گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ رەسمي اينالىمدارىندا ەتنوس، ۇلت (ناتسيا), ۇلتتىق (ناتسيونالنوست), جانە حالىق دەگەن ۇعىمدار مەن تەرميندەر بار.

كەڭەستىك عىلىمدا وسى اتالعان تەرميندەر حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىقپەن مويىندالعان ۇستانىمنان بولەك قولدانىلدى. كەڭەستىك عىلىمدا ەتنوس پەن ۇلت (ناتسيا) ۇعىمدارىنىڭ ارا-جىگى اجىراتىلماي سينونيم سوزدەر ىسپەتتى قولدانىلىپ، عىلىمي قويىرتپاق جاسالدى. «ۇلت» (ناتسيا) تەرمينى اياسىندا حالىقتىڭ ەتنوستىق بەلگىلەرىنە ءمان بەرىلىپ، ۇلت دەگەنىمىز – قازاق، قىرعىز، وزبەك، ورىس، ۋكارين، ەستون جانە ت.ب. دەپ ءتۇسىندىرىلدى. نەگىزىندە بۇل ۇلت دەگەن ۇعىمعا قاتىستىلىعى بار ەتنوس ۇعىمىن اشاتىن تۇسىندىرمە. ال ۇلتتىق (ناتسيونالنوست) ۇعىمى ازاماتتاردىڭ ەتنيكالىق قاۋىمداستىققا قاتىستىلىعىمەن ءتۇسىندىرىلدى. بۇل ۇستانىم پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى كوپتەگەن ەلدەردە كۇنىبۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى. وسىنداي قويىرتپاقتىڭ ناتيجەسىندە ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى سولاقاي ساياساتتى ۇستانۋعا جول بەرىلدى.

وسى اتالعان تەرميندەردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ دۇرىس ءتۇسىنۋ، حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىقپەن مويىندالعان ۇستانىمدا ايتىلعانداي ورىندى قولدانۋ بىزگە ۇلت ماسەلەسىندەگى الەمدىك تاجىريبەگە ساي ساياسات مودەلىن قۇرۋعا مۇمىندىك بەرەدى.

الدىمەن ەتنوس تەرمينىنىڭ اڭىقتاماسىن تالداساق. ەتيمولوگيالىق تۇرعىدان العاندا -«ەتنوس» گرەك ءسوزى، حالىق دەگەن ماعىنانى بەرەدى. عىلىمي اينالىمعا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ورىس ەتنوگراف عالىمى - س. م. شيروكوگوروۆ ەنگىزگەن.

س.م. شيروكوگوروۆ جانە ماكس ۆەبەر بەرگەن اڭىقتاماعا سايكەس ەتنوس تەرمينى شىعۋ تەگى ءبىر، ورتاق سالت-داستۇرلەرى بار، بىردە تىلدە سويلەيتىن ادامدار توبى. ەتنوس بەلگىلى ءبىر اۋماقتا ۇزاق تاريحي ۋاقىت بويىندا تابيعي قالىپتاساتىن، ىشتەن بولىنبەيتىن بازالىق الەۋمەتتىك بىرلىك. ۇزاق ۋاقىت بويى وزگەرىسكە ۇشىراماعان، ءوز انا ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاعان، ستاتيكالىق، ءداستۇرلى-كونسەرۆاتيۆتىك بىرلىكتى – «ەتنوس» دەپ اتايمىز. سوندىقتان دا ەتنوس مادەنيەتىنىڭ ىشىنە كىرىپ ونى بولشەكتەۋ، ەتنوستى ىدىراتۋعا باعىتتالعان ارەكەت بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ماسەلەن، ەتنوستىڭ انا تىلىنەن ايىرۋ، ول ەتنوستىڭ جويىلىپ، وزىنەن ۇستەم ەتنوستىڭ اسسەميلياتسياسىنا ۇشىراۋىنا اكەپ سوعادى.

