نەمەسە باقىت ساربالاۇلىنا جاۋاپ
"قازاق ادەبيەتi" گازەتiنiڭ 14 قىركۇيەك كۇنگi سانىندا باقىت ساربالاۇلىنىڭ "الاشتى الداپ، اداستىرمايىق" دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. وعان سەبەپ بولعان "جاس الاش" گازەتiنiڭ 30 تامىز كۇنگi سانىندا جاريالانعان مەنiڭ سىن ماقالام. "جاس الاش" گازەتi جاريالاعان مەنiڭ ماقالام "قازاق قالامگەرلەرiنiڭ ازاماتتىق بەلسەندiلiگi نەگە قۇلدىراپ كەتتi?" دەپ اتالادى. شىنىندا دا، قازiرگi كۇنi جازۋشىلارىمىزدىڭ قوعامدىق ءۇنi قۇمىعىپ، باسەڭ عانا ەستiلەتiنiن ەلدiڭ ءبارi بiلەدi. بەلگiلi نارسەنi بiلگiسi كەلمەيتiن - تەك قانا باقىت ساربالاۇلى. "جازۋشىلارعا نەگە جالا جاباسىڭ؟" دەپ مەنiڭ ءوزiمدi ايىپتايدى...
بiزدiڭ حالىق "اقىن" دەسە، "جازۋشى" دەسە ەلەڭدەپ قالادى. ويتكەنi حالىقتىڭ مۇڭىن، ەلدiڭ زارىن ەجەلدەن اقىندار، جىراۋ­لار ايتقان. كەرەك دەسەڭiز، بۇل - بiزدiڭ ۇلتتىق سيپاتىمىز، ۇلتتىق ەرەكشەلiگiمiز. سوناۋ اسان قاي­عىدان باستاپ، ودان بەرگi ابىل، سىپىرا جىراۋ، اقتامبەردi, شال­كيiز، بۇحار جىراۋ، اباي، ماحامبەت...

نەمەسە باقىت ساربالاۇلىنا جاۋاپ
"قازاق ادەبيەتi" گازەتiنiڭ 14 قىركۇيەك كۇنگi سانىندا باقىت ساربالاۇلىنىڭ "الاشتى الداپ، اداستىرمايىق" دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. وعان سەبەپ بولعان "جاس الاش" گازەتiنiڭ 30 تامىز كۇنگi سانىندا جاريالانعان مەنiڭ سىن ماقالام. "جاس الاش" گازەتi جاريالاعان مەنiڭ ماقالام "قازاق قالامگەرلەرiنiڭ ازاماتتىق بەلسەندiلiگi نەگە قۇلدىراپ كەتتi?" دەپ اتالادى. شىنىندا دا، قازiرگi كۇنi جازۋشىلارىمىزدىڭ قوعامدىق ءۇنi قۇمىعىپ، باسەڭ عانا ەستiلەتiنiن ەلدiڭ ءبارi بiلەدi. بەلگiلi نارسەنi بiلگiسi كەلمەيتiن - تەك قانا باقىت ساربالاۇلى. "جازۋشىلارعا نەگە جالا جاباسىڭ؟" دەپ مەنiڭ ءوزiمدi ايىپتايدى...
بiزدiڭ حالىق "اقىن" دەسە، "جازۋشى" دەسە ەلەڭدەپ قالادى. ويتكەنi حالىقتىڭ مۇڭىن، ەلدiڭ زارىن ەجەلدەن اقىندار، جىراۋ­لار ايتقان. كەرەك دەسەڭiز، بۇل - بiزدiڭ ۇلتتىق سيپاتىمىز، ۇلتتىق ەرەكشەلiگiمiز. سوناۋ اسان قاي­عىدان باستاپ، ودان بەرگi ابىل، سىپىرا جىراۋ، اقتامبەردi, شال­كيiز، بۇحار جىراۋ، اباي، ماحامبەت...
