اقش-تىڭ «ءۇندى-تىنىق مۇحيت»  ستراتەگياسى

(باسى)

اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىس 1979 جىلى ورناعان.  بۇۇ  مەن اقش  وسىعان دەيىن وزدەرى قىتايدىڭ زاڭدى مۇراگەرى ساناپ كەلگەن تايۆانمەن بولعان  ديپلوماتياسىن توقتاتتى دا،  پەكينمەن رەسمي تۇردە ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتتى ءارى ونى دامىتتى. اقش-تىڭ قىتايدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا گرانتتار بولۋدەن باستاعان قولداۋى ۇلكەن ينۆەستيتسياعا، مول قارجىلىق نەسيەلەر بەرۋگە جالعاستى. قىتاي باسشىسى دەن سياوپين دە ورايدى مىقتى ۇستاپ، ەكونوميكالىق دامۋ ءۇشىن – اقش-تىڭ ماڭىزىن باستى ورىنعا قويدى.

اقش ساياساتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا، 1988 جىلدان باستاپ اقش-تىڭ قىتايعا ۇستانعان ستراتەگيالىق ساياساتى  شاتاسا باستاعان. اقش ۇكىمەتى «قىتاي ەكونوميكالىق دامۋ ارقىلى عانا ساياسي قۇرلىمىنىڭ وزگەرىسكە ەۆاليۋتسيالىق جولمەن كەلەتىن بولادى...» دەگەن يلليۋزياعا سەندى ءارى وعان دالەل رەتىندە جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەيانى ەسكە الۋدان ارى اسپادى. 1989 جىلى پەكيندەگى ستۋدەنتتەردىڭ دەموكراتيالىق تولقۋىن جانىشتاعاندا دا اقش ۇكىمەتى تۇسىنىستىك تانىتقانداي مامىلەدە بولدى. قىتاي اقش-تىڭ تامىرىن ۇستاپ، ءىس-ارەكەتكە كوشە بەردى. 1991 جىلعى اقش-تىڭ  يراققا قارسى «قۇمداعى داۋىل» جورىعى دا قىتاي ءۇشىن يگىلىككە اينالدى. «الەمنىڭ قانشالىق تىنىشسىز، اۋمالى-توكپەلى بولعانى – قىتاي ءۇشىن يگىلىك. ويتكەنى اقش-تىڭ ءبىزدى قاداعالاۋعا مۇرشاسى بولمايدى» دەگەن قىتاي ۇستانىمىنىڭ ايى وڭىنان تۋدى. باتىستىڭ قىتايداعى دەموكراتيالىق ۇدەرىستەر مەن قۇندىلىقتاردى قاداعالاۋ مۇمكىندىگى كەيىنگە قالا بەردى.

قىتاي ەكونوميكالىق جاقتا، اسىرەسە شەتەل ينۆەستيتسياسىن تارتىپ، ءوندىرىس اشۋعا بارىنشا جەڭىلدىك جاساۋ ساياساتىن  ۇستاندى. ارزان ەڭبەك كۇش، ۇلكەن نارىق – شەتەل ينۆەستورلارىن قاتتى باۋرادى. تۇتاس باتىس الەمى قىتايمەن ەكونوميكالىق يگىلىكتەردى بولىسۋمەن عانا بولدى دا، باتىستىڭ اۋەلگى قۇندىلىعى – ەركىندىك پەن دەموكراتيا قاعيداتتارى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلدى. قىتاي اقش-تىڭ، ءتىپتى، تۇتاس باتىستىڭ ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەردىكتەرىنىڭ بارىنە قول جەتكىزدى. ەكونوميكاسى كۇرت كوتەرىلىپ، ەكسپورتى ەسەلەندى. 2001 جىلعا جەتكەندە دسۇ-نىڭ شارتتارىنا تولماسا دا، ۋادەنى ءۇيىپ-توگىپ، ۇيىمعا رەسمي مۇشەلىككە ءوتتى.

مىنە، وسى جىلدان باستاپ قىتاي ەكسپورتى كۇرت ەسەلەندى. ينۆەستورلار اعىلىپ، قىتاي – «الەم فابريكاسىنا» اينالدى. قىتاي شەتەل ۆاليۋتالىق ($) رەزەرۆى بويىنشا الەمدە  الدىڭعى ورىنعا شىقتى (4 ترلن $).  ءجىو كولەمى جاپونيانى باسىپ وزىپ، الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسىنا اينالدى.

