قازاقتىڭ ۇلان-عايىر دالاسى تاعى دا سول باياعى سىناق الاڭىنا اينالا باستاعان سياقتى. بۇگىندە بايقوڭىر كەشەنىنىڭ يەسى رەسەي قازاقستانعا «ساۋدا دا دوستىق جوقتىعىن» ءوز ىستەرىمەن دالەلدەپ جاتىر. سولتۇستىك كورشىلەردىڭ ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل التى رەت قازاق دالاسىنا قۇلاعان اپات رەسەي ەكونوميكاسىنا ەلەۋلى شىعىن اكەلدى دەپ قازاقتى الدارقاتىپ دابىل قاعۋدا. العاش رەت 1996 جىلى 14 مامىردا كومەتا عارىش اپپاراتى تيەلگەن «سويۋز» زىمىران-تاسىعىشى جەزقازعان اۋماعىنا قۇلادى. بىراق، ونىڭ سونشالىقتى قورقىنىش تۋعىزباعانى، زىمىران كەروسين-كيسلورودپەن ۇشىرىلىپتى-مىس. ودان كەيىن 1997, 1998, 1999 جىلدارى ارالىعىندا ەكى رەت قۇلاپتى. ءبىرىنشى رەت 5 شىلدەدە، قۇلاعانىنا وتەماقى - 37 ميل. 947 مىڭ تەڭگە، 27 قازاندا قۇلاعانىنا - 57 ميل. 249 مىڭ تەڭگە تولەپتى. ول قارجى قايدا كەتتى ءبىر اللاعا ايان. ايتەۋىر جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ەشكىم ەشقانداي اقشا بەرمەگەن. ءتىپتى، كەشىرىم دە سۇراماعان.

قازاقتىڭ ۇلان-عايىر دالاسى تاعى دا سول باياعى سىناق الاڭىنا اينالا باستاعان سياقتى. بۇگىندە بايقوڭىر كەشەنىنىڭ يەسى رەسەي قازاقستانعا «ساۋدا دا دوستىق جوقتىعىن» ءوز ىستەرىمەن دالەلدەپ جاتىر. سولتۇستىك كورشىلەردىڭ ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل التى رەت قازاق دالاسىنا قۇلاعان اپات رەسەي ەكونوميكاسىنا ەلەۋلى شىعىن اكەلدى دەپ قازاقتى الدارقاتىپ دابىل قاعۋدا. العاش رەت 1996 جىلى 14 مامىردا كومەتا عارىش اپپاراتى تيەلگەن «سويۋز» زىمىران-تاسىعىشى جەزقازعان اۋماعىنا قۇلادى. بىراق، ونىڭ سونشالىقتى قورقىنىش تۋعىزباعانى، زىمىران كەروسين-كيسلورودپەن ۇشىرىلىپتى-مىس. ودان كەيىن 1997, 1998, 1999 جىلدارى ارالىعىندا ەكى رەت قۇلاپتى. ءبىرىنشى رەت 5 شىلدەدە، قۇلاعانىنا وتەماقى - 37 ميل. 947 مىڭ تەڭگە، 27 قازاندا قۇلاعانىنا - 57 ميل. 249 مىڭ تەڭگە تولەپتى. ول قارجى قايدا كەتتى ءبىر اللاعا ايان. ايتەۋىر جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ەشكىم ەشقانداي اقشا بەرمەگەن. ءتىپتى، كەشىرىم دە سۇراماعان.

التىنشى رەت 2007 جىلى 6 قىركۇيەكتىڭ تۇنىندە جۇرت شىرت ۇيقىدا جاتقاندا بايقوڭىردان ۇشىرىلعان «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشى جەزقازعاننان 40 شاقىرىم جەردە قۇلاعان. «دنەپر» قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىرانى قۇلاعان جەردە ورنىندا تەرەڭدىگى 20, اۋماعى 45 مەتردى قۇرايتىن ۇلكەن ۇڭگىر پايدا بولعان. شىعىننىڭ مولشەرى جاڭا مەتوديكامەن انىقتالىپ، 141 ملن. 832 مىڭ 110 تەڭگەنى قۇرادى. ەكولوگيالىق شىعىن - 94 ملن. 582 مىڭ 416 تەڭگە دەپ كورسەتىلدى. ونىمەن قوسا، مەمورگاندار مەن عىلىمي مەكەمەلەردىڭ تارتقان شىعىنى 47 ملن. 240 مىڭعا باعالاندى.

ورىس زىمىرانى ون ەكىنشى رەت اعىمداعى جىلدىڭ 6-ءنشى تامىزى كۇنى ۇشپاي جاتىپ قۇلاعان.

