قازاقتىڭ مۇڭىن جەتكىزەتىن، الەۋمەتتىك جايىن، قوعامدىق قارىم-قاتىناستارىن كورسەتەتىن بىردەن-ءبىر حالىقتىق مىنبەر ءسوز ونەرى بولعاندىقتان، ولاردىڭ بارشاسى ادەبيەتتەن كورىنىس تاۋىپ جاتتى. سوندىقتان دا قازاق رەنەسسانسى ءوزىنىڭ تولىق مازمۇنىن وسى ءسوز ونەرىنەن تاپتى. دەگەنمەن رەنەسسانس سياقتى اسا ءىرى قۇبىلىستىڭ ءبىر عانا ءسوز ونەرىنەن بايقالۋى ازدىق ەتەتىن ەدى. وسى قۇبىلىستىڭ بارلىق نەگىزگى سيپاتتارىن كورسەتۋى ءۇشىن ول باسقا سالالاردى دا قامتىماق. حح عاسىر باسىندا قازاق ويى ءورىسىنىڭ كەڭەيۋى، جازبا ادەبيەت جانرلارىنىڭ قالىپتاسۋى، عىلىمنىڭ تۋى، تەاتر ونەرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ەڭ باستىسى، وسىلاردى قالىپتاستىراتىن قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ شوعىرلانۋى رەنەسسانستىق بەلگىلەر بولاتىن.

ءاربىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىندا دامۋ ۇدەرىسىنە جانە دەڭگەيىنە وراي  جاڭعىرۋ ءداۋىرىن وتكىزەدى. الەمدىك تاريحنامادا ول «رەنەسسانس» اتاۋىمەن بەلگىلى. رەنەسسانس اسىرەسە، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تاريحىندا تولىعىراق زەرتتەلگەن. وسىلاردى زەردەلەيتىن بولساق، وندا رەنەسسانس قۇبىلىسىنىڭ ءۇش ءتۇرلى ءتيپىن اڭعارامىز. ءبىرىنشىسى – VIII عاسىردان  ءحىىى عاسىرعا دەيىن جالعاسقان يسلام ءدىنىنىڭ ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن جانە عىلىمنىڭ كوپتەگەن سالالارى ەرەكشە دامىعان «يسلامنىڭ التىن ءداۋىرى» نەمەسە «مۇسىلمان رەنەسسانسى» دەپ اتالاتىن ەۋروپاعا تىكەلەي ىقپال ەتكەن جاڭعىرۋ ءداۋىرى. ەكىنشىسى – انتروپوتسەنتريزمگە نەگىزدەلگەن ءحىV عاسىردان ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن سوزىلعان باتىس ەۋروپاداعى رەنەسسانس. ءۇشىنشىسى – وتارلانعان حالىقتارداعى الدىمەن ۇلتتىڭ جاعدايىنا، سودان كەيىن ادامنىڭ حالىنە گۋمانيستىك كوزقاراس تانىتقان رەنەسسانستىق قۇبىلىس. الەمدىك تاريحتاعى قالىپتاسقان وسىنداي دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، ءبىز قازاق رەنەسسانسىن وسى قۇبىلىستىڭ ءۇشىنشى تيپىنە ەنگىزەمىز. سول سەبەپتى دە ءبىزدىڭ ۇلتتىق رەنەسسانسىمىز تۋرالى ايتقاندا، ونى حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش قوزعالىسىمەن تىكەلەي بايلانىستىرىپ، ونى ساياسي-قوعامدىق جانە مادەني ۇدەرىستەرى كونتەكستىندە قارايمىز. بۇل ۇلتتىق رەنەسسانستى ۇعىنۋ مەن وعان باعا بەرۋدىڭ ەڭ باستى العىشارتى دەسە بولعانداي.