بۇل – قىتايدىڭ گەوساياسي  ەمبيتسياسىنىڭ كوتەرىلۋىنە نەگىز بولدى.

اقش-تىڭ گەوساياسي ستراتەگيالىق باستى باعىتتان اداسۋى

2001 جىلعى اقش-تاعى 11 قىركۇيەك ۋاقيعاسى – اقش-تىڭ ستراتەگيالىق  سىرتقى گەوساياساتىن ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىنان تاياۋ شىعىسقا اۋىستىرىپ، مۇسىلمان الەمىنەن «تەررور» اۋلاۋعا باعىتتاعان جىلدارى – قىتاي مەن رەسەيدىڭ «ەت الىپ، كۇش جيناۋىنا» مۇمكىندىكتەر تۋدىردى.  ايداھار مەن ايۋدىڭ ىلعي دا باتىستىڭ، اسىرەسە، اقش-تىڭ باستامالارىنا  قارسى قارەكەتتەرىمەن قالىپتاسقان  پوزيتسيالارى  اقش-تىڭ تاياۋ شىعىستان  «تەررور» اۋلاۋ ستاتەگياسىنا كەلگەندە، كۇرت وزگەرىپ، قولداي كەتەدى.  ناتيجەسىندە،  اقش-تىڭ  «تەررور» وپوراتسياسىن قىتاي مەن رەسەي  ءوز پايدالارىنا جاراتتى. ءبىر كەزدەگى پەكيننىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ءۇشىن،  باتىستىڭ «ادام قۇقىعى» تۋرالى تالاپتارى ەندىگى جەردە ۇمىت قالادى. قىتاي  دا قاراپ جاتقان جوق، ءوز ەلىندەگى ازشىلىق ۇلتتاردى  «تەررور» ستاتياسى  ارقىلى قالاۋىنشا رەتكە سالىپ ۇلگەرسە،  ماسكەۋ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىن جوعارى باعاعا ساۋدالاپ، كۇش شيناۋدان تىس، كاۆكازداعى ۇلتتىق ەمبيتسيالى شاعىن قاۋىمداردى جانىشتاپ، ورنىنا قويىپ الدى.  بۇل كەز – اقش، جۇيەدەن تۇتاس باتىستىڭ «ادام قۇقىعى، دەموكراتيا» اتتى اسىلگى قۇندىلىقتارىنان كوز جازىپ قالعان قاسىرەتتى جىلدارى بولدى. بۇل دا قىتاي مەن رەسەيدىڭ  گەوساياسي امبيتسياسىنىڭ كۇشەيۋىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتتى.

جوعارداعىداي، باتىستىڭ گەوستراتەگيالىق قاتەلىكتەرى قىتاي مەن رەسەيدىڭ ەس جيناۋىنا مۇمكىندىك تۋدىردى دا بۇگىندە سونىڭ زاردابىن ءوزى تارتا باستادى.

