الىپ پەشتەي قايناپ جاتقان يادرولىق پوليگون الاپات اپاتقا ۇرىندىرىپ جۇرمەي مە؟
اۋىلداعى اعايىننىڭ كوبى قالاعا كوشكەندى ءجون كورەدى. بىراق ولاردىڭ بارلىعى دا تەك كۇنكورىستىڭ جايىمەن كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعان جوق. قونىس ەتكەن مەكەنىندە ءومىرىن ودان ارى وتكىزە بەرسە، ءوزى وتىرعان اعاشتىڭ ءتۇبىن ءوزى كەسكەن اپەندىنىڭ كەبىن كيەتىن جاعدايعا جەتەتىنىن سەزگەندىكتەن اتامەكەنىنەن بەزىنبەسكە امالى جوق. ياعني ارنايى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە قاۋىپتى ايماققا ءوزى تۋعان توپىراعى دا كىرىپ كەتسە، ۇرپاق اماندىعىن ويلاپ الاڭداماعاندا قايتەدى؟
اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسى سەمەي پوليگونى اۋماعىنداعى اۋىلدار جايىنان شىعىپ وتىر. ءبىر عانا ابىرالى ءوڭىرىندەگى التى اۋىلدىڭ جايى الا-قۇلا دەڭگەيدە تۇرعانى ەرىكسىز تاڭعالدىرادى. سونىڭ ىشىندە سەمەي پوليگونىنىڭ وشاعى بولعان دەگەلەڭ تاۋىنا جاقىن جەردەگى اينابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگى مەن وعان قاراستى ساماي ەلدى مەكەنى، ورىستىڭ ماتەلىندە ايتىلاتىنىنداي، «نە بالىق ەمەس، نە ەت ەمەس» كۇيدە قالىپ وتىر. بۇل ەكى اۋىلدى ەرەكشەلەپ ايتۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار: جەرىندە بۇدان ارى ادام تۇرۋعا بولمايدى، پوليگون شەكاراسىنداعى رادياتسيالىق دەڭگەيى وتە جوعارى ايماققا جاتادى.
اۋىلداعى اعايىننىڭ كوبى قالاعا كوشكەندى ءجون كورەدى. بىراق ولاردىڭ بارلىعى دا تەك كۇنكورىستىڭ جايىمەن كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعان جوق. قونىس ەتكەن مەكەنىندە ءومىرىن ودان ارى وتكىزە بەرسە، ءوزى وتىرعان اعاشتىڭ ءتۇبىن ءوزى كەسكەن اپەندىنىڭ كەبىن كيەتىن جاعدايعا جەتەتىنىن سەزگەندىكتەن اتامەكەنىنەن بەزىنبەسكە امالى جوق. ياعني ارنايى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە قاۋىپتى ايماققا ءوزى تۋعان توپىراعى دا كىرىپ كەتسە، ۇرپاق اماندىعىن ويلاپ الاڭداماعاندا قايتەدى؟
اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسى سەمەي پوليگونى اۋماعىنداعى اۋىلدار جايىنان شىعىپ وتىر. ءبىر عانا ابىرالى ءوڭىرىندەگى التى اۋىلدىڭ جايى الا-قۇلا دەڭگەيدە تۇرعانى ەرىكسىز تاڭعالدىرادى. سونىڭ ىشىندە سەمەي پوليگونىنىڭ وشاعى بولعان دەگەلەڭ تاۋىنا جاقىن جەردەگى اينابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگى مەن وعان قاراستى ساماي ەلدى مەكەنى، ورىستىڭ ماتەلىندە ايتىلاتىنىنداي، «نە بالىق ەمەس، نە ەت ەمەس» كۇيدە قالىپ وتىر. بۇل ەكى اۋىلدى ەرەكشەلەپ ايتۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار: جەرىندە بۇدان ارى ادام تۇرۋعا بولمايدى، پوليگون شەكاراسىنداعى رادياتسيالىق دەڭگەيى وتە جوعارى ايماققا جاتادى.
الدىمەن ايتار جايت، مۇنداعى جۇرت قاراسى اينابۇلاق پەن سامايداعى وتباسىلاردى قوسقاندا 50 ۇيگە ارەڭ جەتەدى. اينابۇلاق 1991 جىلى ابىرالى اۋدانى قۇرىلعاندا س.بەگالين اتىنداعى كەڭشار بولىپ، جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن ەدى. الايدا 1998 جىلى ابىرالى اۋدانى تاراعان سوڭ، كەڭشار تۇبىرىمەن جويىلىپ، اينابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگى بولىپ قالدى. بۇرىنعى اۋدان قۇرامىنداعى اۋىلدىق وكرۋگتەردىڭ بارلىعى (ىشىندە اينابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگى دە بار) سەمەي قالاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇرامىنا ەندى. اۋدان، اۋىلداردى وڭتايلاندىرۋ ماقساتىندا ەل اۋماعىندا جۇرگىزىلگەن سول كەزەڭدەگى وسىناۋ رەفورمادان جەرگىلىكتى حالىق زيان كورگەن جوق. قايتا الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ بىرتىندەپ شەشىلۋىنە وڭ ىقپالى ءتيدى.