مۇسىلمان رەنەسسانسى داۋىرىندە اراب الەمىندە ءبىلىم بەرۋ، عىلىم، ادەبيەت، ونەر، مادەنيەت ايرىقشا دامىدى. باعدات، كاير، داماسك، بۇحارا، گازنا، سامارقاند، حورەزم، يسفاحان، نيشاپۋر، بالح، كوردوۆا، تەبريز سياقتى قالالار الەمنىڭ ءىرى ءبىلىم مەن مادەنيەت وشاقتارىنا اينالدى. الەمدەگى ەڭ العاشقى ۋنيۆەرسيتەت تە مۇسىلمان ەلىندە اشىلدى. ول 859 جىلى ماروككالىق حانشايىم فاتيما ال-فيحري فەسە قالاسىندا اشقان العاشقى ۋنيۆەرسيتەت. ال ونىڭ الدىندا ءىح عاسىردىڭ 20 جىلدارى باعداتتا «بەيت ال-حيكما» اتتى يسلام اكادەمياسىنىڭ نەگىزى قالاندى. حاليف ءال-مامۇن اشقان بۇل «دانالىق ۇيىنە» عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ورتا ازيادان، يراننان كوپتەگەن وقىمىستىلار كەلىپ جۇمىس ىستەگەن. ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ رەنەسسانستىق داۋىردە شامشىراعى بولعان بۇل قالالارعا ەۋروپانىڭ، ازيانىڭ، افريكانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنەن وقىمىستىلار جينالدى. سولاردىڭ ءبىرى قازاق دالاسىنان كەلگەن ءال-فارابي. ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى، عىلىمي ەڭبەكتەرى ونى يسلامنىڭ التىن ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى ەتەدى.

جالپى مۇسىلمان رەنەسسانسى باتىس ەۋروپاداعى رەنەسسانستىڭ تۋىنا، قالىپتاسۋىنا ايرىقشا ىقپال جاسادى. بۇل جونىندە امەريكان عالىمى گ.تەرنەر: «مۇسىلمان سۋرەتشىلەرى جانە عالىمدارى، جۇمىسشىلارى مەن كنيازدارى بىرەگەي مادەنيەتتى جاسادى، ول بارلىق قۇرلىقتارعا تىكەلەي جانە جاناما  اسەر ەتتى» دەپ باعا بەردى [1].

ەۋروپاداعى رەنەسسانس تۇسىندا ادامزات بالاسىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستارى ەرەكشە دامىدى. بۇل ۇلى گەوگرافيالىق اشىلۋلاردىڭ ءداۋىرى بولدى.  1492 جىلى  حريستوفور كولۋمبتىڭ امەريكانى، 1498 جىلى  ۆاسكو دا گامانىڭ ۇندىستانعا بارۋى، 1522 جىلى  فەرنان ماگەللاننىڭ بۇكىل جەر شارىن ارالاپ شىققان اتاقتى ەكسپەديتسياسى سەكىلدى مىسالداردىڭ ءوزى-اق رەنەسسانستىق ءداۋىردىڭ ادامزاتقا نە بەرگەنىن جاقسى تۇسىندىرە الادى دەپ ويلايمىز. ولارعا قوسا، رەنەسسانس وكىلدەرى قاتارىندا دانتە، گاليلەي، كوپەرنيك، برۋنو، مونتەن، روتتەردامسكي، ماكياۆەلي، كامپانەللا،  شەكسپير، سەرۆانتەس،  ميكەلاندجەلو، لەوناردو دا ۆينچي سياقتى ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنا، جالپى تانىمىنا اسا زور ۇلەس قوسقان تۇلعالاردى اتاساق، بۇل ءداۋىردىڭ وركەنيەت تاريحىنداعى ماڭىزى اڭعارىلاتىن بولادى.

مۇسىلمان رەنەسسانسىندا، ودان كەيىنگى باتىس رەنەسسانسىندا الدىڭعى قاتارعا ادام، ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى، ءمورالى، ويى، ارەكەتى، سەزىمى شىقسا، قازاق سياقتى وتارلانعان حالىقتىڭ جاڭعىرۋىندا ۇلت پەن ادام تىعىز ساباقتاستىقتا كورىندى. بۇل وتارلانعان ازيا، ەۋروپا، امەريكا حالىقتارىنىڭ بارلىعىنا دا  ءتان ەرەكشەلىك. مىسالى، ءحىح عاسىردىڭ سوڭى حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇندىستانداعى بەنگال رەنەسسانسىن ايتۋعا بولادى. ونىڭ باستى تۇلعاسى ر.تاگور بولدى. ءحVىىى عاسىردىڭ اياعى مەن ءحىح عاسىرداعى بولگارياداعى وسىنداي جاڭعىرۋ «بولگار ۇلتتىق رەنەسسانسى» دەپ اتالدى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولارلىق. جالپى مۇنداي حالىقتارداعى رەنەسسانس ءداۋىرى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسپەن بىرگە جۇرەتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