قىتاي  ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى اسكەرىنىڭ كۇشەيۋىن، تەحنولوگياسىنىڭ تەز جاڭارۋىن تەزدەتتى. ىشكى ماسەلەلەرىن رەتتەپ ۇلگەرگەن پەكين بيلىگى ەندىگى جەردە ازياداعى ستراتەگيالىق ايماقتاردى نىساناعا الدى. تايۆاندى كۇشپەن قوسىپ الۋعا ارەكەتتەنە باستادى، جاپونيا مەنشىگى دەلىنەتىن  Diaoyu ارالىنا تالاستى. وڭتۇستىك تەڭىزدەگى ارالداردى وزىنىكى ساناپ، كۇشپەن ينفراقۇرىلىمدار تۇرعىزىپ الدى. فيليپپين ءوز ارالىنىڭ قۇقىعىن حالقارالىق سوتتا قورعاپ شىققانىمەن، سوت شەشىمىن پەكين بيلىگى  مويىندامادى. شىعىس-وڭتۇستىك ازياداعى كورشىلەرىن اقشامەن بوپسالاپ، كۇشپەن ىقتىرىپ وتىردى.  بۇل ايماقتىڭ گەوساياسي ماڭىزى، قىتاي ءۇشىن دە،  الەم ءۇشىن دە ماڭىزى تىم زور ەكەنى بەلگىلى.  سوندىقتان، قىتاي مەن اقش  قانداي بوداۋ بەرگەنىمەن، قىتاي بۇل ستراتەگيالىق ايماقققا بولعان قوجالىعىن ساقتاپ قالۋدى كوزدەرى انىق. ءۇندى-تىنىق مۇحيتى تۇيىلىسىندەگى مالاكا (Strait of Malacca) بۇعازى ارقىلى وتەتىن جۇك تاسىمالى الەمنىڭ تەڭىزدەگى جۇك تاسىمالىنىڭ  60 %-ءتىن ۇستايتىنى، قىتاي يمپورتىنىڭ  80%-ءتى وسى بۇعاز  ارقىلى كەلەتىنى بەلگىلى.  سوندىقتان، قىتاي ءۇشىن دە، ايماق ءۇشىن دە بۇل  وتكەلدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى وتە زور.  قىتايدى تىزگىندەۋدى كوزدەيتىندەر ءۇشىن،  مالاكا بۇعازىنا قوجالىق ەتۋ – باستى ماقسات بولماق.

مالاكا بۇعازى ارقىلى كەلەتىن نەگىزگى مۇناي كوزىنەن تىس، قىتاي  ءوڭتۇستىڭ ازياداعى كورشىسى نەپال ارقىلى دا ءۇندى مۇحيتىن جالعايتىن ۇلكەن ستراتەگيالىق مۇناي  قۇبىرىن سالىپ، بالاما ەنەرگيا تاسىمالىن  ىسكە  قوسىپ،  ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىنە باسا ءمان بەرۋدە. ياعني، وسى قۇبىر ارقىلى  اراب-پارسى وڭىرىنەن ەنەرگيا تاسىمالىن جۇزەگە اسىرۋدا.

قىتاي ورتا ازيا ارقىلى قازاقستاننان قۇبىر ارقىلى  شيكى مۇناي جانە ABC جەلىسى ارقىلى قازاق-وزبەك-تۇركىمەن تابيعي گازىن تاسىمالدايتىن   قۇبىرلار  سالىپ تاستاعان.

بۇدان تىس، قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا اۆتو جولى مەن تەمىر جول لوگيستيكاسى دا  قىتايدىڭ ستراتەگيالىق تاسىمالى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋدە.

قىتايدىڭ  قۇرلىقتان تاسيتىن ەڭ ۇلكەن مۇناي-گاز تاسىمالى رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنان قىتايعا تارتىلعان مۇناي-گاز قۇبىرلارى ارقىلى ىسكە اسۋدا. بۇل – ەڭ قاۋىپسىز ەنەرگوتاسىمال كوزدەرىنىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى.

مىنە، وسىنداي ەنەرگەتيكالىق تاسىمال كوزدەرى – قىتاي الىپ وندىرىستەرىنىڭ نەگىزگى قۋاتى ءارى كەپىلى سانالادى. وسى ستراتەگيالىق تاسىمال كوزدەرىن ساقتاۋ – قىتاي قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى ىسپەتتى.

قىتاي  قاجەتتى ەنەرگەتيكانىڭ 70%-ءىن شەتتەن تاسىمالدايتىن ەل.

وسى ءتورت ەنەرگيا تاسىمال كوزدەرىننىڭ قاۋىپسىزدىگى – قىتاي ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سول سەبەپتى، قىتاي ءۇشىن بۇل ايماقتاردىڭ تىنىشتىعى  وتە قىمبات.

قىتايدىڭ قۇرلىقتان تاسىمالدانار ەنەرگيا كوزدەرى بۇگىنشە اقش-تىڭ ىقپالىنان الىستاۋ نەمەسە اقش-تىڭ سۇعىنا توتە ىلىنگەن جوق.

قىتايدىڭ ەكونوميكالىق، اسكەري جانە ساياسي ىقپالىنىڭ ارتۋىنىڭ تۇبىندە قۋاتتى ەكونوميكاسى جاتسا، سول ەكونوميكانىڭ لوكوموتيۆى، ارينە،  زنەرگەتيكا. ءتۇبى، قىتايدى تەجەۋ ءۇشىن وعان كەلەتىن ەنەرگەتيكا كوزدەرىنە توسقاۋىل قويىلۋى ىقتيمال.

