم، سوعان.
مگۋ-ءىم الاتاۋداي بيىك دەپسىڭ،
قادىرلەپ تاسىن سۇيگىن – و دا اناڭ.
ءبىلىمىڭ دە ۇيىڭدەي بيىكتەسىن،
كەۋەك بولساڭ نارسە جوق سودان جامان».

كەيىنگى زاماندا تىلەك داپتەردىڭ 2000 جىلدارى جاستاردىڭ اراسىندا سانگە اينالعانى بەلگىلى. بۇل دا حات الماسۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. بىراق تىلەك داپتەرلەر سوناۋ شەرحان مۇرتازانىڭ مەكتەپ جاسىندا، 1945-1950 جىلدارى دا ءسان بولعانىن كىم ويلاعان؟! سونداي داپتەردىڭ ءبىرى شەرحان مۇرتازانىڭ جەكە ارحيۆىندە دە ساقتالىپتى. داپتەردىڭ ەكىنشى بەتى شەراعامىزدىڭ قولمەن جازىلعان مىنا شۋماقپەن باستالعان:

«الدىمىزدا الدەقانداي زامان بار،
قاتتى قىسىپ، قۇشاقتايمىن موينىڭنان.
ءوسىپ بىرگە، وقىپ ءبىلىم العاندار،
ءبىز ەمەسپەك، شىعارماعىڭ ويىڭنان».

ال سىرتىندا: «ءومىر – ۇلكەن مەكتەپ. بۇل داپتەردى بۇزىقتىعىم ءۇشىن سىيلىققا العانمىن»،– دەپ ەستەلىك جازباسىن قالدىرىپتى.

ساقتالعان حاتتاردىڭ ىشىندە تومەندەگى حات كوزىمە ەرەكشە باسىلدى. ول – «تەمىر جول گەنەرالى» اتانعان شەجىرەشى، ولكەتانۋشى ءابدۋالى دانايدىڭ 1950 جىلى جازعان حاتى. كونەكوز قاريا شەرحان مۇرتازامەن بىرگە جامبىل قالاسىنداعى جامبىل اتىنداعى (بۇگىندە №5 جامبىل اتىنداعى مەكتەپ-گيمنازيا) مەكتەپ-ينتەرناتتا بىرگە ءبىلىم الىپ، شەراعامىز دۇنيەدەن وزعانعا دەيىن دوستىقتارى اجىراماعان. ابدۋالىدەن كەلگەن حاتتار جيىرماعا جۋىق. ونىڭ كوبىسى لەنينگرادتا ءبىلىم الىپ جۇرگەنىندە جازعان ەكەن. سولاردىڭ بىرەگەيى – مىنا حات:

 «التىن نۇرلى ەلىڭنەن دوستىق سالەم! جامبىل قالاسىنان جالىندى دوستىق سالەمىن جولداپ وتىرعان ءابدۋالى دەپ بىلەرسىڭ، شەرحان. نەمەنە كوپتەن بەرى حات سالماي قويدىڭ، الدە مەنىڭ جازعان حاتتارىم وزىڭە جەتپەي جاتىر ما؟ باس سەبەپ مەنەن حات الماعانىڭ شىعار. سەنىڭ ءحالىڭدى كەڭەسبەكتەن ءبىلىپ، ايدارلى اق ءجۇزىڭدى كورىپ (سۋرەتتەن) قۋانىشقا ءبىر كەنەلدىم. بۇل جاقتا وزگەرىس شامالى. باياعى قالىبىنان وزگەرەر ەمەس. ءوز تۇرمىس ءحالىڭ، ساباق جاعدايىڭ قالاي بولىپ جاتىر. قاناعاتتانارلىق پا؟ ارينە، وتانىمىزدىڭ بۇلكىلدەپ سوققان جۇرەگىڭدە كوڭىلدى – اق شىعار، ەگەر جاعداي بولسا. مەن باياعى جۇمىسىمدى ەرمەك ەتىپ ءجۇرمىن ايتەۋىر. ساعان جەتكىزەر جاڭالىعىم گوركومولداعى قامباتىروۆ تالاس رايونىنا اۋىستى. ايسۇلۋ، ماجيت حابيباتتار ەجەلگى جۇرتىندا.