«حالىق» دەگەن تەرمين، بۇل دا بازالىق ەتنوالەۋمەتتىك ۇعىم بولىپ تابىلادى. تاريحي ۇدەرىستەر بارىسىندا ەتنوستار وزگە ەتنوستارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسقا ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ستاتيكالىق كۇيىنەن اجىراي باستايدى، بىرتە-بىرتە بۇل ەتنوستار بىرىگىپ، ءبىر حالىقتى قۇرايدى. حالىقتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باسقا دا جولى بار. ول حالىق رەتىندە قالىپتاسقان بەلسەندى قۇرىلىمنىڭ ءوزىنىڭ ماڭايىنداعى ەتنوستاردى اسكەري كۇش قولدانۋمەن وزىنە قوسۋى. وسىنداي ارەكەتتەردىڭ نەگىزىندە ۇساق ەتنوستار ۇستەم حالىقتىڭ قۇرامىنا جۇتىلىپ كەتەدى. حالىق بولىپ قالىپتاسقان قۇرىلىمنىڭ ىشكى جىكتەلۋىدە جوعارى دەڭگەيدە بولادى. وسىنداي بىرنەشە ەتنوستاردان حالىق رەتىندە قۇرالعان قۇرىلىمدار ءوز مەملەكەتتىكتەرىن قۇرىپ، الەمدىك وركەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا قاتىسادى. بىرنەشە ءتىپتى ونداعان ەتنوستاردان قۇرالىپ مەملەكەتتىك تۇزگەن ەلدەردىڭ مىسالى رەتىندە شۆەيتساريا، پاكيستان، اقش سياقتى ەلدەردى ايتا الامىز.

الايدا تاريحتا ءبىر تەكتى ەتنوستان تۇراتىن حالىققا اينالىپ، كەيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيىنە دەيىن وسكەن ەتنوۇلتتىق مەملەكەتتەر بار. مىسالى، مەملەكەتتىك ساياسي باسقارۋ فورماسى رەتىندە حاندىق بيلىك جويىلعانعا دەيىنگى – قازاق حاندىعى.

ال ەندى ۇلت (ناتسيا) تەرمينىنە كەلەتىن بولساق، «natio» دەگەن لاتىن سوزىنەن الىنعان.  ەتيمولوگياسى تايپا، حالىق، ادامدار بۇقاراسى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ۇلت (ناتسيا) ءسوزى قاراپايىم عانا تايپا، حالىق، ادامدار بۇقاراسى دەگەن ۇعىمنان ساياسي قاۋىمداستىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ۇعىمعا دەيىن ۇزاق تاريحي كەزەڭ ۋاقىت ارالىعىندا وزگەرىپ ترانسفورماتسياعا ۇشىرادى. بۇگىندەگى الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق مويىنداعان جانە قولداناتىن ۇعىمى XVIII عاسىردا قالىپتاستى.

سونىمەن ۇلت (ناتسيا) دەگەنىمىز ءبىر مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەكە ادام-ينديۆيدتەردىڭ ساياسي قاۋىمداستىعى بولىپ تابىلاتىن قوعامدىق بىرلىك. ۇلت (ناتسيا) قالىپتاسۋى بارىسىندا سول ۇلتتى قۇرايتىن ەتنوستار مەن حالىقتاردىڭ اراسىنداعى مادەني ايىرماشىلىقتار كومەسكىلەنىپ، ۇلتتى ايقىنداۋشى كريتەريلەردىڭ قاتارىندا العا شىقپايدى. بۇل، «قايناپ تۇرعان ۇلكەن قازان» ىسپەتتى ءبىر مەملەكەت شەگىندە جاساندى جولمەن قۇرىلعان، ەتنيكالىق كىمدىكتىڭ (يدەنتيچنوست) ءداستۇرلى فورمالارىن كومەسكىلەندىرەتىن مەملەكەتتىك ساياسي قۇرىلىم. ۇلت قالىپتاسۋى كەزىندە كوپ جاعدايدا ەتنيكالىق توپتار اراسىندا تىلدىك ايىرماشىلىقتار جويىلىپ، مەملەكەتتەگى جان سانى باسىم ەتنوستىڭ ءتىلى سول مەلەكەتتەگى بارلىق ەتنوستار قولداناتىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە تانىلادى. قورىتا ايتقاندا ۇلت (ناتسيا) تەرمينى ادامداردىڭ بەلگىلى ءبىر مەملەكەتكە قاتىستى ازاماتتىعىن ايقىندايتىن شاما.