اۋىل ىرگەتاسى قالانعان العاشقى جىلداردا اۋىزسۋدى ەكى شاقىرىم جەردەن تاسىپ ىشكەن اينابۇلاقتىقتار قازىرگى كۇندە سۋدى اۋىل ىشىنە ورناتىلعان ەكى قۇبىردان الادى. جارىق تا تارتىلعان، ۇيالى بايلانىستىڭ ەكى ءجۇيەسى - اكتيۆ پەن بيلاين قىزمەتى دە جۇرت يگىلىگىنە جاراپ تۇر. سەمەيدەن 200 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان شاعىن اۋىلدىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن قالامەن تاۋلىك سايىن بايلانىستا بۇل مۇمكىندىكتىڭ پايداسى زور. ال جوعارىدا ايتىلعان كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ كوزى سانالاتىن وسى سۋدىڭ ىشۋگە جارامدىلىعى قانشالىقتى قاۋىپسىز دەڭگەيدە؟ پوليگون وشاعىنا جاقىن جەردەگى حالىقتىڭ تابيعي تازا سۋ ءىشۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنى ەڭبەكتەگەن بالاعا دا بەلگىلى.
دەسەك تە، عالىمدار زەرتتەۋلەرىندەگى دەرەكتەر ناتيجەسىنە زەر سالساق، تاعى دا تاعاتىڭدى تاۋىسار تۇيتكىلمەن بەتپە-بەت كەلۋگە تۋرا كەلەدى.
قازاقستاندىق عالىم، بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ۆيكتور ءينيۋشيننىڭ ايتۋىنشا، سەمەي اتوم پوليگونىنداعى يادرولىق سىناق سالدارىنان پايدا بولعان تەحنوگەندى اۋىتقۋ ايماعى جەردىڭ سەيسميكالىق گەوسەرپىنىنە جاعىمسىز اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن.
عالىم «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ عارىشتىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ جاساعان باعدارلاماسى بويىنشا، عارىشتىق قۇرىلعىلاردىڭ كومەگىمەن رەسپۋبليكالىق جەكە ايماقتاردا تەمپەراتۋرالىق ولشەمدەردىڭ توپتاماسى جۇرگىزىلدى. ءناتيجەسىندە سەمەيلىك يادرولىق پوليگون ايماعى الىپ پەشتە قىزدىرىلىپ جاتقانداي بولدى. مۇنداعى قىزۋ دەڭگەيىنىڭ بەس-التى گرادۋسقا كوتەرىلگەندىگى العاشقى تەرموديناميكالىق اۋىتقۋعا سەبەپ بولعاندىعىن اتاپ وتۋگە بولادى»، - دەيدى. ۆ.ءيليۋشيننىڭ سوزىنە ءسۇيەنسەك، ايماقتا گەولوگيالىق تۇرلەر، سۋ، ءتىرى اعزالار ءبارى وزگەرىسكە ۇشىراعان.
«بۇل قۇبىلىستىڭ قاۋىپتىلىگى، بۇل اۋىتقۋشىلىق جەردىڭ سەيسميكالىق گەوديناميكاسىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ون جىل بۇرىنعى التاي ايماعىنداعى 10 بالدىق جەر سىلكىنىسىن ەسكە تۇسىرىڭىزدەر. جالپى، سوڭعى 30 جىلداعى تابيعي اپاتتار مەن تابيعي ديناميكانى سالىستىرساق، ونىڭ 60 پايىزعا دەيىن وسكەندىگىن كورەمىز! ەرتەرەكتە تەپە-تەڭدىك ساقتاپ تۇرعان كۇشتى ادامزاتتىڭ ءوزى بۇزدى»، - دەدى عالىم.
بىلىكتى عالىم اتاپ كورسەتكەن جايلاردىڭ ءبارى شىندىق. اقىر سوڭىندا عاسىردان-عاسىرعا كەتەتىن قاسىرەتكە ۇشىراتقان اتوم الاپاتىنا اينالىپ كەلگەندە ادامنىڭ ءوزى كىنالى بولىپ وتىر. ۆ. ءينيۋشيننىڭ پايىمداۋىنشا، پوليگون وشاعىنداعى تەحنوگەندى اۋىتقۋشىلىقتىڭ جاعىمسىز اسەرلەرىن جويۋدى قولعا الماي، ونىڭ ادام دەنساۋلىعىنا جانە ءىرى ايماقتاردىڭ ەكولوگياسىنا دا كەرى اسەر ەتەتىن اۋىر زارداپتارىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى عالىم ءسوزىنەن سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى پاتوگەندى سۋدىڭ قاۋىپتىلىگىن بايقاۋعا بولادى.