ادامزاتتىڭ قيالىندا شەك جوق ەكەن، كەيبىر ۋاقىتتاردا قۇيىلجىعان ويىم شارتاراپقا سامعاپ حالىقتاپ كەتەدى. سول مەزگىلدە وعان كەسىر ەتەر دانەڭە دە جوق سياقتى. كەيدە تۇڭعيىققا قالتقىسىز باتىپ تىپىرشىپ بارىپ از تىنىس شىعارادى. ايتەۋىر شىتىرمانى كوپ ءومىر ەكەن. بىرىنە قىزىقساڭ، ەكىنشىسىنەن تۇڭىلەسىڭ. قۋانىشى مەن كۇيىنىشى قاتار كەلىپ وتىراتىن سۇم زامان، قۋ دۇنيە ەكەن.

حاتتى ءجيى سالىسىپ، پىكىر الىسىپ قاتەلەرىمىز بولسا تۇزەپ، ادەبي سوزدەرىمىزدى بەزەپ جازىسىپ تۇرىسايىق.

مەنىڭ قازىرگى سەنەن ءوتىنىشىم سول. ۇيتكەنى دۇنيە مايدانىنا قاتار وت سالىساتىن جاس تولدەرمىز عوي ءبىز. سانالارىمىز دا بىرەر جىلدىعى بولماسا قاتارلاس-اق وسەر. نادان قازاق دەگەن مەن ءۇشىن اۋىر تيەر ءسوز ارامىزدا جۇرمەس دەپ بىلەم. قولىڭدى قىستىم سالەممەن دوسىڭ ءابدۋالى. جامبىل قالاسى 19/12-1950 جىل». (حاتتى تالداماي-اق، ءوزىن بەرگەندى ءجون كوردىم).

ءابدۋالى اقساقالدى مەن دە كوردىم. سول باياعى وبلىستىق ءارحيۆتىڭ اباي كوشەسىندە ورنالاسقان عيماراتىنداعى ماقۇلبەك اعايىمنىڭ (ماقۇلبەك رىسداۋلەت) كابينەتىندە. دەربىس قالاباەۆ، بوشاي دەگەن بي-بولىستار تۋرالى ءبىرشاما ماعلۇماتتار بەردى. ءبىر ءوزى – ءبىر كىتاپ دەرسىز. سول كەزدەسۋدە اعايدىڭ داناي اقساقالمەن العاش شەراعانىڭ ۇيىندە تانىسقانىن ءبىلدىم. كەيىنىرەكتە اقساقالدىڭ 85 جاس مەرەيتويىنا وراي ماقۇلبەك اعاي ماقالا جازىپ، ول جەردە شەراعانىڭ ديكتوفونعا باسىپ العان مىنا ءسوزىن كورسەتتى:

«سەندەر تەمىربەك قوجاكەەۆتى «مىق شەگە» دەيسىڭدەر. ال ءبىزدىڭ ءابدۋالى داناي «ناق شەگە». بويى كىشكەنتاي بولعانىمەن، ويى تەرەڭ ازامات. بۇل كىسى جاستايىنان ۋاقىتتى باعالاي بىلەتىن، ايتقان ۋادەسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعاتىن، ناقتىلىقتى سۇيەتىن جان. سوندىقتان دا مەن ءابدۋالى دانايدى «ناق شەگە» دەيمىن. ەكەۋمىز سوعىستان كەيىنگى جىلدارى اۋليەاتاداعى جامبىل اتىنداعى مەكتەپتە بىرگە وقىدىق. سەنىڭ قاراتاي تۇرىسوۆ دەگەن كوكەڭ ءبارىمىز ءبىر بولمەدە جاتىپ، ءبىر تاباقتان اس ىشكەن جاندارمىز. 1950 جىلى مەكتەپتى بىتىردىك. ءابدۋالى مەن قاراتاي مەكتەپتى كۇمىس مەدالمەن ءبىتىردى. ءومىر بويى ءبىر-بىرىمىزدەن كوز جازىپ قالعان ەمەسپىز. ولاردى مەن ۇمىتا المايمىن».