حح عاسىر باسىندا قالىپتاسقان ويانۋ ءداۋىرىن «قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسى» دەگەن دۇرىس. سەبەبى ىلگەرىدە جازعانىمىزداي قازاق رەنەسسانسىندا الدىڭعى قاتارعا تۇتاس ۇلت شىقتى. ادام سول تۇتاس ۇلتتىڭ اۋقىمىندا قاراستىرىلدى. الاش قوزعالىسى وزىنە دەيىنگى بارلىق قوزعالىستاردان باستى ايىرماسى، قاجەت بولسا، ءتىپتى ارتىقشىلىعى – ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق-مادەني  قوزعالىس بولۋىندا. البەتتە بۇل الاش قوزعالىسى ساياسي باعىتتاعى كۇرەس دەگەنىمىزبەن، ونىڭ نەگىزىندە ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا زاماناۋي ءبىلىم العان قازاق زيالىلارى تۇردى. ولاردىڭ ىشىندە گۋمانيتارلىق ءبىلىم العانداردىڭ ۇلەسى ۇلكەن بولدى. ەگەر قوزعالىس جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاندى ساياسي كوسەم دەر بولساق، احمەت بايتۇرسىنۇلى رۋحاني كوسەمى بولدى. قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسىنىڭ انتروپوتسەنتريستىك، ادامگەرشىل مۇراتتارىن اباي تۇلعاسى جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى دايىنداعانى بەلگىلى.

قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسى ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىنا ءتان، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بىرنەشە رەنەسسانستىق تۇلعالاردى تۋدىردى. رەنەسسانستىق تۇلعا دەگەنىمىز كىم جانە قانداي سيپاتتارىمەن ەرەكشەلەنەدى دەگەن ساۋالدى قويار بولساق، وندا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەتىن ەدىك. «رەنەسسانستىق تۇلعا» دەگەنىمىز ادامنىڭ، حالىقتىڭ ادامگەرشىل بولمىسىن بەينەلەگەن جانە ونى كەڭىنەن ناسيحاتتاعان، گۋمانيستىك يدەيالاردى شىعارماشىلىعى مەن  كۇرەسىنىڭ ارقاۋىنا اينالدىرعان ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە، ونەرىنە، ءبىلىمى مەن عىلىمىنا ۇلكەن بەتبۇرىس جاساعان تۇلعا.

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قايراتكەرلىك، شىعارماشىلىق تۇتاس ءومىربايانى ونى اسا ءىرى رەنەسسانستىق تۇلعا ەتەدى. ەگەر اقاڭنىڭ الاش قوزعالىسى تۇسىنداعى زور قايراتكەرلىگىن، ۇلتتىق مەكتەپتى قالىپتاستىرۋداعى ۇستازدىعىن، عىلىمنىڭ نەگىزىن سالۋشى بولعاندىعىن، ءداۋىر ۇرانىنا اينالعان كوركەم شىعارمالار مەن پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەر جازعاندىعىن جىكتەيتىن بولساق، وندا ونىڭ جان-جاقتى تۇلعالىق قاسيەتتەرى رەنەسسانستىڭ ەڭ نەگىزگى باعىتتارىن انىقتاعانىن اڭعارار ەدىك. اقاڭدى «ۇلت ۇستازى» دەۋىمىزدىڭ استارىندا ونىڭ وسىنداي داۋىرلىك كوشباسشى بولعانىنا لايىقتى باعامىز جاتىر. «اقاڭ اشقان قازاق مەكتەبى، اقاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى، اقاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇران – «قىرىق مىسال»، «ماسا»، «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلداعى قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى، ونەر-ءبىلىم، ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتى، ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن» دەگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باعاسى ونىڭ رەنەسسانستىق تۇلعاسىن تانىتادى دەپ ويلايمىز [2, 69]. جالپى اۋەزوۆتىڭ وسى ماقالاسىندا الاش قوزعالىسىنا بايلانىستى ەش نارسە ايتىلماعان. كەڭەستىك كەزەڭدەگى زاماننىڭ رايى مۇقاڭا ونى ايتۋدان ساقتاندىرعان.

احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاريحي تۇلعاسىن قالىپتاستىرعان العىشارتتار ونىڭ رەنەسسانستىق تۇلعا بولۋىنا تىكەلەي قاتىستى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ونداي العىشارتتار قاتارىندا مىنالاردى اتاۋعا بولادى. بىرىنشىدەن, ول بالا كەزىنەن وتارشىلدىقتىڭ زاردابىن كورىپ وسكەن ادام ەكەنىن «اناما حات» ولەڭىنەن جانە زەرتتەۋلەردەگى ومىرباياندىق دەرەكتەردەن جاقسى بىلەمىز. ەكىنشىدەن, اقاڭنىڭ ات جالىن تارتىپ ازامات بولىپ قالىپتاسا باستاعان كەزەڭىندە ۇلت وقىعاندارى شوعىرلانىپ، وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستى باستادى. 1905 جىلعى رەسەيدەگى توڭكەرىس، بوستاندىق يدەيالارى، قازاق جەرىندەگى العاشقى قۇزىرحاتتار، ساياسي باسقوسۋلار جانە وسىلاردىڭ ناق ورتاسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بولۋى وعان بەلسەندى قاتىسۋى ونى قايراتكەرلىك جولعا ءتۇسىردى. مىسالى، «قارقارالى قۇزىرحاتى»، «قارقارالى شەرۋى». وسى كەزەڭدە ونىڭ ءا.بوكەيحان، ج.اقباەۆ، م.دۋلاتوۆ سياقتى ۇلتىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەس باستاعان تۇلعالارمەن  ادامي، رۋحاني جانە ساياسي سەرىكتىگى ورتاق مۇددە ءۇشىن قايراتكەرلىك تۇلعاسىن قالىپتاستىرا باستادى. بۇل مادەني، اعارتۋشىلىق كۇرەسكە ۇلاسىپ، 1913 جىلى «قازاق» گازەتى بەتىندە ساياسي-قوعامدىق كۇرەسكە، 1917 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ ساياسي كۇرەسكە ۇلاستى. ناتيجەسىندە اتالعان الاش كوسەمدەرىنىڭ جانە تاعى دا باسقا قايراتكەرلەردىڭ كۇرەسى ارقاسىندا ساياسي مازمۇنداعى وبلىستىق، ۋەزدىك قازاق سيەزدەرىن، ءى، ءىى جالپىقازاق سيەزدەرىن وتكىزۋگە، «الاش» ۇلتتىق پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاريالاۋعا، پارتيانىڭ سەمەيدەن باستاپ بىرنەشە وڭىردە كوميتەتتەرىنىڭ اشىلۋىنا، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىنا، الاش اۆتونومياسىنا  الىپ كەلدى. ۇشىنشىدەن,  رەنەسسانستىڭ باستى بەلگىلەرىنەن سانالاتىن ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تارالۋىنا، قالىپتاسۋىنا اقاڭ تىكەلەي اتسالىسقانىن بارشامىز بىلەمىز. ونىڭ انا تىلىندە ءبىلىم بەرۋدى ناسيحاتتاۋى جانە تىكەلەي سونىڭ مازمۇنىن جاساۋى، ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ جانە ادىستەمە سياقتى ۇلتتىق عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاۋى، سونداي-اق عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىرۋى ناعىز ۇلتتىق  جاڭعىرۋ بولدى. تورتىنشىدەن,  «قىرىق مىسال»، «ماسا» پوەزيالىق جيناقتارى ارقىلى گۋمانيستىك يدەيالاردى، اتاپ ايتقاندا تۇتاس حالىق پەن جەكە ادامنىڭ بولمىسى مەن بەينەسىن ادامگەرشىل مۇراتتار نەگىزىندە كورسەتتى. بۇل رەتتە ابايدىڭ ۇلى گۋمانيزمىن احمەت بايتۇرسىنۇلىنا ىقپال ەتكەن يدەيالىق-كوركەمدىك فاكتور ەكەنىن اتاۋعا ءتيىسپىز. بەسىنشىدەن,  ول حالىقتىڭ مادەني دەڭگەيى ارتىپ، باسقا حالىقتارمەن مادەنيەت جاعىنان تەڭەسكەندە عانا رۋحاني بوستاندىق پەن ساياسي ازاتتىق بولاتىندىعىن ەڭبەكتەرىندە ءجيى قايتالاپ جازدى. بۇل دا رەنەسسانستىڭ ۇلكەن ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى.