قازاقتىڭ دالاسىنا ۋىن شاشقان زىمىراننىڭ قۇلاۋى ولار ءۇشىن كۇندەلىكتى قالىپتى تىرلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى سەكىلدى بولىپ كەتتى.

وقيعا ورنىنا رەسەيلىك ۇكىمەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ بىردە-ءبىرى كەلمەۋى باسىنعاندىق ەمەي نەمەنە. سىنىق ايناعا سىعالاعانداي ورەسكەل قىلىعىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

سول كەزدە قازاقستان تاراپى «تولاعايدىڭ» تابانىنىڭ استىندا تاپتالىپ قالماۋدىڭ قامىندا وزىنشە تىراشتانىپ جاتىر. ۇكىمەت پەن پارلامەنت ەكى اياعىنان تىك تۇرىپ، ساسقاندارىنان «ويباي، بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان «پروتون» تۇرلەرىن ۇشىرۋعا ۋاقىتشا تىيىم سالامىز!» دەسىپ، ۇكىمەتباسى بۇيرىق تا شىعارىپ ۇلگەرىپتى. ەكولوگيا جانە تابيعاتتى پايدالانۋ جونىندەگى كوميتەتتە باس قوسقان ماجىلىسشىلەر دە وسى ماسەلەگە باس قاتىرىپتى. باستارىن اۋىرتقان باستى تاقىرىپ-شىعىن قانشا جانە اپاتتى ايماقتاعىلار وتەماقى نەگە المايدى؟ كەيبىر ماماندار توپىراقتى، سۋدى، وسىمدىكتەردى تەكسەرگەننەن كەيىن گەپتيلدىڭ قۇرامى 1100-دەن 5200-گە دەيىن كوتەرىلىپ كەتكەنىن ءمالىم ەتتى. ەندى الگى توپىراق، سۋ، وسىمدىكتەردىڭ بولشەكتەرى رەسەيلىك لابوراتوريادا زەرتتەلىپ جاتقان كورىنەدى. سوندا كىمگە سەنەمىز، ماماندارعا ما، الدە رەسمي ورگانعا ما؟

الايدا شاراسىزدىق تانىتقان ۇكىمەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا كوڭىلدەرى تولماعان كەيبىر ۇلتجاندى دەپۋتاتتار قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىن نەمقۇرايلىلىعى ءۇشىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك دەگەندى ايتتى. شىعىن دەمەكشى، ونى دا ەسەپتەيتىن ءبىز ەمەس، رەسەيلىك ماماندار كورىنەدى. بىزدىكى تەك باس يزەۋ عانا. بۇل سوندا قالاي؟ قازاق زاڭىن مويىندامايتىن بايقوڭىر كىمدىكى؟

ۇلتتىق عارىش اگەنتىگىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆتىڭ ايتۋىنشا، «پروتون» زىمىران تاسىمالداعىشىنىڭ سىزباسىن رەسەيدىڭ «ساليۋت» كونسترۋكتورلىق بيۋروسى جاساعان. ونى م.ۆ. حرۋنيچەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك عارىش عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قۇراستىرىپتى. زىمىران «اۋىر ساناتتىلار» قاتارىنا جاتادى. 1965 جىلدان بەرى 320 رەت كوككە كوتەرىلگەن. جەتىلدىرىلگەن «پروتون-م» ءۇش ساتىعا يە. سالماعى 700 توننانى قۇرايدى، ۇزىندىعى 61,75 سانتيمەتر. زىمىران ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە جەر سەرىگىن الىپ ۇشا الادى. 6 قىركۇيەك كۇنى پروتونعا ۇشار الدىندا 649 توننا گەپتيل مەن اميل قوسىندىسى قۇيىلعان. قۇيىلعان كەزدە باكتا سونىڭ 219 توننا شاماسى مولشەرىندە قالىپتى. ياعني، كوپ بولىگى جانىپ ۇلگەرگەن-ءمىس. سول وقيعادان كەيىن سىر وڭىرىندە قاتەرلى اۋرۋعا ۇشىراعانداردىڭ قاتارى كۇرت وسكەن. سول جىلدىڭ وزىندە 1822 ادام قايتىس بولعان. ەڭ جوعارعى كورسەتكىش قارماقشى مەن قازالى اۋداندارىندا بايقالىپتى. اسىرەسە، اياعى اۋىر جاس كەلىنشەكتەر جاپپاي ءىش تاستاپتى. توقسان پايىز سابيلەر شەتىنەگەن. الگى زىمىرانداردان توگىلىپ جەرگە سىڭگەن ۋلى زاتتار «ۇلى» كەسەلگە اينالىپ، ايىقپايتىن كورىنەدى. سول كەزدە توقتار اۋباكىروۆ اعامىز كەلىپ وكسىپ-وكسىپ جىلاعانىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار ايتىپ وتىر.

