ەل ءىشىن سىلكىندىرگەن توسىن جايتتاردىڭ ءىزى سۋىماي جاتىپ دەرەكتى ءام كوركەم فيلمدەر ءتۇسىرىپ، شىعارما جازىپ ۇلگەرەتىن ءداستۇر باتىس جۇرتىندا بۇرىننان بار. بۇنداي ءداستۇر ءبىزدىڭ جىراۋلار پوەزياسىنان، باتىرلار تۋرالى جىر-داستانداردان كورىنىس تاۋىپ كەلدى. جازۋشى جولتاي ءالماشۇلى سول ءداستۇردى جاڭعىرتىپ، قاعىنىپ بارىپ باسىلعان قاڭتار ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىندەگى وقيعالاردان ويىپ الىپ اڭگىمە جازىپتى. وقىپ كورەلىك.

رەداكتسيا

– ۋھ-ھ-ھ-ھ!. .
دەمى بىتە جازداپ بارىپ، تۇنشىعىپ بارىپ، ازەر دەپ اۋزىنان جالىن اتتى. كادىمگى وشاقتان وت ۇرلەگەندەي بارىنشا ىستىق جالىن ەدى. جانىندا ءبىراز ۋاقىتتان بەرى جانى قالماي كۇزەتىپ وتىرعان جاقىن ءسىڭلىسى جۇپار اھ ۇرا سويلەپ:
– ە، قايتسىن-اي! اسقازانىندا تاس قايناپ جاتىر ەكەن-اۋ! – دەگەن. سول كەزدە الدە داۋىستى ەستىدى، الدە ەس جيناعانى وسى ما – بەتىن اقىرىن وڭعا بۇرىپ، جۇپارعا جاساۋ­راعان جانارىن باعىتتادى.
– مەن… مەن سورلادىم عوي! سورلاپ قالدىم عوي، جۇپار-ر… ىستىق جاس ىرشىپ-ىرشىپ كەتتى. جانى شىرىلداعانداي بولىپ، بارىنشا قينالىسپەن بويىن جيناي ءتۇسىپ، سوسىن ەڭىز-تەڭىز جىلاۋعا باستى. سالالى ساۋساقتارىنان ءال كەتە ءدىر-ءدىر ەتتى. بۇكىل دەنەسىن ءوزى دە بيلەي الماي، بۇلك-بۇلككە باسىپ، تىپىرشىپ الا جونەلگەن.
– اي، جاراتقان يەم-اۋ، نە جازدىم! نە جازىعىم بار ەدى سەنىڭ الدىڭدا؟ كەلىندىك جولىمدى كەسىرلىككە شىرماعان كەزىم بار ما؟ انالىق جولدى ارامداعان ءساتىم بولىپ پا؟ كىمنىڭ… كىمنىڭ الدىن وراپ، قاي پەندەڭە قيانات جاساپ ەدىم-م… ۋھ-ھ…
جۇپار ونى سابىرعا شاقىرىپ، قولىن ۋقالاپ، دەنەسىن سيپالاپ، توقتاۋ ءسوزىن ايتا باستادى.
– اللا شارا باسقا قيىپ سالدى، كوتەرمەسكە نە شارا! اۋەلدەن ماڭدايعا جازىلعان تاعدىرى وسىلاي شىعار! لەيتەنانت بالانىڭ ولشەۋلى ءومىرى-ءى…
جامال كوز جاسىن سىلكىپ جىبەرىپ، سىڭلىسىنە جالت قارادى. جالت قارادى دا:
– ولشەۋلى ءومىر دەدىڭ بە؟ – دەگەن. – اۋىرىپ نە الدەقالاي ءسۇرىنىپ كەتىپ، ءوز اجالىنان ولسە، مەن دە تاعدىرى بولار دەپ توقتام ىزدەرەم. بۇل نە؟ بۇل قانداي تاعدىرعا جاتادى ەكەن، ا؟.. بۇلدىر عوي. تۇمان عوي ارعى جاعى… جاقىن ارادا سەيىلمەيتىن تۇمان…
ءسىڭلىسى ەرنىن تىستەپ الا قويدى. ارتىقتاۋ ايتىپ جىبەردى مە؟ نەگە عانا سول ولشەۋلى ءومىر دەگەن سوپايما ءسوز ءتىلىنىڭ ۇشىنان لىپ ەتە قالىپ ەدى؟ ايتقىسى دا جوق ەدى، قالايشا شىعىپ كەتتى اۋزىنان! ەندى نە دەرىن بىلمەي، قيپاقتاعان كۇيمەن، اپايىنا:
– سابىرعا كەلشى! سابىر ساقتاشى! – دەۋمەن ازەر-ازەر شەكتەلدى.

***
جاڭىل وسى اۋلەتكە كەلىن بوپ، اق تابالدىرىعىن اتتاعان كۇننىڭ بىرىندە ءوز ەنەسى وڭاشالىقتى پايدالانىپ ءومىر بويى ەسىنەن كەتپەس ءبىر اڭگىمە ايتقانى بار-دى. سول ءسوزى جۇرەك قالتاسىندا جانسەرىگى بوپ، سازارىپ جاتىپ الدى. قاي كەزدە دە ەرىكسىز جاڭعىرىپ، ەسىنە تۇسە بەرەتىن. ەنەسى بىلاي دەگەن.