ءارى قالامگەر قايراتكەر تۇلعالاردىڭ ومىرلىك مۇراتى ولاردىڭ جازعاندارىنان ايقىن كورىنىس تاباتىنى سياقتى، اقاڭنىڭ دا ازاماتتىق بولمىسى ونىڭ شىعارمالارىندا باياندالدى دەيمىز. قايراتكەر اقىن:

ادامدىق ديقانشىسى قىرعا شىقتىم،

كولى جوق، كوگالى جوق قۇرعا شىقتىم.

تۇقىمىن ادامدىقتىڭ شاشتىم، ەكتىم... [3, 105]

دەيدى ايگىلى ولەڭى «ادامدىق ديقانشىسىندا». جالپى وسى ولەڭنىڭ اتاۋى سياقتى ونىڭ مازمۇنى دا اقاڭنىڭ رەنەسسانستىق تۇلعا رەتىندەگى اۆتوپورترەتى. سونداي-اق: «ادامعا ەڭ قىمبات نارسە – جۇرت قامى، جۇرت ءىسى»، «ۇلتىن كەرەك قىلىپ، حالىققا قىزمەت قىلامىن دەگەن قازاق بالالارى قازاق جۇمىسىنا قولىنان كەلگەنشە قاراپ تۇرماي كىرىسىپ ىستەي بەرسە – ۇلت جۇمىسى ۇلعايىپ، تولىقپاقشى»، «قازاقتىڭ باس ادامدارى! اۋەلى سىزدەر اداسپاڭىزدار: اداسپاس ءۇشىن اقىلداسىپ، ويلانىپ، ىنتىماقپەن ءىس ەتىڭدەر» [4, 220]. دەگەن جانە تاعى دا باسقا قانشاما سوزدەرى ونىڭ زور ادامگەرشىل تۇلعاسىن اڭعارتادى. ەگەر اقاڭ ۇلتىن سونشالىقتى سۇيمەسە جانە ونداي پەرزەنتتىك ماحاببات تەلەگەي ءبىلىم، زور جىگەر جانە قاجىرلى قايراتقا سۇيەنبەسە، دۇربەلەڭ كەزەڭدە تۋعان ەلى مەن حالقى ءۇشىن ءومىرىن قاتەرلى تاۋەكەلگە تىكپەس ەدى. ۇلت مۇراتى ءۇشىن الدەقايدا كۇشتى، زورلىقشىل ۇكىمەتكە قارسى كۇرەسكە شىققانداردىڭ بارلىعى دا ۇلكەن تاۋەكەلشىل تۇلعالار. وسى تاۋەكەلدىڭ  ارقاسىندا اقاڭ سياقتى رەفورماتور تۇلعالار حالقىنىڭ دامۋ باعىتىن تىڭ ارناعا بۇرىپ، جاڭاشا تاريح جاساعاندار. بۇل الەم تاريحىنداعى بارلىق رەنەسسانستارعا ءتان قۇبىلىس.

حح عاسىر باسىنداعى  قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسىنىڭ گۋمانيزمى وتارشىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ انتيگۋمانيزمىنە دەگەن قارسى رەاكتسيا. بۇل جونىندە اقاڭنىڭ ساياسي جانە رۋحاني سەرىگى م.دۋلاتوۆ: «ءبىزدى ۇلتشىل قىلعان – كەمدىكتە، قورلىقتا جۇرگەنىمىز كورىنگەننەن سوققى جەگەنىمىز ەدى» دەپ جازعان ەدى [5, ].

وتارشىلدىق انتيگۋمانيزمنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە قازاق سان رەت كوتەرىلىسكە شىعىپ، حالىقتىق ابىرويى مەن نامىسىن قارۋدىڭ كۇشىمەن قايتارماق بولعانىن دا تاريحتان جاقسى بىلەمىز. سىرىم داتۇلى، كەنەسارى قاسىمۇلى، جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى جانە تاعى دا قانشاما جۇزدەگەن كوتەرىلىستەر جەڭىلىس تاپتى. الاش زيالىلارى وسىنداي وقيعالاردان قورىتىندى شىعارىپ، حح عاسىر باسىندا ساياسي جانە مادەني كۇرەستى تاڭدادى. بۇل سول كەزدەگى تاريحي مۇمكىندىكتەر شەگىندەگى ەڭ دۇرىس تاڭداۋ بولاتىن.