ۇلتتىق (ناتسيونالنوست) تەرمينىڭ عىلىمي اينالىمعا اۆستريالىق ماركسيست، ساياسي قايراتكەر و. باۋەر ەنگىزدى. ول بۇل تەرميندى ۇلت (ناتسيا) دەڭگەيىنە وتكەن حالىق دەپ ءتۇسىندىردى. ۇلتتىق (ناتسيونالنوست) تەرمينىنىڭ بۇگىندەگى تۇسىنىگى ازاماتتىق بەلگىسى بويىنشا بەلگىلى ءبىر ۇلتقا (ناتسيا) قاتىستىلىعىن ايقىندايتىن ۇعىمدى بىلدىرەدى. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي كەڭەستىك عىلىم ۇلتتىق (ناتسيونالسنوست) تەرمينىڭ ەتنوس تەرمينىنە سينونيم رەتىندە قولداندى. بۇل الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق قابىلداعان اڭىقتاماعا سايكەس كەلمەيدى. سەبەبى، مەملەكەت قۇرامىنا كىرگەن ەتنوستى ۇلتتىق (ناتسيونالنوست) دەپ اتاۋ، زاڭدىق-قۇقىقتىق تۇرعىدان ولاردى سەپارتيزمگە شاقىرۋمەن بىردەي.

سونىمەن قورىتا ايتاتىن بولساق ۇلت ادامنىڭ (ناتسيا) مەملەكەتكە قاتىستىلىعىن ايقىندايتىن بولسا، ال ۇلتتىق (ناتسيونالنوست) ازاماتتىقتى ايقىندايدى. مىسالى، قايرات پەن ۆلاديمير دوس. ولار قازاقستاننىڭ الماتى شاھارىندا تۋىپ-وسكەن. قازىر سول شاھاردا تۇرادى. قايرات پەن ءۆلاديميردىڭ ۇلتى – قازاق، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ازاماتتارى. ەتنيكالىق بەلگىلەرىنە قاراي قايراتتىڭ ەتنوسى – قازاق، ءۆلاديميردىڭ ەتنوسى – ورىس.

الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق قابىلداعان «ۇلت» تەرمينى تۇسىنىگىن اشاتىن تاعى ءبىر جارقىن مىسال – بۇل بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دەپ اتالاتىن حالىقارالىق ۇيىم. بۇل ۇيىمعا مۇشەلىككە ەتنوستىق بەلگىلەرىنە قاراي ەمەس، ساياسي قۇرىلىمىنا قاراي – مەملەكەتتەر بولىپ قابىلدانادى. ماسەلەن، 180-نەن اسا ەتنوستاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءار ەتنوسى بۇل ۇيىمعا جەكە-جەكە ەتنوستار رەتىندە مۇشەلىككە تۇرمايدى، ءبىرتۇتاس رەسەي فەدەراتسياسى مەملەكەتى بولىپ مۇشەلىككە قابىلداندى.

ۇلتتاردىڭ (ناتسيا) پايدا بولۋى تۋرالى كوپتەگەن تەوريالار بار. الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق ولاردىڭ اراسىنان ەكەۋىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. ولار، ساياسي ۇلتتى (پوليتيچەسكايا ناتسيا) نەگىزدەيتىن كونسترۋكتيۆتىك تەوريا، ەكىنشىسى ەتنو ۇلتتى (ەتنوناتسيا) نەگىزدەيتىن پريموردياليستىك تەوريا.

قىسقاشا توقتالاتىن بولساق، كونسترۋكتيۆتىك تەوريا ۇلتتى (ناتسيا) ماقساتتى تۇردە كونسترۋكتسيا ءتارىزدى قۇراستىرىلعان، قولدان جاسالعان قۇرىلىم رەتىندە سيپاتتايدى، ياعني جوعارىدا ايتىپ وتكەن جەكە ادام-ينديۆيتتەردىڭ ەتنوستىق بەلگىلەرىنەن تىس ءبىر مەملەكەتتىڭ اۋماعىندا ساياسي قاۋىمداستىققا بىرىگۋى.

ال، پريموردياليستىك تەوريا ۇلتتى (ناتسيا) ءبىر تەكتى ەتنوستان تۇراتىن، تابيعي جولىمەن مەملەكەتتىك قۇرىلىم دەڭگەيىنە دەيىن وسكەن ادامداردىڭ ەتنو ۇلتتىق قاۋىمداستىعى دەپ تۇسىندىرەدى.

ءبىزدىڭ ەلگە توقتالاتىن بولساق، قازاق ۇلتىڭ سيپاتتاۋعا وسى ەكى تەريانى دا قولدانا الامىز. جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، قازاق ۇلتى وسى قازىرگى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اۋماقتا ەتنوس رەتىندە قالىپتاسىپ، ءبىر تەكتى ەتنوستان تۇراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم دەڭگەيىنە دەيىن جەتىلىپ، ەتنو ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە قازاق حاندىعى مەملەكەتتىك ساياسي قۇرىلىمى ىدىراعانعا دەيىن ءومىر ءسۇردى.