بۇل – بالالىقتان بىرگە كەلە جاتقان دوسى تۋرالى جازۋشىنىڭ جىلى لەبىزى ەدى.

رەسمي حات الماسۋلارىنىڭ اراسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ 2007 جىلى وقىرمان رەتىندە جولداعان حاتى ساقتالىپتى. ول جەردە اۆتور شەرحان مۇرتازانىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە جاريالانىپ جۇرگەن «ءبىر كەم دۇنيە» پالساپالىق شىعارماسىن وقىپ جۇرگەنى تۋرالى جانە وندا قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن ايتىلعان وتكىر ويدىڭ اشىق جازىلعانىن قۇپتايتىنىن جەتكىزگەن. بۇل – ءبىزدىڭ قولىمىزداعى ءبىر عانا حاتتان مىسال.

ال 1998-2000 جىلدارى وزىنە «ناعىز» دوس ساناعان «زيكو، جاكو، يليكومەن» حات الماسۋى ءتىپتى بولەك اڭگىمە. ولار كىمدەر دەسەڭىزدەر، شەرحاننىڭ ءىنىسى باتىرحاننىڭ نەمەرەلەرى. ولاردى ناعىز دوس دەپ كۇندەلىكتەرىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپ جازىپتى:

«ادامداردان تۇڭىلگەندە ەلگە بارعىم كەلەدى. ۇلكەندەرىنە ەمەس، سابيلەر اراسىندا: جاكو، يليكو، الىشەر، زيكو، الماستاردىڭ ورتاسىندا وتىرعىم كەلەدى. ناعىز دوستار سولار. بىراق ۇلكەيگەندە ولار دا بۇزىلا ما…».

ولارعا ارناعان حاتتارىندا قوعامعا بەيىمدەۋ، تاربيە بەرۋ، جۇمباق جازىپ، تاپسىرمالار جولداۋ ارقىلى وي قوزعاعان. ادەمى اشىقحاتتار (وتكرىتكالار) تاڭداپ، ونى جازعان كەزىمەن بايلانىستىرىپ وتىرعان. اتاسىنىڭ اشىقحاتتارىن كوزىندەي ساقتاپ جۇرگەن زيبا مۇرتازا اتاسى ولاردىڭ ساۋاتىن اشىپ، كىتاپ وقۋعا باۋلىعانىن، حات جازۋدى ۇيرەتكەنىن تەبىرەنە ەسكە الادى.

حات جازۋ شەرحان مۇرتازانىڭ قوعامدىق ومىرىندە دە ۇلكەن ءرول اتقاردى. شەرحان شىعارماشىلىعىنىڭ اينىماس بولىگىنە اينالىپ، جاڭا جانردى تۋدىردى. «ەلىم، ساعان ايتامىن، ەلباسى، سەن تىڭدا!» دەگەن كامال سمايىلوۆپەن تسيكلدى وي تولعاۋ حاتتارى قالىڭ وقىرمانعا اشىق تۇردە جول تارتىپ، كىتاپ بولىپ تا باسىلىپ شىقتى. وندا قوزعالعان ماسەلەلەر ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جوعالتپادى. ەل بولاشاعى، ادەبيەت، قوعام تىنىسى تۋرالى ورامدى ويلارىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، بۇگىنگى كۇنگە وسيەت ەتتى. اۆتوردىڭ ءوزى ومىردەن وتكەنىمەن، اقىل حاتتارى ەلىمىز ءۇشىن ماڭگى مۇراعا اينالدى.

نازىم قوجامجاروۆا،

شەرحان مۇرتازا اتىنداعى
رۋحانيات جانە تاريحتانۋ ورتالىعىنىڭ
ءبولىم مەڭگەرۋشىسى.

Abai.kz