تاريحي دەرەكتەردەن الاش قوزعالىسىنا تىيىم سالىنعان ۋاقىتتان سوڭ تاعى دا تۋعان حالقىنىڭ اماندىعى مەن تاعدىرى ءۇشىن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توڭكەرىستىك كوميتەت قۇرامىنا ەنگەنىن بىلەمىز. وسى كەزدە ول كەشەگى يمپەرياليستىك مازمۇنداعى سياقتى تاعى دا انتيگۋمانيزمدى كوردى. ول قازاق سياقتى حالىقتارعا ءالى دە شەكەسىنەن قارايتىن، سونىمەن بىرگە تاپتىق پلاتفورماداعى انتيگۋمانيزم ەدى. بيلىككە جاڭادان كەلگەن بولشەۆيكتەردىڭ وسىنداي انتيگۋمانيزمى اقاڭنىڭ «توڭكەرىس جانە قىرعىزدار»، «لەنينگە حات»، «قازاق قالام قايراتكەرلەرى جايىنان» ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى باياندالدى. ايتالىق، ورىس تىلىندە جازىلعان «توڭكەرىس جانە قىرعىزدار» ماقالاسىندا قازاقتىڭ جاعدايىن بايانداي كەلە: «ولار ءبىرىنشى توڭكەرىستى قانشالىقتى شاتتىقپەن قارسى السا، ەكىنشى توڭكەرىستى  سونشالىقتى ۇرەيمەن قارسى الدى...  ءبىرىنشى توڭكەرىستىڭ دۇرىس ءتۇسىندىرىلىپ، قۋانىشپەن قارسى الىنۋى قىرعىزداردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ەزگىسى  مەن زورلىعىنان قۇتقارسا، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ ماڭگىلىك ارمانى – ءوزىن-ءوزىن باسقارۋعا دەگەن ءۇمىتىن كۇشەيتتى... قازان توڭكەرىسى ءوزىنىڭ سىرتقى ارەكەتتەرى ارقىلى ولارعا قورقىنىش بيلەتتى» دەپ جازدى [6]. بولشەۆيكتىك انتيگۋمانيزمدى ايىپتاۋ، ونىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەرىندە تىكەلەي جالعاسىن تاپتى. مىسالى «لەنينگە حاتىندا»: «...جەرگىلىكتى كوممۋنيست جولداستار قازاقتاردى ەشنارسە تۇسىنبەيدى دەپ ويلايدى، قۇيتىرقى ساياساتقا سالىپ، ەڭبەكشى قازاق حالقىنا ولاردىڭ تۇرمىسىن كەڭەستەر نەگىزىندە قۇرۋىنا تۋىسقاندىق كومەك كورسەتۋدى ۇسىنباي، قايتا ولارعا ءار ءتۇرلى قۋلىقپەن ءوز ۇستەمدىگىن تانىتىپ وتىر» [7,23 ]. دەسە، «قازاق قالام قايراتكەرلەرى جايىنان» ماقالاسىندا: «قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ، قۇلدىقتىڭ قورلىق، زورلىعىن كورىپ وتىرىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلتۋ، اۋىرىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس; كەمشىلىك كورگەن جۇرتتان تۋىپ، كەمشىلىكتەن قۇتقارۋدى ماقسات ەتىپ، ىلعي سول جولدا جۇمىس قىلعان قازاق قالام قايراتكەرلەرى جۇرتشىل، ۇلتشىل، ياعني، حالقىنا جانى اشيتىن، حالقىنىڭ جانى اۋىرعاندا جانى بىرگە كۇيزەلەتىن، باۋىرمال بولماسقا تاعى مۇمكىن ەمەس» [4,182]. دەپ ۇلت زيالىلارىنىڭ وبەكتيۆتى بولمىسىن ءدال كورسەتەدى.

قازاق ۇلتتىق رەنەسسانسىن قالىپتاستىرعان تۇلعالاردىڭ كوپشىلىگى امبەباپ تۇلعالار ەدى. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننان باستاپ كەلەسى جاس بۋىن وكىلدەرى ماعجان جۇماباەۆ، قوشكە كەمەڭگەرۇلى، مۇحتار اۋەزوۆكە دەيىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىسىپ، اسىرەسە، مادەني كۇرەستە تۋعان حالقى ءۇشىن تاريحي ۇلكەن داۋىرلىك جۇمىستار اتقارعانىن بارشامىز جاقسى بىلەمىز.