قازاق ەلى وتارشىل پاتشالىق رەسەيدىڭ بوداۋىنا ءتۇسىپ، قازاق جەرىنە سلاۆيان تەكتى جانە باسقا ەتنوستاردىڭ كوپتەپ قوڭىستاندىرۋ كەزەڭىنەن باستاپ كونستۋركتيۆتىك تەوريادا ايتالاتىن ساياسي ۇلتقا (پوليتيچەسكايا ناتسيا) اينالدى.

بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىڭ (ناتسيا) ەكى ءتۇرى بار: ءبىرىنشىسى – پوليەتنيكالىق ۇلت (پوليەتنيچەسكايا ناتسيا), ەكىنشىسى – مونوەتنيكالىق ۇلت (مونوەتنيچەسكايا ناتسيا).

وسىلاردىڭ ىشىندە مونوەتينكالىق ۇلت وتە از، تەك الەمنىڭ قيىر شەتىندە ورنالاسقان ەلدەردە كەزدەسەدى. مىسالى، يسلانديا ەلى.

ال، الەمنىڭ باسىم كوپشىلىگى – پوليەتنيكالىق ۇلتتار. مۇنداي ۇلتتار ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەگى الەم حالىقتارىنىڭ ءتۇرلى ساياسي وقيعالاردىڭ اسەرىمەن ميداي ارالاسۋ ناتيجەسىندە قالىپتاستى. مۇنىڭ جارقىن مىسالى – پوليتنيكالىق قازاق ۇلتى.

جوعارىدا كورسەتىلگەن اڭىقتامالاردىڭ نەگىزىندە، سونداي-اق الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق مويىنداعان ۇستانىمعا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز قازاقستان پوليەتنيكالىق ۇلتتىق مەملەكەت دەپ تولىق ايتا الامىز. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزىن ەتنوۇلتتىق ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە ورتا عاسىرلاردا – قازاق ۇلتىن قالىپتاستىردى. كەيىننەن تاريحي ۋاقىتتاردىڭ وتۋىمەن ءتۇرلى ساياسي وقيعالاردىڭ اعىمىمەن ەتنوۇلتتىق ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ اۋماعىنا وزگەدە كوپتەگەن ەتنوستار كەلىپ قونىستانىپ، پوليەتنيكالىق ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا اينالدى. بۇگىندە وسى پوليەتنيكالىق ساياسي قۇرىلىمداعى 60%-دان استام باسىم ەتنوس – بۇل قازاق ۇلتى. مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. قازاقستان پوليەتنيكالىق ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇلتى – قازاق، ەتنيكالىق بەلگىلەرىنە قاراي 120-دان استام ەتنوس وكىلدەرىن قۇرايدى. قازاق ۇلتىنان باسقا ەتنوستاردىڭ بارلىعى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق كىمدىگى (يدەنتيچنوست) قالىپتاسقان كەزەنگە دەيىن ەتنودياسپورالار بولىپ تابىلادى.

وسى ايتىلعان تەزيستەرگە سۇيەنە وتىرىپ ءبىز بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا ساي كەلە بەرمەيتىن، ەسكى كەڭەستىك سۇرلەۋمەن كەلە جاتقان ۇلت ماسەلەسىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى الەمدىك تاجىريبەدە سىننان وتكەن، الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق مويىنداعان ۇستانىمعا قاراي بۇرىپ بەيىمدەۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.

ول – ازاماتتىق قاتىستىلىعىنا قاراي ءار جەكە ءينديۆيدتىڭ ساياسي قاۋىمداستىققا بىرىگۋ ارقىلى ۇلتتىق مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋى. ءار جەكە ءينديۆيدتىڭ ازاماتتىعى ونىڭ ۇلتتىعىن (ناتسيونالنوست) ايقىندايدى، ياعني ەلىمىزدەگى ءاربىر ازاماتتىڭ ۇلتى – قازاق بولىپ تانىلۋ. بۇل ۇلت ماسەلەسىندەگى ساياساتتىڭ نەگىزى، باستى باعىتى بولىپ تاڭىلماق.

ال ەندى وسى ساياساتتىڭ ومىرشەندىگىن، مىزعىماستىعىن قامتاماسىز ەتۋ كەلەسىدەي ءۇش تۇعىرعا بايلانىستى.