– قىزىم، ءبىر كەزدەرى بۇل اۋلەتتىڭ باعى دا، تاعى دا ەشكىمنەن كەم بولماعان، – دەپ باستادى. – الايدا ەسىڭە مىقتاپ ۇستار ءبىر جاعدايات – جاقسى اۋلەتتىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلىپ جاتسا دا، بۇگىنگى جاپىراعى سەلدىر، بۇتاعى بوساڭ. سوسىن دا تاعدىردىڭ قاتتى جەلىنەن، سۋىق بورانىنان قورقۋلى. ابدەن سەسكەنۋلى. ءۇسىپ كەتە مە، ۇشىپ كەتە مە دەپ الاڭ. تاپ وسى ءۋاجدى باياعىدا مىنا قۇتتى تابالدىرىقتى اتتاعاندا مارقۇم ەنەم ماعان ايتىپ ەدى، ەندى ساعان دا سونى مەن ۋاجدەپ وتىرمىن، قاراعىم…
ول كەزدە جاس ەدى، ۋىلجىپ تۇرعان شاعى-تىن. ونىڭ ۇستىنە بوگدە ۇيگە ورامال بايلاپكىرگەنى ازىردە عانا، ويى شاشىراپ وتىرىپ، ءسوز استارىنا اسا ءمان بەرمەپتى. كەيىنىرەك، ۋاقىت وتە كەلە، ەنە ۋايىمىن دا، اۋلەت قورقىنىشىن دا جۇرەك جانارىمەن سەزىنە تۇسكەن. اتاسى ەرتەرەك ماڭگى مەكەنىنە بەت تۇزەپ كەتىپتى. ورتالارىنداعى جالعىز ۇل – وسى الاۋ ەكەن. الاۋ ەكەۋى ا. قالاسىندا، جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ ءجۇرىپ تانىستى، ءا دەگەننەن جۇرەكپەن ۇعىستى، تەز-اق باۋىر باستى. ءتىپتى، كەيبىر ستۋدەنتتەر سەكىلدى ءبىر-ءبىرىن ۇزاق سىناعان جوق، ءبىرى ءۇشىن ءبىرى جارالعانداي، تاتۋلىق دەگەن تۇسىنىك تۋىن قاتارلاسا كوتەرىپ الىپ ەدى…
ءالاۋبىر قاراعاندا بارىنشا سالماقتى، مىنەزى اۋىر، كوپ سوزگە جوق جىگىت سياقتاناتىن. الايدا، ونىڭ جەڭىل ازىلگە جىلدام، شىمشىپ الار بىرقاقپاي مىسقىلعا اسا شەبەر ەكەنىن جامال وزگەلەردەن بۇرىن بايقادى. بىرەۋلەردىڭ سىرت بەينەسىن سۋرەتتەپ وتىرىپ، وعان ءدال كەلەتىن قوسارلى ەسىم تابا قوياتىنى تاڭقالارلىق. قويانكۇلكى دەگەندى الاۋدىڭ اۋزىنان ەستىدى. ونى تىڭق-تىڭق ەتىپ كۇلە بەرەتىن ءبىر قىزعا ارناپ ايتقان-دى. تاعى ءبىر جىگىت تاماق ىشسە بولدى، توقتاۋسىز كەكىرە بەرەتىن، وعان اۋپىلدەك دەپ ات بەرگەندە، جامال ەرىكسىز كۇلكىگە كومىلىپ العانى بار ەدى. مۇنداي ەرىكسىز كۇلكى شاقىرار قويۋ قالجىڭداردى قايدان ويلاپ تابا بەرەدى دەسە، ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى شەتىنەن قالجىڭباس بولىپ كەلەدى ەكەن. ونى دا كەيىنىرەك بايقاعان. ول از دەسەڭ، الاۋدىڭ داۋسى ادەمى دە قۇلاققا جاعىمدى. سوعان وراي ءوزى عانا شىرقايتىن ءبىر-ەكى ءانى دە بار. اسىرەسە، ول مىناداي ءاندى كوبىرەك ايتاتىن.
– ءبىز باقىتتى ەكەنبىز، جان-جارىعىم،
شاتتىق ءانىن جاسىرىپ، تىڭدا كۇنىم!
سەن سىيلاشى ىپ-ىستىق ەرىنىڭدى،
مەن سىيلايىن وزىڭە الما گۇلىن!
ءسويتىپ جاقسى دوستىقتى جالعاستىرىپ، جاستىقتىڭ ءتاتتى كۇندەرىن باستان وتكەرىپ جۇرگەن شاقتا، بۇل دا تاعدىر ما، ا. قالاسىندا اياق استىنان ءدۇبىرلى ءدۇمپۋ ورىن الدى. قالا جاستارى دۇرلىگىپ ورتالىق الاڭعا شىقتى. بەيبىت شەرۋ دەدى اۋەلدە. جوعارىداعىلاردىڭ جاساعان ساياسي شەشىمىمەن كەلىسپەي، ولارعا قويار تالابى بار ەكەن. بيلىك باسىنا باسقا ۇلت وكىلى كەلىپ وتىرعانىنا نارازىلىق جاساپ، بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنان جاس جەتكىنشەكتەر وسىندا اعىلعان ءسات. تالاپ بىرەۋ-اق: قازاقتى قازاق حالقىنىڭ ءوز وكىلى باسقاراۋى كەرەك! ول كۇندەرى قالادا قاقاعان ايازدى قىس بولاتىن. كۇن رايى اسا قولايسىز. جاڭىل تۋمىسىنان توڭعاق، سوسىن دا سۋىق كۇندەرى تىسقا از شىعاتىن. ەسەسىنە الاۋدا تىنىم جوق، ەڭ بولماعاندا ءبىر رەت ەكى كوشە اينالىپ جۇگىرىپ كەلمەسە، كوڭىلى قوڭىلتاقسىپ تۇرادى. سول ادەتىن ايتا وتىرىپ، جامال «ەگەر ەكەۋمىز باس قوسا قالساق، قالاي ءومىر سۇرەر ەكەنبىز» دەپ قاعىتسا، الاۋ دەرەۋ جاۋاپ قاتىپ «ول كەزدە مەن سەنىڭ دەگەنىڭە كونىپ، قاراماعىڭا كوشپەيمىن بە» دەپ، ۋاجدەن جەڭىپ كەتەتىن. الاڭدا جاستار توبى جينالىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەن سوڭ-اق الاۋدىڭ دەگبىرى قاشتى. جاتاقحاناعا سىيماي كەتتى. «مەن سول جاققا بارماسام بولمايدى» دەپ، جامالدى دا ەرتىپ كەتپەكشى بولعان. جامال كۇننىڭ تىم سۋىق ەكەنىن ايتىپ، جاتاقحانا بولمەسىندە قالىپ قويىپ ەدى. ال، ارتىنشا… قاندى قىرعىن باستالىپ جۇرە بەردى. بەيبىت شەرۋدىڭ سوڭعى جاعىندا قانى بۇزىق بۇزاقىلار مەن بۇلىكشىلەر كيلىككەن دەستى. سولاردى ۇستاۋ ايلاسىنا جالعاسىپ كەتىپتى. بۇنىڭ ۇزىنقۇلاق اڭگىمەلەردەن تۇسىنگەنى وسى عانا. الاڭداعى جاستاردىڭ كوبىسى تاياققا جىعىلدى، اۋىر جاراقات الدى. ومىرمەن توسىن قوشتاسقاندارى دا، قىرشىن قيىلعاندار دا بارشىلىق.