سول كەزەڭدە جارىق كورگەن ايەل تەڭدىگىنە بايلانىستى ولەڭ، پوەما، اڭگىمە، پوۆەست، رومان جانرلارىنىڭ پايدا بولۋى دا قازاق قوعامىنداعى گۋمانيستىك يدەيانىڭ ورىستەۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز.

حح  عاسىر باسىنداعى الاش ادەبيەتىنىڭ وزىنە دەيىنگى دە، وزىنەن كەيىنگى دە ادەبيەتتەن ۇلكەن ايىرماشىلىقتارىنىڭ ءبىرى – ونداعى كوركەمدىك ادىستەردىڭ، سوعان وراي ادەبي اعىمدار مەن باعىتتاردىڭ الۋاندىعى. مۇنداي ادەبي قۇبىلىس قازاق ويىنىڭ ءومىر شىندىعىن بەينەلەۋدەگى الۋان كوركەمدىك جانە يدەيالىق تاجىريبەلەرىن اڭعارتسا كەرەك. ادامدى، قوعامدى ءار قىرىنان عانا ەمەس، ءارتۇرلى كوركەمدىك ادىستەر ارقىلى بەينەلەۋ ۇلتتىق ءسوز ونەردىڭ وسكەنىن كورسەتەدى. وسى كەزەڭدە تۋىپ قالىپتاسقان سەنتيمەنتاليزم، سيمۆوليزم، ناتۋراليزم ءھام ءداۋىردىڭ ەڭ باستى كوركەمدىك ادىستەرى بولعان رومانتيزم مەن رەاليزم جانە ولاردىڭ ىشكى اعىمدارى ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ ءومىردى ءارتۇرلى راكۋرستا، ءارتۇرلى كوركەمدىك شەشىمدەر ارقىلى تانىعانىن پاش ەتەدى.

ۇلتتىق رەنەسسانس تۇسىندا العاشقى ۇلتتىق ءالىپبي، جازۋدىڭ ورفوگرافيالىق نورمالارى، جاڭا ادەبي، پۋبليتسيستيكالىق جانرلار قالىپتاستى. ءسوز ونەرىنىڭ وسكەندىگىن بايقاتاتىن ادەبي سىن پايدا بولدى. قازاق ءباسپاسوزى، قازاق تەاترىنىڭ نەگىزى دە وسى كەزەڭدە قالاندى. العاشقى تاريحي ماقالالار جازىلدى. كەڭەس داۋىرىندە جارىق كورگەن تاريحي كىتاپتاردىڭ اۆتورلارى دا الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ، سانجار اسفەندياروۆ سياقتى قايراتكەرلەر بولدى. سول سياقتى ماتەماتيكا، مەديتسينا، فيزيكا، گەومەتريا، گەوگرافيا، بيولوگيا، حيميا تاعى دا قانشاما عىلىم سالالارى الاش زيالىلارىنىڭ ويى مەن ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ەكەنى بۇگىندەرى باعالانۋدا.

ۇلتتىق عىلىمنىڭ تۋىپ قالىپتاسۋى سول حالىق ءۇشىن قاشاندا اسا ەرەكشە قۇبىلىس. ول حالىقتىڭ ەسەيگەنىن، اقىل-ويىنىڭ جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە  كوتەرىلگەنىن  ايقىن كورسەتەتىن مىسال. ءبىلىمى مەن عىلىمى بار حالىق الەمدەگى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ سىرلارى مەن قۇپيالارىن تاني باستايدى، ونىڭ ءومىرى مەيلىنشە جەڭىلدەپ ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا جاڭا كاسىپتەر مەن ماماندىقتاردى يگەرەدى. ونى ومىرىنە جاراتا باستايدى. بۇل ۇلكەن جەتىستىك. جۇزدەگەن جىلدار بويى تازا اگرارلىق ۇلت بولىپ كەلگەن قازاقتىڭ  حالىقتىق ساناسى ۇلتتىق رەنەسسانس كەزەڭىندە اجەپتەۋىر ءوستى. الاش قوزعالىسىن قالىپتاستىرعان زيالىلار ماسكەۋ، پەتەربور، ىستامبۇل، كاير، ۆارشاۆا، قازان تاعى دا باسقا ونداعان قالالاردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الدى. ولار تاريحىمىزدا وسىنداي جوعارى ءبىلىم العان ەڭ العاشقى كاسىبي ماماندار ەدى. لايىقتى ءبىلىم الۋ، سول ءبىلىمدى حالىقتىڭ قاجەتىنە جۇمساۋ سياقتى سانالى ارەكەت الاش زيالىلارىنىڭ بارلىعىنا ءتان ازاماتتىق، قايراتكەرلىك كرەدو ىسپەتتى بولدى.