پەكين بيلىگى باتىستىڭ سەلقوستىعىن ءساتتى پايدالانىپ،  20 جىل ىشىندە ءتورت قۇبىلاسى تەڭ قۋاتتى ەلگە اينالىپ، بۇگىن ازيا-تىنىق مۇحيت  ايماعىنىڭ ەڭ ىقپالدى ەلى سانالسا، ەرتەڭگى كۇندەرى الەمنىڭ قوجالىعىن اقش-پەن ءبولىسۋدى كوزدەيتىن  امبيتسياسىن اڭعارتىپ قويدى. «ادامزاتتىڭ ورتاق تاعدىرى» اتتى قىتايلىق ارمان-مۇرات ۇرانىن ورتاعا تاستادى. ءارى ونى جۇزەگە  اسىرۋدىڭ ەكونوميكالىق-قوعامدىق تەتىگى رەتىندە  «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول»  جوباسىن ۇسىندى.

«بببج» جوباسى ارقىلى ازيا، افريكا مەن وڭتۇستىك امەريكاداعى اۆتاريتارلى، جەمقورلىق جايلاعان ەلدەردىڭ قولداۋىنا يە بولعان پەكين بيلىگى الەمدىك ارەنادا ءوزىنىڭ قولداۋشىلار قاراسىن كوبەيتە ءبىلدى.  وزىمەن  اليانىستاعى ەلدەرگە 400-500 ملرد $ قارجى دا تاراتتى. وسىنداي جۇرىستەردەن كەيىن حالقارالىق  ساياسي ارەنادا قولداۋشىلارى ارتىپ، ليدەرلىك  امبيتسياسى  ۇدەي ءتۇستى. ارينە، پەكيننىڭ بۇل قارەكەتى اقش-تىڭ قالىپتاسقان الەمدىك تيتۋىلدى ورنىنا قاتەر ءتوندىرۋ بولىپ سانالارى انىق.

اقش-تىڭ گەوساياسي ستراتەگياسىنداعى بەتبۇرىس

ءسويتىپ، اقش باستاعان باتىس ەلدەرى گەوستراتەگيالىق ساياساتتا اداسىپ، ۋاقىت جوعالىتتى. بىراق،  باراك وباما تۇسىندا ەسىن جيىپ، ويانا باستاعان اقش  «ازيا-تىنىق مۇحيت» اسكەري ستراتەگياسىن جاريالادى.

تاياۋ شىعىستاعى اقش اسكەرىن  ازيا ايماعىنا بەتتەتتى. ونداعى اقش-تىڭ اسكەري قۋاتىن كۇشەيتتى. ياعني، ەندىگى گەوستراتەگيا  ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعى بولىپ، اقش-تىڭ اسكەري ۇستەمدىگىن ساقتاۋ، ايماقتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن گۇلدەنۋىن قاتاماسىز ەتۋدى نەگىزگى ماقسات ەتتى دەۋگە بولادى. سەبەبى، بۇل وڭىردە قىتايدىڭ قاۋىپ-قاتەرى اسقىنىپ كەلە جاتتى.

اقش بيلىگىنە 2016 جىلى  دونالد ترامپ كەلدى. ول بۇگىنگى كۇننىڭ باستى قاتەرى قىتاي ەكەنىن بىردەن اتادى. الدىمەن اقش-تىڭ قىتايمەن  اراداعى تەڭسىز ساۋدا بالانىسىنا نازار اۋدارىپ، قىتايدىڭ اقش-قا جىلىنا 500 ملرد دوللار زارداپ اكەلىپ وتىرعانىن جاريالادى.  وسىدان بارىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى ساياسيستراتەگيالىق جوبا-جوسپارعا ۇلاسىپ، بۇرىنعى «ازيا-تىنىق مۇحيت» ستراتەگياسىن  «ءۇندى-تىنىق مۇحيت» گەوستراتەگياسىنا وزگەرتىپ، ءۇندى مۇحيتى مەن ءۇندىستاندى قىتايعا باعىتتالعان وداققا جەگەدى.  ءارى بۇل جاڭا ستراتەگيانىڭ  قىتاي  اگرەسسيالىق ەمبيتسياسىنا باعىتتالعانىن اشىق ايتتى.