سول ءدۇمپۋلى كۇندەرى الاۋ دا قىزىل جاعالىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ەكى-ءۇش كۇن تاس بولمەدە قاماۋدا جاتىپ شىقتى. ايتەۋىر بىراق امان-ساۋ بوساپ كەلدى. دەنى-باسى ساۋ ەدى. «ماعان ەشتەڭە بولعان جوق» دەپ، جانى قالماي بايەكتەنگەن جامالدى سەندىرگەن دە. الايدا ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە كوزى ناشارلاي باستادى، باسى اۋىراتىندى شىعاردى. كەي كۇندەرى ۇيىقتاي الماي، ءتۇنى بويى ەسىك الدىندا سەندەلىپ ءجۇرىپ الاتىن. وسى ۋاقىتتا وقۋ جىلى دا اياقتالىپ كەلە جاتقان. ديپلوم قورعايتىن كەز دە تاقاعان. بۇعان دەيىن وتە جاقسى وقىپ كەلگەن الاۋ سوڭعى ەمتيحاندى ازەر قاناعاتتانارلىق باعامەن اياقتادى. ۇزدىك ديپلوم العان جامال قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ماقتانىشىن سەزدىرىپ:
– مىنە، مەنىڭ بۇگىنگى جەتكەن جەتىستىگىم! – دەپ، الاۋعا ەركەلەي ءتىل قاتقاندا، ول بۇرىنعىشا ايمالاۋ ورنىنا اسا ءبىر كوڭىلسىزدىكپەن جاۋاپ ءسوزىن ايتتى.
– ەندى مەنى بۇرىنعىداي شىن كوڭىلمەن ۇناتپايتىن شىعارسىڭ! – دەدى. – سەن وقۋدى ۇزدىك اياقتاعان مامانسىڭ، ال مەن دىمكاس، اۋرۋشاڭ جانمىن…
ونىڭ وسى سوزدەرىن ەستىگەندە جامال ەرىكسىز ىزاعا بۋلىعىپ، جانارىنان جاس توگە جىلاپ جىبەردى. «نەگە ولاي دەيسىڭ، ءبىزدىڭ ىشكى سەرتىمىز قايدا، ماڭگى بىرگە بولامىز دەگەن ۋادەمىز شە» دەپ، توگىلە سويلەپ، سولقىلداپ قويا بەرگەن. سول كەزدە عانا سەزىمتال جۇرەگىنە جىلۋ كىردى مە، الاۋ ونى قۇشاقتاپ وزىنە تارتتى. وزىنە تارتتى دا، اق ماڭدايىنان يىسكەدى…
***
ەنەسى بايعۇستىڭ قاڭباقشا قالقىپ ۇشىپ، قالباڭ-قالباڭ ەتىپ جۇگىرگەنى ءالى كۇنگە ەسىندە. نە دەگەن ەلگەزەك جان، قانداي جاساندىلىعى جوق انا دەپ ويلاپ ۇلگەرگەن-ءدى سول ءبىر ساتتەردە. ءجۇرىس-تۇرىسى مەن مەيىرىمدى مىنەزىنە وراي بەرگەن العاشقى كەلىندىك باعاسى ەدى ول. ودان ارىگە تەرەڭدەپ بارۋعا جاستىق ورەسى دە، وي-تالعامى دا جەتپەي جاتقان. ەڭ باستىسى – ىشتەي بارىنشا باقىتتى بولاتىن. الاۋمەن تاعدىر جاراستىرا العانىنا مىڭ ءتاۋبا دەپ، باقىتتان باسى اينالعان كۇندەر عوي ونىڭ ءبارى دە. ەنە ودان كەيىن دە وزگەرگەن جوق. سول مەيىرىمدى، ىستىق پەيىلىن ساقتاپ قالدى. كەلىنگە كەلىن دەپ ەمەس، قىزىنداي ماپەلەپ قارادى دەسە دە بولعانداي. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سىيلاستىق كۇن ساناپ بەكىپ، اي ساناپ مىعىمدانا تۇسكەن. الايدا… جامالدىڭ جانىنا ايازداي بولىپ باتقان بىتەۋ جارا – سۇيگەن جارىنىڭ دەنساۋلىعى ەدى. الاۋ ەلگە ورالعان سوڭ، از ۋاقىت قىزمەتكە ارالاستى دا، كەيىنىرەك جۇرۋىنەن جاتۋى كوبەيدى. كۇنى بويى جاستىق ۋماجداپ، جەر باۋىرلايدى دا، تۇندە سىرتقا شىعىپ ۇزاق-ق ءجۇرىپ الادى. مۇنىسى – بۇرىنعى ستۋدەنتتىك شاقتاعى دەنە شىنىقتىرۋ ادەتىنە ۇقسامايدى، بويىنا باتپانداپ كىرگەن وي جەگىدەن ازاپ شەككەن ءبىر حال ەدى. بۇنى جامال بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. سەزبەدى ەمەس، سەزدى. ىشىنەن قان جىلاسا دا، سىرتىنا شىعارماي، ەنەسىنىڭ قاس-قاباعىن اڭدىدى. مىنە، وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە ەنەسى وڭاشالاپ الىپ، ءوزىنىڭ امانات ءسوزىن قينالا وتىرىپ جەتكىزگەن-ءدى…
«…جاقسى اۋلەتتىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلىپ جاتسا دا، بۇگىنگى جاپىراعى سەلدىر، بۇتاعى بوساڭ…»
جامال ەنە الدىندا باسىن ءيىپ تۇرىپ، اۋلەت تۋىن قانداي قيىن كەز تاپ كەلسە دە، ەگىلىپ-ەزىلمەستەن، ەشقاشان جىعىپ الماۋعا قايرات قىلاتىنىن انت سوزىندەي ەتىپ ايتىپ ەدى.