ءبىرىنشى، ۇلتتىق مەملەكەتتى باياندى قىلۋ: ناسىلدىك جانە ەتنوستىق تەڭدىكتى مۇلتىكسىز ساقتاي وتىرىپ، قازاق ۇلتىنىڭ توپاستىرۋشى ءرولىن ارقاۋ ەتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتى ۇيىستىرۋشى فاكتور رەتىندە تانۋ. قازاقستانداعى بارلىق ەتنوستاردىڭ انا تىلدەرى مەن مادەنيەتىنىڭ تابيعي دامۋىنا جاعداي جاساۋ. قازاقستان حالقىنىڭ ەتنوستىق بەلگىسىنە قاراي ديسكريميناتسياعا ۇشىراۋىنا جول بەرمەۋ. ءتىل ساياساتىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇعىرىن بەكەمدەۋدە ءبىلىم رەفورمالارىن جۇرگىزۋ.

بۇل تۇعىردىڭ بەرىك بولۋى ءۇشىن ەشقاندايدا «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» سياقتى كونستيتۋتسيالىق مارتەبە بەرىلگەن، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتان جوعارى تۇراتىن ورگان قاجەت ەمەس.

قازاقستان مەملەكەت رەتىندە «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» سياقتى ۇيىمعا ءزارۋ ەمەستىگىنىڭ باستى ەكى نەگىزگى بار. ولار:

- قۇقىقتىق الاڭداعى نەگىزسىزدىگى. اسسامبلەيا ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسى فرانتسۋز تىلىنەن العاندا بەلگىلى ءبىر ۇيىمنىڭ جوعارى ورگانى دەگەندى بىلدىرەدى. وسى تۇرعىدان العاندا «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» مەملەكەتتىكتەن جوعارى تۇرعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسى ءتارىزدى ورگان دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقستان ءبىر ورتاق ماقسات تونىرەگىندە كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ بىرىككەن ۇيىمى ەمەس، قازاقستان پوليەتنيكالىق تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت. سونداي-اق، «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» الەمنىڭ كەيبىر ەلدەرىندەگىدەي پارلامەنتى بولىپ تابىلاتىن، «ۇلتتىق اسسامبلەيا» دەپ اتالاتىن جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگاندا ەمەس.

وسى رەتتە، ەتنوستىق بەلگىلەرگە قاراي قۇرىلعان «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن» قۇقىقتىق نەگىزدى دەپ تانۋ سەپارتيزمگە جول اشۋمەن بىردەي بولىپ ەسەپتەلىنەدى. سەبەبى، قازاق جەرىندەگى ءاربىر ەتنوس قازاق ۇلتىن قۇرۋشى وكىل رەتىندە سەزىنبەيىنشە، قازاقستان دەپ اتالىن ورتاق ۇيدە وزدەرىن بوتەن، بەلگىلى ءبىر ارتىقشىلىقتار بەرىلگەن اسىراندى جەتىم بالاداي سەزىنەدى. ال، كوستيتۋتسيالىق مارتەبە بەرىلگەن «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» سياقتى ۇيىم، بولاشاقتا «بوتەنسىنۋ»، «جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشەكەندەي» احۋالعا سەپاراتيستىك كونىل-كۇي سىيلاپ، قۇقىتىق نەگىز بەرۋى مۇمكىن.

وسىعان وراي، قازاقستان دەپ اتالاتىن مەملەكەتتەگى بارلىق ەتنوستاردىڭ ءتىلىن (مەملەكەتتىك تىلدەن باسقا) مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن دامىتۋ «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» سياقتى ۇيىمدار ارقىلى مەملەكەتتىڭ قاندايدا ءبىر قولداۋىنسىز تابيعي جولمەن دامۋى ءتيىس.

- «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» ۇيىمىنىڭ 9 وكىلى جالپىۇلتتىق سايلاۋسىز قازاقستاننىڭ ەڭ جوعارعى ورگانى – پارلامەنت ماجىلىسىنە ءوتۋى، قازاقستاننىڭ ۋنيتارلى دەپ تانىلعان ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرلىسىنا نۇسقان كەلتىرەدى ءارى ازاماتتاردىڭ تەڭدىگى قاعياداسىنا ساي كەلمەيدى.

قۇقىقتىق تۇرعىدان العاندا «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» ۇيىمىنىڭ اتىنان ءوز ىشىندەگى سايلاۋ ارقىلى پارلامەنت ماجىلىسىنە وتكەن دەپۋتاتتار، فەدەراتسيالىق باسقارۋ نىسانىڭداعى مەملەكەتتىڭ فەدەراتسيالىق سۋبەكتىسىنىڭ اتىنان جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا وتكەن وكىلدەرى ءتارىزدى كورىنەدى. سوندىقتاندا مەملەكەتتىك قۇرلىسى ۋنيتارلى دەپ تانىلعان ەلدە مۇندايعا جول بەرۋ قۇقىقتىق دۇرىس ەمەس.