«سەمەيدىڭ سۋ قويمالارى، مال جانە ەگىن شارۋاشىلىق ايماقتارىندا وتكىزىلگەن مۇقيات بيوفيزيكالىق زەرتتەۋلەردەن كەيىن سۋ يادرولىق پوليگوننىڭ «ۋ تاراتۋشى» رەتىندەگى نەگىزگى كوزى دەگەن شەشىمگە كەلدىك. اكادەميك لۋكيانوۆپەن بىرگە سۋدىڭ رەزونانستى سپەكترلى جادى انىقتالدى. ياعني يادرولىق جارىلىستار اسەرىنەن ونىڭ ەلەكتروندى قۇرىلىمى وزگەرەدى. ەگەر ادام ۇزاق ۋاقىت بويى مۇنداي سۋدى پايدالانسا، ونىڭ اعزاسىنىڭ قىزمەتى بۇزىلادى»، - دەپ تۇجىرىمدايدى بيوفيزيكا سالاسىنىڭ بىلگىرى.
مىنە، وسىناۋ ءبىر عانا مىسالعا قاراپ وتىرىپ، سەمەي اتوم پوليگونىنىڭ ەپيتسەنترى بولعان دەگەلەڭ تاۋىنان نەبارى 50 شاقىرىمداي عانا جەردە ورنالاسقان اينابۇلاقتاعى اۋىزسۋدىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى جوق دەپ قالاي ايتا الامىز؟! اۋىلدى سەگىز شاقىرىمداي جەردەگى ساماي ەلدى مەكەنىنەن ءبولىپ قاراۋىمىزدىڭ دا وزىندىك ءمانىسى بار.
ساماي - ابىرالى وڭىرىندەگى «بولاشاعى جوق» اۋىلدار تىزىمىنە ىلىككەن ەلدى مەكەندەردىڭ ءبىرى. ياعني بۇل ايماقتا بۇدان ارى تۇرۋعا بولمايتىندىقتان، ونداعى شاڭىراقتار بيىل تۇگەلدەي سەمەي قالاسىنا كوشىرىلۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا قالا ىرگەسىنە قونىس اۋداراتىن اۋىل تۇرعىندارىنا ارناپ سالىنىپ جاتقان باسپانالار قۇرىلىسىنىڭ اياقتالماۋى سەبەپتى سامايلىقتارعا ازىرگە «سەمەيلىك» اتانۋدىڭ ورايى كەلمەي تۇر. بىراق ەرتە مە، كەش پە، ونداعى از-كەم شاڭىراق بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ قالاعا بەت بۇرعاندا، قاۋىپتى زونا كارتاسىندا قالىپ تۇرعان اينابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگى تۇرعىندارى «تاجىريبەدەگى قوياندار» ىسپەتتى قالا بەرمەك پە؟ تۇرعىندار كوكەيىندەگى وسىناۋ وزەكتى سۇراققا ناقتى جاۋاپتى كىمنەن الارىن بىلمەي دال. بۇل سۇراق ءوز الدىنا، ءجۇز بالاعا دا جەتپەيتىن وقۋشىسى بار مۇنداعى مەكتەپتىڭ دە ەرتەڭى بۇلىڭعىر. سەبەبى وقۋشىلاردىڭ تەڭ جارىمىن سامايداعى وتباسىلاردىڭ بالالارى قۇرايدى. ەگەر ساماي كوشەتىن بولسا، اينابۇلاق ورتا مەكتەبىنىڭ جاي-كۇيى قالاي بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال مۇنداعى شاڭىراقتاردىڭ دەنى - مەكتەپ جاسىنداعى بالالارى بار جاس وتباسىلار.
ءيا، پوليگون ايماعىنداعى اۋىلدارعا قاتىستى ايتا بەرسەك، ءسوز دە، مىسال دا جەتەدى. ءبىز ءبىر عانا اينابۇلاقتاعى احۋالدى عانا تىلگە تيەك ەتتىك. ال جالپى قالاعا كوشىرىلەتىن، بولاشاعى جوق ەلدى مەكەندەر وڭىردەگى اۋىلدىق وكرۋگتەردىڭ ارقايسىندا بار. ءتىزىم بويىنشا، ولاردى قونىستاندىرۋ ماقساتىندا قالالىق اكىمدىك تاراپىنان اتقارىلىپ جاتقان وڭتايلى ىستەر بارشىلىق. بىراق اينابۇلاقتىڭ جاعدايى الاڭداتپاسقا قويمايدى...
اۆتور: ءساتجان قاسىمجانۇلى، شىعىس قازاقستان وبلىسى
"الاش ايناسى" گازەت