ول كىسىنىڭ كوكەيىندەگى بوي قارىعان اڭىزاق ارمان – الاۋ ەكەۋىنەن ءبىر شارانا ءسۇيۋ بولاتىن. كىشكەنە كەشىكسە دە، انا اڭسارى ورىندالدى: تاپ قازاق ەلى ءوزىنىڭ ەركىندىك تۋىن قولىنا ۇستاپ، بار الەمگە جار سالىپ جاتقان كەزىندە جامال جارىق دۇنيەگە تورسىقتاي ۇل اكەلدى! سول شاقتاعى ەنەسىنىڭ بال-بۇل جانعان ءجۇزىن كورسەڭىز عوي. جەر بەتىندەگى ەڭ باقىتتى اجە تاپ ءوزى سياقتى ەدى. نەمەرەسىنىڭ قاسىندا اينالشىقتاپ، ەشكىمگە ءتۇرىن دە كورسەتپەستەن، تەك ءوزى عانا ءبىر ۋىسبالعىن ۇلدىڭ بەت-ءجۇزىن ايمالاپ باقتى. ءتىپتى الاۋدىڭ وزىنەن دە قىزعانعانداي بولىپ:
– سەن كەيىن كورەرسىڭ، جوتەلىپ قالىپ، اۋىرتىپ قويارسىڭ كىشكەنتاي قۇلىنشاعىمدى… – دەپ ماڭايلاتا بەرمەدى. جامال ەنەنىڭ وسى ءسوزىن ارتىقتاۋ كورىپ «اپا-اۋ، الاۋ كوڭىلىنە الىپ قالادى عوي، ونسىز دا جانى جارالى» دەگەنىنە دە مىڭق ەتپەدى.
– كورەدى! ۇل سونىكى ەكەنى جالپاق الەمگە ايگىلى، نەسىنە كىرجيە قالماقشى ول بالا!. .
ۇلدىڭ اتىن دا ءوزى اتادى. جالىن دەپ ەسىمدەدى. «الاۋۇلى جالىن باتىر، مىنە، وسى پەرزەنت» دەپ جەلپىنە سويلەگەن ءساتى دە بۇگىنگىدەي كوز الدىندا قالىپ قويىپتى.
كوپ ۇزاماي ەنەسى دە اتاسى سالعان قايتپايتىن قاراساپاردىڭ قاراڭعىلىققا باستارسوقپاق جولىنا قاراي بەت بۇردى. الاۋ ەكەۋى قوسىلا كۇڭىرەندى، جانى سىزداپ، جىلادى، تاعدىردىڭ وسىنشا قاتتىلىعىنا نالىدى…
ءومىر بىراق توقتار ما! ءوز كەزەگىمەن ءوتىپ جاتقان-دى.
الاۋ ەكەۋى جاس ءسابيدى ورتالارىنا الىپ، ءبىر مەزەت باقىتتىڭ بۋىنا ماس بولىپ، ىڭىلداپ ءان سالاتىن. سول باياعى ءان! ستۋدەنتتىك كەزدە قوسىلا شىرقاپ قوياتىن جەڭىل اۋەن.
– ءبىز باقىتتى ەكەنبىز، جان-جارىعىم،
شاتتىق ءانىن جاسىرىپ، تىڭدا، كۇنىم!
سەن سىيلاشى ىپ-ىستىق ەرىنىڭدى،
مەن سىيلايىن وزىڭە الما گۇلىن!
وسى ءاندى دە، اۋەندى دە الدىمەن الاۋ باستاپ ايتاتىن، جامال ونىڭ اۋزىنان ەستىپ، بىرتە-بىرتە جاتتاپ العان-دى. و، توبا، سول كەزدەردە ەڭ بولماسا ءبىر رەت تە «وسىنى شىعارعان كىم» دەپ سۇراماپتى دا. ءسوز استارىنداعى«شاتتىق ءانىن جاسىرىپ، تىڭدا كۇنىم» دەگەنىنە دە كوپ ءمان بەرمەپتى. بالكىم، الاۋدىڭ ءوز ءسوزى، ءوز ءانى مە؟

***
جالىن ءتورت جاسقا شىعاتىن جىلى الاۋ دا ەسكى كەسەلى مەڭدەپ كەتىپ، اۋداندىق اۋرۋحانا پالاتاسىندا كوز جۇمدى. سۇيىكتى جارىنىڭ سوڭعى ءسوزىن جانىندا وتىرىپ تىڭداپ، ىشىنەن اعىل-تەگىل جىلادى. سىرتى ءبۇتىن بوپ وتىرىپ، جۇرەگىنىڭ سىعىمداپ قىسقانىن دا ەلەڭ قىلمادى. كوز جاسىن ونسىز دا ءال ۇستىندە جاتقان الاۋعا كورسەتكىسى كەلمەگەن. الاۋ سوڭعى رەت بار كۇشىن جيىپ، باسىن ءسال كوتەردى دە:
– مەن ۇزاماسپىن!– دەدى. – الاڭدا كورگەن ازاپ پەن تاس بولمەدە جەگەن تاياق مەنىڭ ءتانىمدى عانا ەمەس، جانىمدى دا جارالاپتى. ءبىراز جىل اناشىما دا، ساعان دا سەزدىرمەي كەلىپ ەم، ەندى بولاتىن ەمەس. جاسىرار شامام دا قالماي بارادى. مەن جەڭىلە باستادىم…
جامال وسى جولى كوز جاسىن تەجەي الماي، ءۇنسىز ەگىلىپ بارىپ:
– الاۋ، سەن مىقتى ەدىڭ عوي! جەڭەسىڭ! جەڭىپ شىقشى بۇل كەسەلدى دە… – دەپ ىشقىنا ايتقان. كۇيەۋى باسىن شايقادى. باسىن شايقادى دا:
– بۇل – مەنىمەن بەتپە-بەت كەلگەن جاۋ ەمەس، كوزىمە كورىنىپ تۇرعان تاجال ەمەس. ەڭ قيىنى – ول كوزگە كورىنبەس قۇبىجىق، ارقا جاعىمنان كەلىپ، مەنى قايتسە دە الىپ ۇرعىسى كەلەتىن كەساپات، – دەدى دە، قاباعىن تۇيە ءتۇسىپ، پالاتا قابىرعالارىنا قاراي جانار جۇگىرتىپ الىپ، سوسىن ءوز ءسوزىن ءوزى ءارى قاراي جالعادى.