دونالد ترامپ قىتاي ەكسپانتسياسىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن، ازيا ايماعىنداعى وداقتاستارىمەن بىرگە ىسكە كىرىسۋدى كوزدەدى.  كۇرەستى الدىمەن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ءوسۋىن اۋىزدىقتاۋدان جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى قىتايعا ەكسپورتتاۋدى شەكتەۋدەن باستادى. ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى وداقتاستارىمەن ىمىرالاسىپ، ءۇندىستاندى ەكونوميكالىق، اسكەري جانە تەحنولوگيالىق جاقتارىنان كۇشەيتىپ، قىتايعا قارسى كۇش  اليانسىن  قالىپتاستىرۋدى ماقسات تۇتتى. قىتايعا ورنىعىپ العان باتىستىڭ  ءىرى كاسىپورىندارىن ەڭبەك كۇش رەسۋرسى مول، ارزان، ۇلكەن نارىق ءارى ساياسي وداقتاسى، زاڭ ۇستەمدىگىندە كەپىلدىگى  بار ءۇندىستان مەن ۆەتنام،  تب وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازياعا كوشىرۋدى باستايدى.

دونالد ترامپتىڭ قىتايعا ۇستانعان ساياساتى بيلىككە دجو بايدەن كەلگەننەن سوڭ دا جالعاسىن تاپتى. ايىرماسى، دجو بايدەننىڭ قىتايعا  باعىتتالعان وكتەمدىك ساياساتىن، ءوزىنىڭ باتىس وداقتاستارىمەن ورتاق ءتىل تابىسا وتىرىپ، جۇيەلى تۇردە  ىسكە كىرىسۋى بولدى.  ول «جاڭا ءۇندى-تىنىق مۇحيت» ستاتەگياسىن ءجاريالادى. ترامپ باستاماسىن دامىتتى.

QUOS – اۋستراليا، ءۇندىستان، جاپونيا، اقش تورتتىك قاۋىپسىزدىك وداعىنىڭ،  AUKUS (اۋستراليا، بريتا، اقش) – انگلو-ساكسوندىڭ ءۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنىڭ ءتۇپ ماقساتى دا – قىتايدىڭ ايماقتىق، الەمدىك اگرەسسياسىنا باعىتتالعانى بەلگىلى.

تەڭىز الەمىندەگى  جوعارداعى قۋاتتى ەلدەر تۇتاس ايماقتاعى كۇشتەردى جۇمىلدىرىپ،  قىتاي  قاتەرىن زالالسىزداندىرىپ، ايماققا بەيبىتشىلىك سىيلايدى دەگەن سەنىمدە.  قىتايدىڭ امبيتسياسى جاپونيانىڭ  اسكەري الەۋەتىن قايتا كوتەرۋىنە  تاريحي مۇمكىندىك تۋدىرۋدا.  بولاشاقتا ازيا-ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنىڭ   قاۋىپسىزدىگى، تۇپتەپ كەلگەندە، ايماق ەلدەرى  ءۇندىستان، اۋستراليا مەن جاپونيا ەلدەرىنىڭ  جۇكتەلمەك.

دجو بايدەننىڭ «جاڭا ءۇندى-تىنىق مۇحيت» ستراتەگياسى – قىتايدى قورشاعان ايماقتى تۇبەگەيلى دەموكراتيالىق ءھام نارىقتىق وزگەرىستەرگە ءتۇسىرۋ ارقىلى قىتاي جۇيەسىنە ىقپال ەتۋدى كوزدەيدى.  تايۆانعا  قىتاي ىقتيمال قارۋلى شابۋىل جاساعان جاعدايدا،  اسكەري قولداۋ بەرۋگە ۋادە بەرمەي،  «ستاتەگيالىق دۇدامالدىك»  تانىتىپ وتىرعان  اقش جاڭا ستراتەگياسى ارقىلى  تايۆانعا «بەيبىت ورتا، قاۋىپسىز ايماق» تۋدىرۋدى كوزەپ وتىرسا كەرەك.  ياعني، ءتايۆاننىڭ قاۋىپسىزدىگىن تۇتاس ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنىڭ قاۋىپسىزدىگىمەن بايلانىستىرعان   ستراتەگياعا  توقتاعان دەۋگە كەلەدى.