«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» ۇيىمىنىڭ سايتىندا: «پارلامەنت ماجىلىسىنە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان سايلانعان 9 دەپۋتات ەلىمىزدىڭ بارلىق ەتنوستارى اتىنان وكىلدىك ەتەدى» دەلىنگەن. وسىلاي بولسا، وندا اسسامبلەيا ءوز وكىلدەرىن جالپىۇلتتىق سايلاۋ ارقىلى پارلامەنت ماجىلىسىنە وتكىزبەيدى؟ سوندا اسسامبلەيا سەسسياسىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ سايلاۋ قۇقىعى قازاقستاننىڭ وزگە ازاماتتارىنىڭ سايلاۋ قۇقىعىنان جوعارى ما؟

سونداي-اق، اسساملەيا مۇشەلەرى پارلامەنتى ءماجىلىس سايلاۋىندا ەكى رەت داۋىس بەرىپ سايلاۋ قۇقىعىنا يە:

ءبىرىنشىسى، جالىپۇلتتىق سايلاۋعا قاتارداعى قازاقستاننىڭ ازاماتى رەتىندە قاتىسىپ داۋىس بەرەدى;

ەكىنشىسى، اسساملەيا ىشىندەگى سايلاۋعا قاتىسىپ داۋىس بەرەدى.

بۇل قازاقستان ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتىق تەڭسىزدىگىنى جارقىن كورىنىسى.

ءتىل ساياساتىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇعىرىن بەكەمدەۋ كەلەسىدەي ءبىلىم رەفورماسىن جۇرگىزۋ ارقىلى كورىنىس تابادى:

- مەكتەپكە دەيىنگى بارلىق تاربيە جانە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلۋ;

- پاتشالى رەسەي يمپەرياسى تۇسىندا رۋحاني وتارلاۋ قۇرالى بولعان، باستاۋىن «تۇزەمدىك مەكتەپتەر» دەپ اتالاتىن ءبىلىم وشاقتارىنان الاتىن – ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەردى تاربيە جانە ءبىلىم بەرۋ وشاقتارى رەتىن جۇمىستارىن توقتاتۋ. ولاردىڭ بارلىعىن سول ايماقتارداعى ەتنودەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرگە قاراي نە تازا قازاق ءتىلدى، نەمەسە تازا ورىس ءتىلدى مەكتەپتەرگە اينالدىرۋ.

جوعارىدا كورسەتىلگەن ءبىلىم رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە 20-25 جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن قولداناتىن، قازاقستان دەپ اتالاتىن پوليەتنيكالىق مەملەكەتتىڭ جاس بۋىن ازاماتتارىن قالىپتاستىرامىز.

ەكىنشى، الەۋمەتتىك تەڭدىكدى قامتاماسىز ەتۋ. ورتاق ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى تۇتىنۋ. تاربيە جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا تاريحي تانىمدىق، پاتريوتتىق مازمۇندارعا كونىل ءبولۋ. ازاماتتاردىڭ ءناسىلى، ەتنوسى، جاسى، جىنىسىنا قاراماستان ساپالى جاقسى ءبىلىم، مەديتسيانالىق قىزمەت الۋلارىنا، قوعامدا ءوزىن تۇلعا رەتىندە، كاسىبي مامان رەتىندە قوعام ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى سالاسىندا (عىلىم، ءبىلىم، ونەر، مادەنيەت، سپورت، مەملەكەتتىك قىزمەت) جۇزەگە اسىرا بىلۋىنە تولىقتاي جاعداي جاساۋ. الەمدىك دودالاردا قازاقستاندى وسى ەلدىڭ ازاماتا رەتىندە لايىقتى تانىستىرۋعا، ۇلتتىڭ نامىسىن قورعاي بىلۋگە مۇمكىندىك جاساۋ. بۇل تۇعىر بۇگىندە سپورت، ونەر، مادەنيەت سالاسىندا ءوزىن جاقسى كورسەتۋدە. ماسەلەن، دۇنيەجۇزىلىك ارەنادا ونەرلەرىن، سپورتتىق ماشىقتارىن كورسەتەتىن ديماش قۇدايبەرگەندى، گەننادي گولوۆكيندى، قانات يسلامدى، دميتري ءبالانديندى، ولگا رىپاكوۆانى، جانسايا ابدىمالىكتى الەم جۇرتشىلىعى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى دەپ تانيدى.