– ەندى تىڭداپ ال: مەن بۇل جالعاننان جازىقسىز جابىرلەنىپ، قيانات قامىتىن كيىپ، قاتتى قينالىپ وتسەم دە، ارتىمدا ءىز بار; جولبارىس جۇرەك ۇل قالدىرىپ بارام; ول حالقىمنىڭ ءتاي-ءتاي تاۋەلسىزدىگىن الاقانىندا ايالايتىن، ەركىندىك جولىنا جايما توسەگەن ەلدىڭ ەسىگىن ەش سەسكەنبەي، قاسقايا اشاتىن قاستۇعىر ۇرپاق; وسى پەرزەنت ەس ءبىلىپ، ازامات اتانعانشا وزىڭە امانات; بەتىنەن قاقپاي، قايسار ەتىپ ءوسىر; امان بولسا، ول دا ءبىز سەكىلدى ءوزىنىڭ تۋعان وتانىن كۇمىستەڭگەدەي قادىرلەپ، قاستەرلەي بىلەر ەر مىنەز ەركەك بولار…
وسىلاي دەدى دە، كىشكەنە دەمىن الىپ بولىپ، قايتادان ەكى اۋىز لەبىزىن جەتكىزدى:
–ونىڭ ەسەيۋ كەزەڭى– قازاق ءۇشىن ناعىز قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامانعا تاپ كەلسە دەپ ەم…
تاعى دا ايتتى:
– ۇلىم مەندەي دىمكاس ادام جاساي الماعاندى جاساپ، جانى پاك وزىڭدەي ءتاۋباشىل جاندى باقىتتى انا ەتە السا عوي، شىركىن!…
بۇدان كەيىن سويلەي العان جوق. ءتىلى كۇرمەلدى…

***
بۇدان سوڭعى تىرشىلىك دەيتىن تيتىڭ ءومىردىڭ قاي قيىندىعىن ايتىپ تاۋىسار. جەسىر قاتىن، جاس بالا… اعايىن قايدا، تۋىس قايدا؟ وتان قايدا، وردا قايدا؟ اركىم ءوز باس قامىمەن قىبىرلاپ جاتقان ميداي تىرشىلىك. كىمگە وكپە ارتار! كىمدى كىناراتتار؟ جو-جوق، قانداي اۋىر كۇندەر باسىنان اۋناپ جاتسا دا، جامال تاعدىر الدىندا تىزە بۇككەن جوق: تالاستى، تايتالاستى، جەڭىلمەۋ جولىن ىزدەدى. ءاۋ باستا جالعىز ۇلى ءۇشىن بالاباقشاعا تاربيەشى بولىپ كىرىپ ەدى، سول كۇيى قالىپ قويدى. باسقا جۇمىس ىزدەپ باس اۋىرتىپ جاتپادى.
ءتۇن بالاسىنا جاپادان-جالعىز. كەيدە جالىن ەركەلەپ ويناپ، كوپ ۋاقىت ۇيىقتاماي قوياتىنى بار. سوندايدا، ەس بىلە باستاعان كەزى مە، مەنىڭ اكەم قانداي ەدى دەپ سۇراپ، مازاسىن الاتىن. «اكەڭ وتە مىقتى، ەمەندەي بەرىك، ايتقان سوزىندە تۇراتىن بىربەت بولدى. ەشكىمنەن تايسالعان جوق. ەشكىمگە جاعداي ايتىپ، باس يمەدى دە. بىراق، ءوز وتانى مەن تۋعان حالقىن جانىنداي جاقسى كوردى. قانداي كەمشىلىگى بولسا دا، ۇلكەن ماقسات ءۇشىن كەشىرۋگە بارمىن دەيتىن… » دەپ، كەشەگى كۇندەردى ساعىنا ەسىنە تۇسىرەتىن. بالا بويىندا اكەگە تارتقان قايسارلىق بايقالىپ قالاتىن. «مەن دە وسكەن سوڭ، اكەم سياقتى وتاندى قاستەرلەۋشى بولام، ونىڭ مارتەبەسىن اسپانداتپاي توقتامايمىن… » دەپ، جانارىنان جالىن اتىپ، جىگەرلەنە سويلەپ قالۋشى ەدى. اناسى نە دەسىن، ارمانىڭا جەت دەپ باسىنان سيپاپ، مەيىرلەنە بەتىنەن سۇيەتىن. سودان كەيىن عانا جالىن ءتاتتى ۇيقىعا باس قويىپ، پىسىلداپ ۇيىقتاپ كەتەتىن. ال، سودان سوڭ…
قالجىراپ، مۇجىلە باستاعان شاعىندا مارقۇم ەنەسىنىڭ ايتقان ءبىر اۋىز امانات ءسوزى جىگەرلەندىردى. «جاقسى اۋلەتتىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلىپ جاتسا دا، بۇگىنگىجاپىراعى سەلدىر، بۇتاعى بوساڭ… » ەندى بىردە ەسىنە جان جارى الاۋدىڭ كوز جۇمار الدىندا ءالسىز ۇنمەن جۇرەك تۇكپىرىندەگى سىرىن توككەن ءساتى تۇسە قالادى. ونىڭ داۋىسى تاپ بۇگىنگىدەي قۇلاعىندا شىڭىلدايدى. «… وسى پەرزەنت… ءوزىنىڭ تۋعان وتانىن كۇمىستەڭگەدەي قاستەرلەي بىلەر ەر مىنەز ەركەك بولار… »
بويعا قۋات، ويعا دارمەن بەرگەن – وسى سوزدەر-ءدى.
…بالا وسە كەلە، راسىندا دا وتە قايراتتى، باتىل، وتانشىل، ۇلتشىل ەكەنىن ايگىلەي باستاعان. باسقا وقۋدى قالامادى، اسكەري سالاعا بەيىمدەلدى. اناسىنىڭ «وزگە وڭايلاۋ ءبىر ماماندىقتى ويلاستىرمادىڭ با، » دەگەن ساۋالىنا دا جاۋابى ءازىر بولدى.