رەنەسسانستىق بەلگى رەتىندە قازاق بالاسىنىڭ جالپى الەمدىك كەڭىستىكتى تانۋى دا وسى كەزەڭنەن باستالادى. البەتتە، قازىرگىدەي قازاقستان رەسپۋبليكاسى سياقتى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تەڭقۇقىلى سۋبەكتىسى، ياعني دەربەس مەملەكەت بولماعاننان كەيىن الاش زيالىلارى مۇنداي عالامدىق كەڭىستىككە مەملەكەتتىڭ اتىنان ەمەس، قازاق حالقىنىڭ اتىنان شىقتى. بۇل ۇدەرىس ەڭ الدىمەن قالىپتاسا باستاعان جازبا ادەبيەتىنەن كورىندى. اتاپ ايتقاندا، پۋبليتسيستيكالىق ماقالالاردا، عىلىمي ەڭبەكتەردە، ال ادەبيەتتە اۋدارمالار ارقىلى اڭعارىلادى. حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكە شىققان الاش ازاماتتارىنىڭ رەسەيدىڭ كوپتەگەن قالالارىندا، سونىمەن بىرگە ۆارشاۆادا، ستامبۋلدا، مىسىردا وقۋى عابدولعازيز مۇساعاليەۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ ءۇندىستان، پاكيستان، يندونەزيا، جاپونيا سياقتى ەلدەردى ارالاۋى قازاقتىڭ الەمدى تانۋىنا كەڭىنەن جول اشا باستادى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس قايراتكەرلەرى جاپونيا، گەرمانيا، امەريكا تاعى دا باسقا مەملەكەتتەر جونىندە تانىمدىق ەڭبەكتەر جازدى. ولاردىڭ ماقساتى ونەرگە، بىلىمگە، كاسىپكە بەت قويعان جۇرتتاردى قازاققا ۇلگى ەتۋ ەدى. كوركەم ادەبيەتكە كەلسەك، الاش كوسەمدەرى ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلىنان باستاپ بارلىعى دەرلىك اۋدارمامەن شۇعىلداندى. وسى كەزەڭدە بۋددا، ۆ.شەكسپير، ۆ.گيۋگو، موپاسان، ا.ديۋما، ر.تاگور، دج.لوندون جانە تاعى دا باسقا شەتەل كلاسسيكتەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى.  الاش زيالىلارىنىڭ پۋبليتسيستيكالىق، تانىمدىق، عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن تانىسۋ بارىسىندا ولاردىڭ دۇنيەجۇزىنىڭ تاريحىنان مول ماعلۇماتى بولعانىن جانە سول داۋىردەگى ساياسي، قوعامدىق، مادەني وقيعالاردان جاقسى حاباردار ەكەنىن انىق اڭعارۋعا بولارلىق.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. زولوتوي ۆەك يسلاما // https://ru.wikiquote.org/wiki/
2. اۋەزوۆ م. شىعارمالارىنىڭ ەلۋ    تومدىق    تولىق    جيناعى.    –    الماتى: ء“داۋىر”، “جىبەك جولى”، 2014
3. بايتۇرسىنۇلى ا. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. 1 ت. – الماتى: «ەل شەجىرە» – 2013
4. بايتۇرسىنۇلى ا. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. 5 ت.– الماتى: «ەل-شەجىرە»، – 2013.
5. دۋلاتوۆ م.بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى.
6. بايتۋرسىنوۆ ا. رەۆوليۋتسيا ي كيرگيزى. جيزن ناتسيونالنوستەي. №3, 1919
7. بايتۇرسىنۇلى ا. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. 6 ت. – الماتى: «ەل شەجىرە» – 2013

ەربول تىلەشوۆ،

شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz