ادامزات ماڭگىلىك ءومىر تۋرالى سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى تولعانىپ كەلەدى. ويتكەنى مىنا جارىق دۇنيەنى ەشكىم قيىپ كەتكىسى جوق. سودان بولار ماڭگىلىك ومىرگە جول اشاتىن كىلتتى تابۋ كىمنىڭ دە بولسىن ارمانى. جەكە ادام تۇرماق «بالەنباي دەگەن جەردە، تۇگەنباي دەگەن تاۋدىڭ استىندا ماڭگىلىكتىڭ كىلتى ساقتاۋلى ەكەن» دەپ، اتى دارداي مەملەكەتتەر دە ارنايى ەكسپەديتسيا شىعارىپ، ىزدەۋ سالدى. بىراق «تاپتىق» دەگەن ەشكىم جوق. سونداي ءبىر جۇمباق مەكەن - شامبالا بار دەگەنگە ادامدار ءالى دە يلانادى. ءۇمىتىن ۇزبەيدى. وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ايتقانىنا قاراعاندا، جەر بەتىندە ونداي مەكەن جوق ەمەس. بار. ءتىپتى بىرەۋ دە ەمەس، جەتەۋ. ولار دۇنيەنىڭ ءتورت تۇكپىرىندە شاشىراڭقى ورنالاسقان. ازىرگە عالىمدار ونداي مەكەندەردىڭ بەسەۋىن انىقتادى. بىرەۋى - تيبەتتە. لحاسى قالاسىنان 50 شاقىرىم جەردە. ەكىنشىسى - مىسىردا. ناقتىلاي تۇسەتىن بولساق، اسۋان گەس-ءى ورنالاسقان اۋداندا. ءۇشىنشىسى - رەسەيدىڭ كولسك جارتى ارالىندا (لۋياۆرۋرت), تاعى ءبىرى - انتاركتيدادا، سوڭعى بەسىنشىسى - پەرۋدەگى تىلسىم كول - تيتيكاكادا.

ادامزات ماڭگىلىك ءومىر تۋرالى سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى تولعانىپ كەلەدى. ويتكەنى مىنا جارىق دۇنيەنى ەشكىم قيىپ كەتكىسى جوق. سودان بولار ماڭگىلىك ومىرگە جول اشاتىن كىلتتى تابۋ كىمنىڭ دە بولسىن ارمانى. جەكە ادام تۇرماق «بالەنباي دەگەن جەردە، تۇگەنباي دەگەن تاۋدىڭ استىندا ماڭگىلىكتىڭ كىلتى ساقتاۋلى ەكەن» دەپ، اتى دارداي مەملەكەتتەر دە ارنايى ەكسپەديتسيا شىعارىپ، ىزدەۋ سالدى. بىراق «تاپتىق» دەگەن ەشكىم جوق. سونداي ءبىر جۇمباق مەكەن - شامبالا بار دەگەنگە ادامدار ءالى دە يلانادى. ءۇمىتىن ۇزبەيدى. وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ايتقانىنا قاراعاندا، جەر بەتىندە ونداي مەكەن جوق ەمەس. بار. ءتىپتى بىرەۋ دە ەمەس، جەتەۋ. ولار دۇنيەنىڭ ءتورت تۇكپىرىندە شاشىراڭقى ورنالاسقان. ازىرگە عالىمدار ونداي مەكەندەردىڭ بەسەۋىن انىقتادى. بىرەۋى - تيبەتتە. لحاسى قالاسىنان 50 شاقىرىم جەردە. ەكىنشىسى - مىسىردا. ناقتىلاي تۇسەتىن بولساق، اسۋان گەس-ءى ورنالاسقان اۋداندا. ءۇشىنشىسى - رەسەيدىڭ كولسك جارتى ارالىندا (لۋياۆرۋرت), تاعى ءبىرى - انتاركتيدادا، سوڭعى بەسىنشىسى - پەرۋدەگى تىلسىم كول - تيتيكاكادا.

ءبىزدىڭ اڭگىمە ەتكەلى وتىرعانىمىز، رەسەيدىڭ كولسك جارتى ارالىنداعى جۇمباق مەكەن جونىندە بولماق. لەنين باسىندا تۇرعان كەڭەس مەملەكەتى ەلدىڭ الدى بولىپ 1922 جىلى تىلسىم كۇشكە يە مەكەندى ىزدەۋ ءۇشىن ارنايى قۇپيا ءبولىم جاساقتادى. ارينە، وعان قاراپايىم ادام الىنعان جوق. تەك عالىمدار مەن جەردىڭ قىرتىسىن زەرتتەۋشى سالانىڭ ادامدارى ەندى. ماقسات - كولسك جارتى ارالىنداعى تاۋلى لۋياۆرۋرت اۋدانىن زەرتتەۋ. ەكسپەديتسيانى بيولوگ، گەوگراف، گەولوگ، تاريحشى ءارى جازۋشى الەكساندر بارچەنكو باسقاردى. ال ورىنباسارى بولىپ استرولوگ، استرونوم جانە بىرنەشە ءتىلدى جەتىك ء(ۇندى، جاپون، قىتاي) بىلەتىن الەكساندر كوندياين تاعايىندالدى.