– اپا، – دەدى باتىل ۇنمەن. – مەنىڭ وتانىم ءالى ءالسىز، تاۋەلسىزدىگى ءتاي-ءتاي باسقان بالاداي بوساڭ. ونى ەپپەن شىنىقتىرىپ، اياعىنان تىك قويىپ، سونان سوڭ عانا الەم ەلدەرىمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرە الار بولساق كەرەك. دۇنيەجۇزىنىڭ بارشاسى دا بىزگە ءبارىبىر كۇدىك كوزىمەن قاراپ وتىر، نە شىعارا الادى ەكەن دەپ ميىقتاي سويلەيدى. ەندەشە، مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قۇرداسى بولا تۇرىپ، سول تاۋەلسىزدىك جولىندا بار كۇشىمدى جۇمساماسام، وندا ەركەك بولىپ نەسىنە تۋدىم!
– جارايدى! – دەيدى جامال بالاسىن ايمالاي سويلەپ. – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە تۇتقا بولۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە اسكەري ماماندىققا بارۋ قاجەت پە؟ جاس ادام قانداي ماماندىقتى تاڭداسا دا، ءوز ەلىنە پايداسىن تيگىزە الماس پا!
– سولايى سولاي! بىراق، اپا-اۋ، بىزگە تاپ بۇگىنگى ۋاقىتتا ەل تىنىشتىعى مەن شەكارا بۇتىندىگى اۋاداي قىمبات. وسى ەكى نارسەنى ساقتاي الماساق – ءبارى دە بۋ سياقتى بوس اڭگىمە.
اناسى بالاسىمەن كوپ داۋلاسپادى، ويىن قۇپتاعان سىڭاي تانىتتى. بىراق جان الەمىندە وزگەشە ءبىر الاڭ ورناپ قالعانداي ەدى. ول قانداي الاڭ ازىرگە ءوزى دە تۇسىنە الماعان…

***
ق. قالاسىندا باستالعان بەيبىت شەرۋ­شىلەر­دىڭ اراسىندا اياق استىنان لاڭكەستەر پايدا بولا كەتىپتى: بۇلىكشىلەردىڭ مەكەمەلەر مەن اسكەري بولىمشەلەرگە شابۋىلى جاي وعىنداي ءبىر-اق ساتتە بۇرق ەتە قالدى. جامال ول جايىنان ەلدىڭ بارىنەن دە كەش ءبىلدى. ءبىر تاڭقالعانى – وسى نەگە عانا قاراپايىم حالىق بىردەڭە تالاپ ەتىپ، شەرۋگە شىعا قالسا، ارتىنشا الدە لاڭكەس، الدە سودىر، الدە بۇلىكشى قوسارلانا شىعا كەلەدى؟ تاڭەرتەڭ ۇلىنا ءشاي بەرىپ، ەرتەلەتىپ جۇمىسىنا شىعارىپ سالعان. ءشاي ۇستىندە از-كەم اڭگىمە دە ايتىلدى.
–ۇلىم-اۋ! – دەگەن. – جاسىڭ بولسا، مىنە، وتىزعا دا كەلىپ قالدى. قاشان مىنا ۇيگە اق كەلىن تۇسىرەسىڭ؟
جالىن ىستىق ءشايدى سوراپتاپ الىپ، اناسىنا ەركەلەي:
–تاپ بۇگىن-اق الىپ كەلەر ەم! – دەدى. – بىراق سىزگە لايىق كەلىن كەزدەستىرە الماي ءجۇرمىن.
اناسى كۇلىپ:
– اپىرماي، وسى كۇنى كوشەگە شىقساڭ قاپتاعان سۇلۋ قىزدار الدىمىزدى كەس-كەستەيدى، ال سولاردىڭ بىردە-ءبىرى سەنىڭ كوزىڭە ىلىنبەۋى قىزىق! – دەپ جىميا كۇلدى. جالىن سوڭعى كەسەدەگى ءشايدى ءىشىپ الدى دا، اناسىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى. سوسىن ايتتى.
– اپا، مەن ىزدەگەن بويجەتكەن ولارعا مۇلدە ۇقسامايدى. ولار– قالا تارتىبىندە وسكەن، قازاقى سالت-داستۇردەن ادا، ءتىپتى، ءوز انا تىلىنە دە شورقاق. ءداستۇرى مەن ءتىلىن قاسيەتتەي الماعان قىزدان قانداي جاقسى انا شىعادى دەپ ويلايسىز؟ كەرەك دەسەڭىز ايتايىن – ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تالاي عاسىر ارمانداعان تاۋەلسىزدىگىنىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن دا سونداي ءوز تەگىنەن الشاقتاي باستاعان ايەل زاتى! ءبىزدىڭ شاڭىراققا ەڭ يبالى، ەڭ تاربيەلى قىز عانا كەلىن بولىپ تابالدىرىق اتتاعانىن قالايمىن…
جامال وسى جولى ۇلىنىڭ وتە ءادىل، ءتىپتى بارىنشا اقىلدى ءۋاج ايتقانىنا ريزا بولىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە:
– جۇمىسىڭ دا وتە جاۋاپتى. امان بولشى ايتەۋىر… – دەگەن. بالاسى ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ ەلەۋسىز عانا:
– اپا، كەشەگى كۇنى انا باتىس ايماقتان ءبىر ءدۇمپۋ حابار جەتتى، حالىق گاز باعاسىنىڭ شارىقتاپ وسۋىنە نارازى بولىپ، بەيبىت شەرۋمەن الاڭعا شىعىپتى، – دەدى. سونىڭ ەكپىنى بىزگە دە اقىرىن جىلجىپ، كەلىپ قالا ما دەيمىن…
سوسىن ۇيدەن شىعىپ كەتكەن. جامال اۋەلگىدە اسا ءمان بەرمەسە دە، ارتىنان وي ەلەگىنەن وتكىزىپ تۇرىپ، بويى ءدىر-ر ەتە قالعانىن بايقادى.