اقش-تىڭ «ءۇندى-تىنىق مۇحيت» گەوستاتەگيالىق ساياساتىنىڭ ىسكە اسۋى ءۇشىن جاپونياعا دا ۇلكەن ءۇمىت ارتۋدا. وتكەن عاسىردىڭ 40 جىلدارىنا دەيىن جاپونيا ازياداعى ەڭ قۋاتتى اسكەري دەرجاۆا بولىپ كەلدى. ونىڭ تەڭىز كۇشى سول كەزدە الەمنىڭ الدىڭعى ۇشتىگىندە بولاتىن. ەكىنشى دۇنيەجۇزلىك سوعىستان سوڭ اقش-تىڭ ىقپالىمەن جاپونيا «بەيبىتشىلىك كونستيتۋتسياسىن» قابىلداپ، وندا «ەشقاشان جاپپاي قارۋلانباۋدى، قورعانىسقا ءجىو-ءنىڭ 1%-تىنەن ارتىق قارجى بولمەۋدى اتا زاڭدارىنا ەنگىزگەن. ارادا 77 جىل وتسە دە،  جاپونيانىڭ ءوز قورعانىس مينيسترلىگىن قۇرىپ، قورعانىس بيۋجەتىن ارتتىرىپ، قىتاي قاتەرىنە قارسى تۇرۋعا كونستيتۋتسياسىنداعى  جازىلعان الگى شەكتەۋلەر قولبايلاۋ بولۋدا. جاپونيانىڭ ءار رەتكى ۇكىمەتى وسى شەكتەۋلەردى الىپ تاستاۋعا تالپىنۋمەن كەلەدى. كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋگە  سوعىستان مەزى بولعان جاپوندىقتاردىڭ ءوزى  كونىڭكىرەمەسە، ەندى ءبىر جاعىنان قىتاي بيلىگى بۇل ويلارىنا قاتاڭ قارسىلىق بىلدىرۋدە. قىتايدىڭ كۇرت كۇشەيىپ، ايماققا ءتوندىرىپ وتىرعان قاتەرى مەن اقش-تىڭ قولداۋى جاپونيا كونستيتۋتسياسىنداعى شەكتەۋدى جويىپ، جاپونيانىڭ ازيا ايماعى  قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ۇلكەن جۇمىس اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىنى بايقالا باستادى.

اقش-تىڭ الەمدەگى ەڭ ۇتقىر F35  اسكەري  ۇشاعىنىڭ جۇزدەپ جاپونياعا ساتىلۋى – بۇل ۇلكەن سەنىمنىڭ دالەلى. وسىنشاما كوپ بۇل تيىپتەگى ۇشاق اقش-تان سوڭ، تەك جاپوندىقتارعا عانا تيەسىلى. اقش پەن جاپونيا بۇگىندە ەكونوميكالىق، قورعانىس، تەحنولوگيالىق جاقتارىنان ەڭ ەتەنە ودوقتاستار. جاپوندىقتاردىڭ وزىق تەحنيكاسى بولاشاقتا دا ايماق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىنى بەلگىلى. قىتايدىڭ الەمدىك امبيتسياسىن باسۋ ءۇشىن ايماقتاعى كۇشتى وداقتاستارىن قولداۋ ارقىلى ماقساتىنا جەتۋ – اقش-تىڭ رەالدىق تاكتيكاسى دەۋگە بولادى.

دونالد ترامپ تۇسىندا اقش ۇكىمەتى قىتايمەن ءوزى عانا بەتپە-بەت كەلسە، بۇگىنگى دجو  بايدەن بيلىگى ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعى  ەلدەرىنەن تىس، كانادا، بريتانيا  جانە ەۋرووداق  ەلدەرىمەن ودوقتاسا وتىرىپ قىتايعا قارسى ءبىر باعىتتى مايدان قۇرۋدى تاڭدادى.  ناتيجەسندە، قىتايدىڭ ەۋرووداققا جاسايتىن ۇلكەن ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمى توقتادى ءارى  قىتايعا  جوعارى تەحنولوگيالىق شەكتەۋلەر ەنگىزدى.  وركەنيەتتىڭ وزەگى مەن دامۋدىڭ ۇلگىسى بولعان بۇل ەلدەردىڭ جاسايتىن شەكتەۋلەرى مەن سانكتسيالارى قىتاي بيلىگى ءۇشىن تىم بوداۋلى بولا باستادى.