كرەمل قوجايىندارى ەكسپەديتسيانىڭ الدىنا، قالايدا جارتى ارالداعى قۇپيا مەكەندى تاۋىپ، ول جەردە بىزگە دەيىن وتكەن وركەنيەتتىڭ قالدىرعان قويماسىنان ەرتە زامان ءبىلىمىن، ياعني اتوم قارۋىن جانە پسيحوتروندىق قارۋدى قالاي جاساۋدىڭ جازبالارىن الىپ كەلۋ مىندەتىن قويدى. 1921 جىلى ەكسپەديتسيا مۋرمانسك قالاسىندا جاساقتالدى. ارينە، ءبارى قۇپيا تۇردە جۇرگىزىلدى. جالپاق جۇرتقا بۇل توپ كولسك جارتى ارالىنان پايدالى قازبالاردى ىزدەۋگە اتتاندىرىلدى دەپ ءتۇسىندىرىلدى.
1922 جىلى قىركۇيەك ايىندا ەكسپەديتسيا دىتتەگەن مەكەنگە جەتتى. ودان ارى جاعداي قالاي بولدى؟ ارنايى توپ ىزدەگەندەرىن تاپتى ما؟ بۇل ءالى كۇنگە جۇمباق. سەبەبى وسى ەكسپەديتسيادان ورالعان توپتىڭ مۇشەلەرىنىڭ ءبارى 30- جىلدارى بەلگىسىز سەبەپتەرمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ودان قۇتىلعان ەشكىم جوق. نە ءۇشىن؟ سەبەبى ايتىلمايدى. دەمەك، ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ۇلكەن قۇپيانىڭ بەتىن اشقان بولىپ تۇر...
وسى جولداردى جازىپ وتىرعان ءبىز دە، بارچەنكو باسقارعان ەكسپەديتسيانىڭ كولسك جارتى ارالىندا ىزدەگەنىن تاپتى ما، جوق پا، ول جاعىنان حابارسىزبىز. سوندىقتان سول جارتى ارالدا ورنالاسقان سولتۇستىك شامبالاسى دەگەن اتقا يە مەكەن جونىندە وزگە دەرەكتەردى العا تارتۋدان باسقا امالىمىز جوق. الدىمەن «سولتۇستىك شامبالانى» تاپقان نەمىس ارحەولوگى ءارى گەوگرافى گەرمان ۆيرت. بۇل ازامات كەيىننەن (30-جىلدارى) «انەنەربە» اتتى وككۋلتتىق قوعام قۇرعانى بەلگىلى. مۇنىڭ جۇمىسىنا ءۇشىنشى رەيح اسا ماڭىز بەرىپ، الەمنىڭ ءار قيىرىنان ۋاقىت كىلتىن ىزدەۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرعانى بەلگىلى. بۇل - جەكە اڭگىمە. گەرمان ءۆيرتتىڭ تاپقان جەرى ءۇشىنشى رەيحقا بەلگىلى بولىسىمەن ول مەكەندى باسىپ الۋ ءۇشىن گەرمانيا 1939 جىلدان باستاپ دايىندىق جۇرگىزە باستادى. وسى سەبەپتى، باتىس بەتى اتالاتىن شىعاناققا سۇڭگۋىر قايىقتار توقتايتىن «بازيس نورد» دەگەن قۇپيا بازا سالدى. ونىڭ باسشىسى بولىپ «كونە ءبىلىم» مامانى اتانعان گەنەرال كارل حاۋسحوفەر تاعايىندالدى. ول بۇعان دەيىن دە تيبەتتەگى شامبالانى ىزدەستىرۋ جورىقتارىنا قاتىسقان بولاتىن.
1941 جىلى سوعىس باستالىسىمەن نەمىستەر لۋياۆرۋرت مەكەنىنە جىلجىعان. بىراق كەڭەس اسكەرى جولدى بوگەدى. ءسويتىپ، نەمىستەردىڭ سولتۇستىك شامبالانى باسىپ الامىز دەگەن جوسپارى جۇزەگە اسپاي قالدى.