ورتاق ۇلتتىق قۇندىلىقتار رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى كۇنىنىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى كۇنىنىڭ، ۇلتتىق ۆاليۋتا كۇنىنىڭ، 14 ناۋىرىز – كورىسۋ نەمەسە امال مەركەسىن، 21 ناۋىرىز – جىل باسى ناۋرىز مەيرامىن ۇلىقتاپ، قازاقستانداعى بارلىق ەتنوستاردى ازاماتتىق بەلگىلەرى بويىنشا ءبىر ۇلتقا ۇيىستىرۋشى مازمۇنىڭ ناسيحاتتاپ، دارىپتەۋ. وسى قۇندىلىقتاردى ورتاق تۇتىنۋعا شاقىرۋ.

تاربيە جانە ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا تاريحي تانىمدىق، پاتريوتتىق مازمۇندارعا كونىل ءبولۋ ءىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ پرەامبۋلاسىنداعى: «بiز، ورتاق تاريحي تاعدىر بiرiكتiرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرiندە مەملەكەتتiلiك قۇرا وتىرىپ، ءوزiمiزدi ەركiندiك، تەڭدiك جانە تاتۋلىق مۇراتتارىنا بەرiلگەن بەيبiتشiل ازاماتتىق قوعام دەپ ۇعىنا وتىرىپ، دۇنيەجۇزiلiك قوعامداستىقتا  لايىقتى ورىن الۋدى تiلەي وتىرىپ، قازiرگi جانە بولاشاق ۇرپاقتار الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشiلiگiمiزدi سەزiنە وتىرىپ، ءوزiمiزدiڭ ەگەمەندiك قۇقىعىمىزدى نەگiزگە الا وتىرىپ وسى كونستيتۋتسيانى قابىلدايمىز» دەپ ايتىلعان باستى تەزيستىك ويدىڭ شەڭبەرىندە جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

ول ءۇشىن ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تاريح ءپانىنىڭ وقۋ باعدارلامالارىندا قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن حاندىق باسقارۋ فورماسىنداعى ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قۇرۋى، پاتشالى رەسەي مەملەكەتتىنىڭ بوداۋىنا ءوتۋى مەن كسرو قۇرامىندا مەملەكەتتىك سۋبەكت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋى، قازاق جەرىنە بۇگىندەگى قازاقستانداعى بارلىق ەتنوستاردىڭ بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدەردە كەلىپ قوڭىستانعانى، جەر اۋدارىلىپ كەلگەنى قاندايدا بولماسىن ءبىر اسىرەلەۋسىز وبەكتيۆتى باياندالۋى، سونداي-اق بۇگىندەگى قازاق جەرىندەگى بارلىق ەتنوستاردىڭ ورتاق تاريحي تاعدىرى - ولاردىڭ بارلىعىنىڭ وكىلدەرىن ازاماتتىق بەلگىلەرى بويىنشا - قازاق دەپ اتالاتىن ۇلتقا بىرىكتىرگەنىن قاندايدا بولماسىن ءبىر اسەرەلەۋسىز، بايسالدى ءارى ۇعىنىقتى تۇردە وقىتىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز.

جوعارىدا باياندالعان مازمۇندا تاربيە جانە ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىستەرى ۇيىمداستىرىلىپ، وتانىڭ ءھام ۇلتىڭ سۇيۋگە، ەركiندiك ءھام جاۋاپكەرشىلىككە، تەڭدiك ءھام پاريتەتتىككە، تاتۋلىق ءھام دوستىققا،  تولەرانتتىلىق ءھام ليبەرالدىققا شاقىراتىن پاتريوتتىق رۋحتاعى تاربيە بەرىلۋى قاجەت.