قىتايداعى باتىستىڭ ءىرى كاسىپورىندارىن ءۇندىستان، ۆەتنام، يندونەزيا،  ت.ب. ەلدەرگە كوشىرۋ ستراتەگيالىق پروسسەسى جۇرۋدە. قىتايدىڭ «الەم فابريكاسى» اتاعىنان ايىرىلىپ قالۋى دا ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە. اقش ستراتەگتەرى قىتايدىڭ اگرەسسيالىق امبيتسياسىن السىرەتۋدىڭ ەڭ توتە جولى – ونىڭ ەكونوميكاسىن السىرەتۋ دەپ تۇيسە كەرەك.

قورتا كەلگەندە، اقش  ازيا-ءۇندى -تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى قىتاي قاتەرىن جاپونيا،ءۇندىستان جانە اۋستراليا نەگىزىندەگى ايماق ەلدەرىنە يەك ارىتسا،  وڭتۇستىك ازيانىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن ءۇندىستان ۇلكەن رول اتقارماق.

ورتا ازيا ايماعىنداعى  ءدال قازىرگى قالىپتاسقان گەوساياسي جاعداي اقش-تى قاتتى الاڭداتا قويماسى انىق. بۇل – رەسەي، قىتاي، يران، تۇركيا جانە ساۋد ارابيا ەلدەرىنىڭ  مۇدەلەرى  توعىسقان  قىم-قۋىت شيلەنىستى ايماق. وندا قىتاي ءۇشىن ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستان تىس، بۇل ايماقتان كەلەر ىقتيمال قاتەرلەر دە  پەكين بيلىگىنىڭ  جۇيكەسىن توزدىراتىن بولادى. رەسەيدىڭ تاۋەلسىز ۋكراين ەلىنە جاساعان شاپقىنشىلىعى – كرەمل بيلىگىن جاردىڭ باسىنا اكەلدى.

ەندىگى جەردە رەسەي ەكونوميكالىق، تەحنيكالىق ءھام مورالدىق جاقتا ايماقتىڭ ابساليۋتتى دەرجاۆاسى بولۋدان قالادى.

سوندىقتان، ورتا ازياداعى ىقپالى بۇرىنعىداي بولا المايدى. كۇش  بالانىسىنداعى وزگەرىستەر  ەندىگى ۋاقىتتا ورات ازياداعى تارتىس  تا  كۇشەيتە تۇسەتىن بولادى. ارينە، اقش-تىڭ كرەمل  قاباعىنا قارايتىن كۇنى تامامدالىپ،  ورتا ازياداعى  اقش پەن ەۋرووداقتىڭ ىقپالى ارتا تۇسەتىن بولادى.

P.S:

اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ  قىتايدى شىعىستان، شىعىس –وڭتۇستىكتەن قۇرساۋلاۋى – ورتا ازيانىڭ قىتايعا دەگەن ماڭىزىن ارتتىرىپ، ەكونوميكالىق  يگىلىككە جەتۋ مۇمكىندىگىن ەسەلەيدى.

اسىرەسە، نەگىزگى سالماق  ورتاق شەكاراسى ۇزىن قازاقستانعا ءتۇسىپ، بارىس-كەلىس جيىلەيتىن بولادى.  بۇل جاعدايدىڭ  قاتەرىمەن قوسا، جۇيەلى پايدالانا بىلگەن جاعدايدا، ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى دە زور بولماق.

ال، ەكونوميكالىق قۇرساۋ مەن تەحنيكالىق شەكتەۋدە بولاتىن قىتايدىڭ دامۋى، قىزۋى بۇرىنعىداي بولماسا دا ايماقتا، دامۋشى ەلدەر اراسىندا  ءىرى ەكونوميكالىق مەملەكەت رەتىندە ىقپالىن جالعاستىرا بەرمەك.

باقان بەرىكجان

Abai.kz