دەپۋتاتتاردى مازالاپ وتىرعان تاعى ءبىر ماسەلە-اپاتتى ايماقتاعىلاردىڭ وتەماقىدان قاعىلۋى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدەردە بۇل تۋرالى بىردە-ءبىر ءسوز جازىلماعان. ءبىز بۇگىن ەشكىم زارداپ شەككەن جوق. تۇرعىندار دا، جان-جانۋارلار دا ءدىن امان دەيمىز. ال ەرتەڭگى كۇنى نە بولماق؟

گەپتيلدىڭ ءبىر تامشىسى تۇسكەن جەرگە ەشقاشان ءشوپ شىقپايدى. رەسەيدىڭ التاي ايماعىنا زىمىران قۇلاماسا دا، سوندا تۇراتىن تۇرعىندارعا رەسەيلىك فەدەرالدىق زاڭمەن وتەماقى تولەنەدى ەكەن. ەكولوگتار جانتالاسىپ ءجۇرىپ ءار زىمىران ۇشقان سايىن، 300 مىڭنان 1 ميلليونعا دەيىنگى كولەمدە تۇرعىندارعا وتەماقى تولەۋدى كەزىندە بوريس ەلتسيننىڭ وزىنە قول قويعىزىپ العان.

مىنە، بۇل نارازىلىقتىڭ ارتى ۋشىعىپ كەتسە، ۇلكەن داۋ-دامايعا اينالاتىنىن رەسەي جاعىنا دا جەرىنە جەتكىزە ايتۋعا ءتيىسپىز. ەكى ەلدىڭ اراسىندا ەلشى بولىپ جۇرگەن ازاماتتار وسىنى قولعا الۋى قاجەت. قارقارالىعا ءبىر، جاڭارقاعا ءبىر، ۇلىتاۋعا ءبىر ءتۇستى. ول زىمىران قايدا تۇسپەدى؟ ەندى مىنە، ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا قالاعا ءتۇسىپ جاتاتىن بولسا، ول كەز كەلگەن ادامنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرادى. وزدەرى قاتتى وتىنمەن ۇشادى، ال ەندى جيعان-تەرگەن گەپتيلدى قازاقتىڭ ۇستىنە توگە سالايىق دەيدى. بۇل ەشقانداي پاراساتقا، گۋمانيزمگە سايكەس كەلمەيدى.

گەپتيل - اتوم بومباسى قىشقىلىنان 6 ەسە ۋلى زات. سوعان قاراماستان، شىعىندى 1 ملن. نەمەسە 2 ملن دوللار دەپ ەسەپتەۋ-اقىلعا قونىمسىز. انىعى پايداسىن ورىستار، زيانىن قازاقتار كورىپ جاتىر. بولاشاقتا بۇنداي باسسىزدىققا باس كوتەرۋ كەرەك سياقتى. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى سۇراقتارعا تىكەلەي جاۋاپ بەرۋگە كەلگەندە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ ءوزى جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المادى. قيت ەتسە وزىنە قويىلعان ساۋالداردى نە نۇرلان نىعماتۋللينگە نە تالعات مۇساباەۆقا بۇرا سالىپ وتىردى.

ءبىزدىڭ تۇسىنبەيتىنىمىز - ءاربىر اپات سايىن زىمىران قۇلاعان جەردەگى 100-120 مەتر راديۋستاردا گەپتيل تابىلمايدى. ماماندار ول تولىعىمەن اۋادا جانىپ كەتەدى دەيدى. بۇعان سەنۋ ءۇشىن زىمىراننىڭ بولشەكتەرى شاشىلعان جەردەگى توپىراقتىڭ، سۋدىڭ، وسىمدىكتەردىڭ قۇرامىندا گەپتيلدىڭ بار-جوعىن تەكسەرگەندە ءبىزدىڭ ماماندار شيراق قيمىلداسا. سەبەبى، ءبىراز تاۋلىكتەن كەيىن الگى توپىراقتىڭ ۋلى زاتتى انىقتاۋ مۇمكىن بولماي قالادى ەكەن. ال ورىستار جەدەل زەرتتەپ تەكسەرەتىنگە ۇقسايدى. ءبىزدىڭ ماماندار نەگە قاجەتتى تەحنيكامەن جاراقتاندىرىلماعان؟