قازiرگi كۇنi دە حالىق ەڭ الدىمەن ءوزiنiڭ اقىن-جازۋشىلارىن iزدەسە، ول حالىقتىڭ دارمەنسiز­دi­گi­نەن، شاراسىزدىعىنان ەمەس، نە بولماسا قولدارىنان تۇك كەلمەيتiندiگiنەن ەمەس، ەجەلدەن قالىپتاسىپ قالعان وسىنداي ۇردiستەن. داستۇردەن. "قاڭعىپ كەلگەن شۇرەگەي" (ە.راۋشانوۆ), ياكي كولبين كەلگەن كەزدە العاش رەت وسى كولبيننiڭ بەتiنە تiكە قاراپ شىندىقتى كiم ايتتى؟ اقىن جۇبان مولداعاليەۆ! حالىقتىڭ اقىن-جازۋشىلارعا قاراپ جالتاقتايتىنىنىڭ، ولاردى الدىعا سالۋعا تىرىساتىنىنىڭ، شىندىقتى ەڭ الدىمەن اقىن-جازۋشىلاردان كۇتەتiنiنiڭ دە وسىنداي سىرى بار. ء"سوز ونەرi - كيەلi ونەر. اقيقاتتى دا كيەلi ونەرمەن اينالىسىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشىلار ايتسىن!" دەپ ويلايدى حالىق. "اقىن-جازۋشىلاردىڭ اۋزىنىڭ دۋاسى بار عوي. شىندىقتى دا الدىمەن دۋالى اۋىز قالامگەرلەر ايتسىن!" دەپ سانايدى حالىق.
بiراق سوڭعى جىلدارى حالىقتىڭ اقىن-جازۋشىلاردان كوڭiلi قالا باستادى. مۇنىڭ ەڭ باستى دالەلi - قازiرگi كۇنi باسىلىمدارىمىزدا زيالىلار جونiندە ايتىس-تارتىستىڭ ءجۇرiپ جاتقانى. زيالى دەگەندە ەل ەڭ الدىمەن اقىن-جازۋشىلاردى ەسكە الاتىنى، اقىن-جازۋشىلاردى iزدەيتiنi دە ءمالiم. ال ەندi حالىق ءدال قازiر زيالىلار تۋرالى نە دەيدi? "ەلi ءۇشiن ەڭiرەپ، جۇرتى ءۇشiن جۇلقىساتىن، ۇلتى ءۇشiن جان اياماي كۇرەسiپ، ءوز ءومiرiن سول جولدا قۇربان ەتۋگە دەيiن بارا العان الەكەڭدەر مەن احاڭ، جاقاڭدارداي شىن زيا­لىلار جوق! بۇگiنگi زيالىلار قايتا زياندىعا اينالدى..." دەيدi. وسىنداي پiكiرلەر، وسىعان ۇقساس پiكiرلەر ءباسپاسوز بەتتە­رiن­دە سان مارتە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. مەن ايتسام، مiنە، وسىنداي كوپتiڭ پiكiرiنە سۇيەنiپ ايتتىم.
اقىرى ايتتىم عوي، اياعىنا دەيiن ايتايىن، تىڭدا، باقىت! قازاقستان جازۋشىلار وداعى نە ءۇشiن كەرەك؟ قازاقستان جازۋشىلار وداعى ەڭ الدىمەن جازۋشىلاردىڭ باسىن بiرiكتiرiپ وتىرعان قوعامدىق ۇيىم رەتiندە وسى جازۋشىلاردىڭ ەلدiڭ مۇددەسiن، حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن جۇيەلi تۇردە ايتىپ وتىرۋىنا ىقپال ەتۋگە تيiس! ەلدiڭ مۇددەسiن، حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن ايتۋ ءۇشiن جازۋشىلار قاۋىمى سايا­سي تۇرعىدان وتە ساۋاتتى ءارi سەرگەك بولۋى كەرەك! ال باقىت، سەن ءوز ماقالاڭدا بەرiك شاحانوۆتىڭ "جازۋشىلار وداعى مەن جازۋشىلار ساياساتپەن اينالىسپاۋى كەرەك" دەگەن ويىن قۇپتايسىڭ جانە ونىڭ ايتقانى وتە دۇرىس دەپ سانايسىڭ. قازiرگi كۇنi ءومiر دە، ونەر دە - ساياسات. "ونەر ادامى ساياساتپەن اينالىسپاۋ كەرەك" دەگەن ءسوز - جاۋاپكەرشi­لiك­تەن قاشۋ دەگەن ءسوز. ءوزiڭنiڭ ەل الدىنداعى، ۇلت الدىنداعى جا­ۋاپ­كەرشiلiگiڭنەن قاشۋ، بەزۋ دەگەن ءسوز.
"جازۋشىلار وداعى ساياساتپەن اينالىسپاۋ كەرەك" دەگەن ۇستانىم قازاقستان جازۋشىلار وداعىن قايدا اپارعانىن بiلەسiڭ بە، باقىت؟ ەلدەن الىستاتىپ، حالىقتان قاشىقتاتىپ جiبەردi. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ەلدەن الىستاپ، حالىقتان قاشىقتاپ كەتكەنiن جاڭاوزەن وقيعاسى دالەلدەپ تە بەردi...
"جازۋشىلار وداعى ساياساتپەن اينالىسپاۋ كەرەك" دەگەن ءسوز - "بiزگە ەلدiڭ دە، حالىقتىڭ دا كەرەگi جوق. بiزگە ەلدiڭ ءمۇد­دەسiنiڭ دە، ۇلتتىڭ مۇڭ-زارىنىڭ دا قاجەتi جوق..." دەگەن ءسوز. كەزiندە بiزدiڭ الىپتارىمىز (ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ جانە ت.ب.) نەگە سايا­ساتتىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇردi? وسى جونiندە قازاقستان جازۋشىلار وداعى مىقتاپ ويلانۋى كەرەك. قازiرگi كۇنi زەينەتكەر ەكەش زەينەتكەرلەر دە ساياساتپەن اينالىسادى. "زەينەتكەرلەر وداعىنىڭ" تiرلiك-تىنىسىنا بiر ءسات زەر سالىپ كورسەڭiز، بۇعان ءوزiڭiزدiڭ دە كوزiڭiز جەتەدi...

***
"قازاق ادەبيەتi"" گازەتi 2010 جىلعى 14 مامىر كۇنگi سانىندا مەنiڭ "اقىندار تۋرالى اقيقات" اتتى ماقالامدى تۇتاستاي بiر بەتكە جاريالادى. وندا اقىندارىمىزدىڭ ازاماتتىق بەلسەندi­لiك­تە­رiنiڭ تومەندەپ كەتكەنiن جان-جاقتى دالەلدەپ جازعانمىن. وندا "قازiرگi قازاق اقىندارى بۇرىنعى قالامداستارىنىڭ اقىندىعىن قابىلداپ العانىمەن، ولاردىڭ رۋحاني قولباسىلىق مiندەتiن ارقالارىنا ارتا العان جوق... ازاماتتىق ۇندەرiن السiرە­تiپ الدى، قوعامداعى كوسەمدiك شەپتەرiن قورعاي الماي ايىرىلىپ قالدى. ...توقىراۋ جىلدارىندا توقىراۋمەن بiرگە اقىندارىمىز دا مورالدىق توقىراۋعا ۇشىرادى، وزدەرi دە قال­عىپ، وزگەلەردi دە قالعىتتى. ءسويتiپ، اقىندار iش­كەن­گە ءماز، جەگەنگە توق كۇي كەشiپ، قاق-سوقپەن جۇمىسى جوق، ەشكiممەن قاقتىعىسپايتىن، سوقتىعىسپايتىن، بەت جىرتىسپايتىن، تارتىسسىز، كۇرەسسiز، جانعا جايلى قوڭىر ولەڭ، قوڭىر توبەل تiرلiك تاۋىپ الدى", - دەگەن سىندار ايتىلدى.