ءۇشىنشى، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءوسىپ-وركەندەۋىن قامتاماسىز ەتۋ. گۇلدەنگەن، ءوسىپ-وركەندەگەن، حالىقارالىق قاتىناستا وزىندىك سالماعى بار، الەمدىك قاۋىمداستىقتا ويىپ تۇرىپ ءوزىنىڭ ورىنىڭ العان ەلدە ءومىر ءسۇرۋ كەز كەلگەن ادام ءۇشىن سول ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە قىزىقتى، ءارى ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرادى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق وركەندەگەن ەلگە اينالۋى، الدىنعى ايتىلعان ەكى تۇعىرعا تىكەلەي بايلانىستى. ناسىلدىك جانە ەتنوستىق تەندىك اياسىندا، ازاماتتىق بەلگىلەرى بويىنشا ءبىر ۇلتتىڭ بويىندا ءوزىن سەزىنۋ، قوعامنىڭ ءار سالاسى بويىنشا ءوزىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىن بولعان الەۋمەتتىك تەڭدىك ساقتالعان قوعامدا ەكونوميكاسى وركەندەگەن، ەتنيكالىق جانجالداردان ادا، جەمقورلىقسىز كۇشتى مەملەكەت قۇرۋعا بولادى.  

ءسوزىمىزدى قورىتىندىلايتىن بولساق، ۇلت ماسەلەسىندە بۇگىندەگى قوعامىمىزدا ورىن الىپ جاتقان تۇيتكىلدى پروبلەمالاردى اشىق كوتەرمەي، كەڭەس كەزىنەن قالعان ەسكى سۇرلەۋدەن شىقپاي،  كەرسىنشە مۇنداي ماسەلەلەر جوق دەپ ونىڭ بەتىن عانا ارلەپ قويۋ، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ ناتيجەلى ەمەس ەكەنىڭ كورسەتەدى. ۇلت ماسەلەسىندەگى ساياساتتىڭ بۇگىنگى تاڭداعى مودەلى، بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا ساي ەمەس، الەمدىك ۇستانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان تاجىريبەدەن الىس. مۇنداي جاعدايدا ەتنيكالىق تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر ورىن الىپ، ولاردىڭ ءتۇرلى الەۋمەتتىك جانە تۇرمىستىق جاعدايلاردىڭ سەبەبىمەن جانجالدارعا ۇلاسۋى زاڭدى قۇبىلىس.

وسىعان وراي، ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىقپەن مويىندالعان ۇعىم-تۇسىنىكتەر اياسىندا، الەمدىك تاجىريبەنى نازارعا الا وتىرىپ، ەلدەگى ەتنوستاردى ازاماتتىق بەلگىلەرى بويىنشا ءبىر ۇلتقا ۇيىستىراتىن، بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنان شىعاتىن ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق ماقسات-مۇراتتاردى كوزدەيتىن، قازاقستاننىڭ وزىندىك ۇلتتىق ساياساتىنىڭ مودەلىن قۇرۋ، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەالوگياسىن جاساۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.

امانكەلدى سادۋاقاس

پايدالانعان دەرەك كوزدەرى:

• قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى;
• «ماتەريالى ك يستوري كيرگيز-كازاكسكوگو نارودا»، م. تىنىشپاەۆ;
• «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى»، م. ماعاۋين;
• «ەلدەگى ءدىني احۋال، وزگەرىستەر ءبىزدىڭ باعىتىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىڭ كورسەتە باستادى» م. مىرزاحمەتوۆ، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق پورتالى، 2011;
• «ارالاس مەكتەپ جانە شالا قازاق ماسەلەسى»، م. مىرزاحمەتوۆ، Baq.kz سايتى;
• «ۇلتتىڭ ءبىر ادامىن قورلاۋ بارلىق ۇلتتى قورلاۋمەن بىردەي»، ا.ايتالى، «انا ءتىلى» گازەتى، 2020;
• «سوۆەتسكايا ناتسيونالنايا پوليتيكا ۆ ۋسلوۆياح ادمينيستراتيۆنو-كوماندنوي سيستەمى»، يجەۆسكايا گوسۋدارستۆەننايا سەلسكوحوزيايستۆەننايا اكادەميا، سميرونوۆا ل.ۆ.، «ۆەستنيك وگۋ» №7/يۋل 2006;
• «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى;
• https://carnegieendowment.org/sada/?fa=46097&lang=en
• https://www.fergananews.com/articles/7947
• https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B%D0%B9_%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2_%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0
• https://dic.academic.ru/dic.nsf/politology/398/%D0%90%D1%81%D1%81%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%BB%D0%B5%D1%8F
• https://www.geopolitica.ru/article/etnos-narod-naciya-nacionalnost-raznica-ponyatiy-i-opasnost-ih-smesheniya
• https://thequestion.ru/questions/178143/kakaia_raznitsa_mezhdu_natsiei_i_etnosom_0f003f1d
• https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F
• https://www.akorda.kz/kz/national_projects/kazakstan-halky-assambleyasy

Abai.kz