وسىنداي جاعدايلارعا قاتىستى تاعى ءبىر كۇردەلى ماسەلە - 1999 جىلى ماۋسىم ايىندا «پروتون» قۇلادى. سول تۇستا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى الگى گەپتيلدىڭ حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا اسەرىن زەرتتەيمىز دەپ بىلەگىن سىلانىپ شىعىپ ەدى. اقىرى سوڭىندا ولاردىڭ زەرتتەۋلەرى قارجى تاپشىلىعىنان اياقتالماي قالدى. سونداي زەرتتەۋلەردى اقىرىنا دەيىن زەرتتەپ رەت-رەتىمەن تولىقتاي ءتامامداۋدى تالاپ ەتۋ قاجەت-اق. تاعى ءبىر الاڭدايتىن ماسەلە - ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىنان ۇشىرىلعان زىمىراندار اپاتقا ۇشىراسا، ونىڭ كەلتىرگەن زيانى مەن شىعىنىن رەسەيلىك ماماندار ازىرلەگەن بۇرمالانعان ادىستەمەلەرمەن ەسەپتەيتىنىمىز. ونداي ادىستەمەلەر حالىقارالىق تاجىريبەدە قولدانىلاتىن ادىستەمەلەرگە سايكەس پە، الدە جوق پا؟ بۇعان ەشكىم باس قاتىرمايدى.

قاراپايىم حالىقتى ويلاندىرىپ وتىرعان كەلەسى ماسەلە - عارىش زىمىراندارىنىڭ ۇشىرىلۋ مەحانيزمى. قازاقستان زىمىرانداردىڭ ۇشىرىلۋ مونيتورينگىن جاساي الا ما؟ زىمىرانداردىڭ ۇشۋعا جارامدىلىعى قانشالىقتى دەڭگەيدە تەكسەرىلەدى؟ رەسەي جاعى زىمىرانداردى ۇشىرماقشى بولعاندا بەس جىل بۇرىن قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق اەروعارىش اگەنتتىگىمەن كەلىسىپ، ساناسا ما؟ ءبىزدىڭ شە، ەش ساناسپايتىنعا ۇقسايدى. ويتكەنى، «قازانشىنىڭ ءوز ەركى قايدان قۇلاق شىعارسا» دەمەكشى، وزدەرى قاشان قالاسا، سوندا ۇشىرماق ويلارى بار ەكەنىن ەكىجاقتى كەلىسسوزدەردە ەستىپ قالىپ ءجۇرمىز. ال سەنىپ وتىرعان تالعات مۇساباەۆتىڭ ءوزى «ءبىز «پروتون» ۇشىرۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالا المايمىز، ويتكەنى كەلىسىم شارت بار» دەيدى. «پروتون-م» دەپ اتالاتىن اۋىر زىمىران تاسىعىشتى م. حرۋنيچەۆ اتىنداعى عارىشتىق كەشەننىڭ عالىم-كونسترۋكتورلارى جاساپ شىعارعان. ولار باسقارۋ جۇيەسىنە جاڭا قوندىرعى ورناتىپتى. مىنە، وسى قوندىرعى دۆيگاتەلدەر ىستەن شىققاندا، شىعىننىڭ كولەمىن ازايتۋعا كومەكتەسەدى. ياعني، الگى قوندىرعى اپات بولا قالسا، دۆيگاتەلدەردى جەدەل وشىرۋگە كومەك بەرەدى-مىس. ولاي بولماعاندا اپات ايماعىنداعى تۇرعىندارعا دا، تابيعاتقا دا وراسان زور زيان كەلەر ەدى. الگى جاڭا قوندىرعىنىڭ اسەرىنەن زىمىران الدىن الا قۇلاۋى مۇمكىن دەگەن اۋماققا تۇسكەن. ول عارىشتىق جول جەزقازعان مەن قاراعاندىنىڭ اراسىنان وتەدى ەكەن.

15 جىلدىڭ ىشىندە ون ەكى رەت اسا قاۋىپتى جاعداي تىركەلگەن. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن كەز كەلدى. ولاي بولسا، قازاق ۇكىمەتى حالىقتىڭ اماندىعىن بارىنەن جوعارى قويىپ، بۇدان بىلاي بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان ۋلى وتىندى قولداناتىن «پروتون» زىمىران تاسىعىشىن ۇشىرۋعا ءبىرجولا تىيىم سالۋعا ءتيىس.

قازاقستان رەسەيدىڭ قاباعىنا قارايلاپ، ىعىنا كونە بەرمەي، ايلاقتىڭ جۇمىسىن توقتاتىپ نەمەسە جاپونيا سياقتى ساۋاتتى، وركەنيەتتى ەلدەرگە جالعا بەرۋ ابزال.

«Abai.kz»