ەندى ەكىنشى ءبىر دەرەككە جۇگىنەيىك. بۇل ماڭدى ەرتەدەن يت پەن بۇعىنى كولىك ەتىپ مىنگەن، ساام تايپاسى مەكەندەگەن. ولاردىڭ تىلىندە «لۋ» - «بۋىرقانعان»، «ياۆر» - «كول»، «ۋرت» - «تاۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن. دەمەك، بۋىرقانعان كولدەگى تاۋ دەگەن ءسوز شىعادى. عالىمداردىڭ ەسەبىنشە، بۇل جەردە بۇدان 300 ميلليون جىل بۇرىن سونگەن جانارتاۋدىڭ ورنى جاتىر. وت-لاۆا توگىلگەن ايماق 550 شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى. اينالاسىن قالىڭ ورمان، تايگا قورشاپ جاتىر. جانارتاۋدىڭ ورتا تۇسىندا كولەمى 40 شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن شۇقىر بار. ول سۋعا تولعان. جەرگىلىكتى جۇرت «قاسيەتتى كول» دەيدى. كولگە 12 وزەن مەن كوپتەگەن بۇلاق قۇيادى. ءبىر تاڭعالارلىق دۇنيە، كول سولتۇستىكتىڭ 40-50 گرادۋس سۋىعىندا دا قاتپايتىن كورىنەدى. كولدىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعالاۋىندا ادەيى وتكىر ارامەن قيىپ تاستاعان سەكىلدى ءبىر بەتى ايناداي جالتىر ۇلكەن جارتاس بار. جارتاستان ادام بەينەسىنە ۇقساعان الىپ وقشاۋ تاس شىعىپ تۇر. بيىكتىگى - 74 مەتر. مۇنى جەرگىلىكتى تايپا ادامدارى كۋيۆى الىپ ادام دەپ اتايدى. ولاردىڭ ەسكىدەن قالعان اڭىزدارىندا الگى الىپ «بوتەن عالامشاردان» كەلگەندەرمەن سوعىسىپ، جەڭگەن ەكەن. ساامدىقتار الگى جارتاس ماڭىنا بارۋعا قورقادى. كەلە قالعان تۋريستەرگە دە كۋيۆىنى سۋرەتكە تۇسىرمەڭدەر، پالەگە ۇرىناسىڭدار دەپ جاتادى. ولاردىڭ ءتىلىن الماعان كەيبىر تۋريستەر بىرنەشە مارتە جول اپاتىنا ۇشىراپ، قازا بولعان كورىنەدى. كونە وركەنيەتتەن قالعان قۇپيا ءبىلىم سول الىپ تاستىڭ ماڭايىنا تىعىلعان دەگەن اڭىز بار. ونى تاپقان جان ماڭگىلىك ءومىر سۇرەدى، وتكەن ۋاقىتقا كەرى ورالعىسى كەلسە، وعان دا مۇمكىندىگى بار. الەمنىڭ قوجاسى بولا الادى دەيدى ەسكى ساام اڭىزى. كىم ءبىلسىن؟ وتكەن عاسىردىڭ 20-30-جىلدارى نەمىستەردىڭ، اعىلشىنداردىڭ جانە ورىستاردىڭ وسىنى ىزدەپ جەر شارىن شارلاپ كەتۋىنىڭ ءبىر ۇشى وسى الەم قوجاسى اتانۋدا جاتىر. لۋياۆرۋرتتا ايتەۋىر ءبىر تىلسىم كۇشتىڭ جاسىرىلىپ جاتقانى تۋرالى عالىم، زەرتتەۋشى، ساياحاتشى يوگانن پالم، رەريح جانە سول جەرگە ارنايى بارعان ەكسپەديتسيانىڭ ءبىر باسشىسى بولعان الەكساندر كوندياين دا كۇندەلىگىندە جازىپ قالدىرعان...
تاڭعالارلىق تاعى ءبىر جايت، اتموسفەرانىڭ اسەرىنەن كولگە تونگەن جارتاس مۇجىلگەنىمەن، الىپ ادامعا ۇقساعان تاسقا ەشقانداي سىزات تۇسپەگەن. تاكاپپار دا تىك قالپى، الىسقا كوز تىككەن قالىپتا تۇر. وسىنىڭ ءوزى-اق بۇل جارتاستا ءبىر تىلسىم كۇشتىڭ بارى انىق ەكەنىن كورسەتەتىندەي. تاعى ءبىر دۇنيە، ونىڭ ماڭىنان بەلگىسىز اپپاراتتىڭ سىنىقتارى تابىلعان. زەرتتەۋ بارىسىندا الگى زاتتار جەردە سيرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەردان جاسالعان بولىپ شىققان. توزىمدىلىگى، بەرىكتىلىگى تەمىردەن ءجۇز ەسە مىقتى. عالىمدار بوتەن عالامشاردان كەلگەندەردىڭ اپاتقا ۇشىراعان كەمەلەرىنىڭ قالدىعى بولۋى مۇمكىن دەگەن قورىتىندى دا.
جالپى، سولتۇستىك شامبالاعا بايلانىستى الىپ-قاشپا اڭگىمە كوپ. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.

سەيسەن امىربەكۇلى

"ايقىن" گازەتى