«حالىق كوتەرىلدى دەدى مە؟ بەيبىت شەرۋ دەدى مە؟ويپىرماي، حالىق دۇرلىكسە، وندا تەكتەن-تەك ەمەس. تەك… قازاق ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ورتتەي شارپىپ كەتىپ، اراسىنا اياعىداي ارانداتۋشىلارمەن بۇلىكشىلەر ارالاسىپ، سول سودىرلاردى ۇستايمىز دەپ، ەش جازىعى جوق بەيبىت ادامدار قانعا بويالماسا بولعانى دا… »
سودان كەيىن ۇلى تۋرالى ويلاندى. اسكەري وقۋىن ءبىتىرىپ بولعان سوڭ، وسى ق. قالاسىنا ورالىپ، ءبىر اسكەري بولىمشەگە قىزمەتكە كىرىسكەن-ءدى. ودان بەرى دە بىرنەشە جىل ءوتىپ بارادى. ءوز ايتۋىنشا قازىر كىشكەنە ءبىر بولىمشەنىڭ كومانديرىمىن دەيدى. اسكەري شەنى دە بىرتىندەپ ءوسىپ جاتىر ەكەن. ونى انىقتاپ ايتپاعان سوڭ، اناسى تۇسىنەر مە؟ بەيبىت شەرۋ بەيبىت اياقتالسا ەكەن دەپ ىشتەي تىلەۋ تىلەدى دە، ەندى قايتالاپ الگىندە عانا ۇلىمەن بولعان كەلىن تۋرالى جىلى اڭگىمەنى ەسكە ءتۇسىرىپ، از-كەم جىميدى. «اقىلدىم مەنىڭ، قىز بالا ءوز حالقىنىڭ ءداستۇرى مەن ءتىلىن بىلمەسە، ونداي جاننان قانداي يبالى كەلىن شىعادى دەدى مە؟ ءالى سارىاۋىز بالا بولار دەسەم، تەرەڭنەن-اق ويلاپ ءجۇر ەكەن عوي ءبارىن دە… امان بولشى، اينالايىنىم-م… »
…ال، ءتۇس اۋا قالادا پايدا بولعان لاڭشىلار مەن بۇلىكشىلەردىڭ بيلىك عيمارات­تارى مەن اسكەري بولىمشەلەرگە شابۋىلى جايلى سۋىت حابار سۋماڭداپ، جەر-جەرگە تاراپ جاتتى…

***
– تاعدىر دەدىڭ بە؟ – دەپ، جامال تاعى دا جاقىن ءسىڭلىسى جۇپارعا تىكتەنە قارادى. – تاعدىر دەگەن بۇلاي بولمايدى عوي. وڭباعان بۇلىكشىلەر قايدان كەلدى ءبىزدىڭ تىپ-تىنىش جاتقان قالاعا؟ قارۋ-جاراعىن قالاي وتكىزدى؟ اسكەري بولىمشەگە نە ءۇشىن شابۋىل جاسادى؟ ايتشى، قانە؟
– سابىرعا كەلشى، اپاتاي!– دەپ، جۇپار جالىنا سويلەگەن. – ساعان تىم قاتتى كۇيزەلۋگە بولمايدى. ونسىز دا جارتى كۇن ەس-ءتۇسسىز جاتتىڭ.
– جان بالامنىڭ جولىندا جانىم ساداقا! ول اسكەري بولىمشەنى عانا قورعاعان جوق، قاسقايىپ تۇرىپ، بۇكىل وتانىن قورعاماق بولدى. وتان دەگەن، تۇسىنەسىڭ بە، ول – سەن، مەن، تاعى دا مىڭداعان ادامدار…
جۇپار جانى شىعا ۇپەلەكتەپ، اپاتايىنا باسۋ ايتقانسىپ:
– بىلەم! سەنىڭ ۇلىڭ جالىن– ناعىز ەر! ول وتاندى شىن ءسۇيۋدىڭ ۇلگىسى! – دەپ ءسوز جورعالاتىپ جاتىر ەدى، جامال تۇتىگىپ كەتىپ:
– وتان! وتان ءۇشىن وپات! ال، سول – وتانى تاپ بۇگىن بۇل اۋلەتتىڭ باسىنا تۇسكەن باقىتسىزدىقتى –اششى دا اۋىر حالدىبىلەر مە؟ تۇسىنەر مە؟ اسىل ەنەمنىڭ دە، الاۋىمنىڭ دا امانات اڭگىمەسى بۇگىننەن باستاپ ءادىرا! سونى بىلەر ءبىرىڭ بار ما؟ سونى ۇعار وكىمەتىڭ بار ما؟ دەدى دە، تۇتىعا كەمسەڭدەدى.
سالدەن سوڭ بارىپ، قايتا ەس جيناعانداي بولىپ، ەڭسە تىكتەدى دە، اششى كۇرسىنىسپەن بىلاي دەدى:
– كەشە دە، بۇگىن دە كەسپىرلى بۇرالاڭ مەن كەدىر-بۇدىر جولىڭ بىتپەي قويدى-اۋ، قازاعىم! كەشە دە، بۇگىن دە ەلى ءۇشىن جۇلىنىن جۇلىپ بەرۋگە دايار، بوستاندىق جولىندا ومىراۋىن ايقارا اشىپ، العا ۇمتىلعان ايبوز ازاماتىڭا پانا بولا المادىڭ-اۋ، قازاعىم! ەندى ەرتەڭىڭ نە بولار؟ ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ كەرمەك مۇڭىنا ۇقساپ بارا جاتقانى قالاي؟ ەرتەڭىڭ… نەگە تۇماندانا بەرەدى، اپىرماي-ي!. .
جۇپار ەندىگى جەردە نە دەرىن دە بىلمەي، ورنىنان تۇرىپ كەتىپ، پالاتا ىشىندە ءوڭ-ءسولسىز اقىرىن ادىمداپ ءجۇرىپ الىپ ەدى. كەنەت قالتاسىنداعى ۇيالى تەلەفونى بەزىلدەپ قويا بەرگەنى. كوتەردى. تىڭدادى.
– ءالو، بۇل كىم؟
ارعى جاعىنان وتە تانىس، جاعىمدى ءۇن ەستىلدى.
– تاتە! جۇپار تاتە، بۇل ءسىز بە؟
– مەن! مەن عوي. ال، سەن… لەيتەنانت بالا-ا…
– ءيا، تاتە! اعا لەيتەنانتپىن!
كوزىنە ىلەز-دەمدە ىستىق جاس كەپتەلە قالىپ، نە دەرىن دە بىلمەستەن:
– اينالدىم سول اعادان! اعا بولا بەر، جانىم-م… – دەپ كەمسەڭ ەتكەن.
ارعى جاعىنداعى داۋىس توقتاۋسىز سويلەۋدە. «مەن باعانالى بەرى تەلەفون سوعىپ جاتىرمىن، اپام نەگە جاۋاپ بەرمەيدى، ازەر دەپ ءسىزدى الدىم عوي ايتەۋىر… » دەگەن ءۇن ساڭقىلداپ ەستىلگەن. جۇپار:
– كەشەلى بەرى ينتەرنەت تە، تەلەفون دا ىستەمەي قالدى عوي. سوسىن عوي، – دەدى دە، جامالعا جالت بۇرىلىپ:
– ۇلىڭ! – دەپ سۇيىنشىلەدى. –اعا لەيتەنانت جالىن الاۋۇلى اناسىمەن تىلدەسكىسى كەلەدى…
جامال جاتقان ورنىنان باسىن دەرەۋ كوتەرىپ الا قويدى.
– بالام با! سونىڭ داۋسى ما؟ ءتىرى ەكەن عوي، قۇلىنشاعىم-م… – دەپ، سۇرىنە-قابىنا تەلەفونعا ۇمتىلدى. قۇلاعىنا توسقانى سول، جالىننىڭ جارقىن ءۇنى بويىنداعى بار اۋىر سالماقتى ءبىر پاستە سىلىپ تاستاعانداي، جەڭىلدەنىپ سالا بەرگەن.
– سەنى… سەنى بۇلىكشىلەردىڭ وعىنان قازا بولدى دەگەن سۋىق حابار ەستىپ، ەسىنەن تاندى عوي مىنا بەيباق اناڭ – دەپ، اڭىراي بەرگەندە، بالاسى:
– جىلاۋدى توقتاتىڭىز! قازىردەن باستاپ كاپيتان ۇلىڭىزدى تىڭداڭىز! – دەدى. – مەن ءبىزدىڭ اسكەري بولىمشەگە شابۋىل جاساپ، وق-دارىلەردى تارتىپالماقشى بولعان بۇلىكشىلەرگە سەسكەنبەستەن قارسى تۇرىپ، ءبىر تابان دا جاقىنداتپادىم. ءوزىم جانە ەكى جولداسىم اۋىر جاراقات الدىق. الايدا ولارعا بەرىلمەدىك. تەك… جاراقاتتالعان جەردەن قان كوبىرەك كەتىپ، سوڭعى جاعىندا ەسىمنەن تانىپ كەتىپپىن. دارىگەرلەر اۋەلدە ءولىپ قالدى دەپ ويلاعان عوي…
– قازىر شە؟ قازىر جاعدايىڭ جاقسى ما؟ قان توقتاتىلدى ما؟
– اسكەري گوسپيتالدە ەمدەلدىم! قان دا توقتادى، بۇلىكشىلەر دە اۋىزدىقتالدى. قازىر عانا ماعان كاپيتان شەنى بەرىلگەنىن ايتتى باسشىلىق… جاعدايىم جاقسى! ەندى سىزگە قاراي جۇرگەلى تۇرمىن. ايتپاقشى-ى…
– نە ايتپاقشى ەدىڭ، قۇلىنىم؟
– اپا، مەن ەسىمنەن تانىپ جاتقان كەزىمدە ءتۇس-ەلەس كوردىم. اكەم قاسىما كەلىپ «تۇر بالام، سەن وسىنداي ءالسىز بە ەدىڭ، مەن ساعان سەنگەن ەدىم عوي، دەرەۋ باسىڭدى كوتەر دە، ءالى قۇرىپ قالجىراعان جاناناڭا جىلدام جەت» دەپ، قايراپ سويلەگەنىن انىق ەستىدىم. سوسىن قاتتى ءتۇيىلىپبارىپ، بار كۇشىمدى جيىپ، كوزىمدى اشسام، دارىگەرلەر ەم-دوم جاساپ، وياتا الماي قينالۋلى ەكەن. مەنى ەشكىم دە ەمەس، اكەم ءوزى كەلىپ وياتىپ الدى، اپا-ا… مىنە، ەندى سىزگە قاراي قۇستاي ۇشامىن…
– بايقاشى، قۇلىنىم! جول ۇستىندە ساق بولشى! الگى نەمەلەر كىم ەدى، ىلاڭشىلار دەدىڭ بە-ە… سولار تاعى دا شىعا كەلىپ… اناسى ءسوز اياعىن ايتا المادى، كومەيىنە ىستىق جاس كەپتەلىپ كەلىپ تۇرا قالعان. بالاسى سويلەپ جاتىر.
– اپا! اپاتاي-اۋ، مەن مىنا ومىردەن تۇك بىتىرمەي ءوتىپ كەتسەم، كەشەگى اتا-بابالارىمىز ارمان ەتكەن بوستاندىق دەگەن اسىل ۇراندى كىم قولىنا ۇستاپ ۋرالايدى؟ مەن وسى كۇيى ءالجۋاز بالاداي ءبىر قىر اسپاستان قيسايا سالسام اجەمنىڭ، اكەمنىڭ جانە ءسىزدىڭ ۇكىلەگەن ۇمىتتەرىڭىزدى كىم تورگە وزدىرادى؟ ال، اق بوساعانى اق نيەتپەن اتتايتىن يبالى كەلىنىڭىزدى كىم ۇيگە جەتەلەپ اكەلەدى؟ وسىنىڭ ءبارى دە موينىمدا تۇرعاندا، مەن سولداتتىڭ ەتىگىندەي ءسىرى قالپىمنان ەش اينىماسپىن! قۋانشى، اپا! مەن كەلە جاتىرمىن! مەنىڭ جۇرەگىمدە – ءسىز، ويىمدا قانداي قيىندىقتا دا ەمەندەي يىلمەگەن قايسار اكەم، ارقامدا – الاڭ دا بۇلاڭ جالعىز وتانىم…

جولتاي ءالماشۇلى

Abai.kz