ونى از دەسەڭiز، "جالىن" جۋرنالىنىڭ 2010 جىلعى №12 سانىندا مەنiڭ "اقىن جانە ازاماتتىق پوزيتسيا"دەگەن كولەمدi ماقالام جانە جاريالاندى. وندا جيىر­مادان استام قازiرگi ايتۋلى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى، ونداعى ازاماتتىق ليريكانىڭ جاي-كۇيi ءسوز بولعان. بۇل ماقالادا دا اقىنداردىڭ ازاماتتىق بەلسەندiلiكتەرiنiڭ تومەندەپ كەتكەنi سىنعا الىنعان. دەمەك، مەن جازۋشىلاردىڭ ازاماتتىق بەلسەندiلiگi تۋرالى بۇرىننان ايتىپ كەلە جاتىرمىن. جانە ايتا دا بەرەمiن!
"شەشە الماي جاتقان ءوز ماسەلەمiز نە؟ باسىن اشىپ، ناق­تى ايتپايسىڭ با؟" - دەپ كiنا­لاي­سىڭ مەنi, باقىت. ماقالانى وقىعان ادام ولاي دەمەس ەدi. بiر بەتتiك ماقالادا شەشiلمەي جاتقان ماسەلەلەر (قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعى اتقارا الماي وتىرعان مiندەتتەر، جازۋشىلاردىڭ ازاماتتىق بەل­سەندiلiكتەرiنiڭ تومەندەپ كەتۋiنiڭ ناقتى سەبەپتەرi, الداعى ۋاقىتتا قانداي iس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەكتiگi جانە ت.ب.) "بiرiنشiدەن", "ەكiنشi­دەن..." دەپ سانامالاپ ايتىلعان. كەمشiلiك­تەر ناقتى دالەلدەر كەلتiرiلiپ كورسەتiلگەن.
"راس، كوبiسi (جازۋشىلاردىڭ) شاحانوۆقا ەرiپ شۋلامايدى، بولات اتاباەۆقا سەنiپ تۋلامايدى", - دەپ كەكەتەسiڭ. مiنە، سەنiڭ اشىق كۇندە اداسقان تۇسىڭ.
سوناۋ جىلى كرەملدiڭ ناق تورiندە، سەزدەر سارايىندا، كومپارتيانىڭ ءالi تاعىندا تۇر­عان كەزiندە باس سەكرەتار م.س.گورباچەۆتىڭ تiكەلەي وزiمەن تiرەسiپ، مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسiن كو­تەرگەنi, جەلتوقساندىقتاردىڭ iسi مەن شىندىعىن تەكسەرۋگە كوميسسيا قۇرۋعا قول جەتكiزگەنi, ءوزiمiزدiڭ جوعارى كەڭەستە ورىس تiلi قازاق تiلiمەن بiرگە مەملە­كەتتiك تiل بولۋىنا دەپۋتاتتاردىڭ ءبارi قول كوتەرiپ، داۋىس بەرiپ جاتقان كەزدە، مiنبەردەن جالىندى ءسوز سويلەپ، پرەزيدەن­تi­مiزدi ءوز جاعىنا شىعارىپ، قايتا داۋىسقا سالعىزىپ، قازاق تiلiنە دارا مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiن بەرگiزگەنi مۇحتار شاحانوۆتىڭ تاريحي ەرەن ەرلiگi ەمەس پە؟! كۇنi كەشە "ەل بiرلiگi" دەگەن دوكترينا بويىنشا ۇلتتىعىمىزدان، قازاق دەگەن اتىمىزدان ايىرىلىپ، جاي عانا قازاقستاندىق بوپ كەتە جازداعاندا، جارالى جۇرەگiن جالاۋ ەتiپ، سوڭىنا سەرiكتەرiن ەرتiپ، توپ باستاپ، قازاق اتىمىزدى ساقتاپ قالعان كiم؟ ول دا - مۇحتار شاحانوۆ. ۇلتتىڭ مۇددەسi ءۇشiن ارقا ەتi ارشا، بورباي ەتi بورشا بولىپ كۇرەسiپ جۇرگەن تۇلعانى كەكەتۋگە، مازاقتاۋعا بولمايدى، باقىت! مۇحتار شاحانوۆتى مازاقتاۋ - قازاق تiلiن مازاقتاۋ، باقىت! وسىنى جادىڭنان شىعارما!
سەنiڭشە، م.شاحانوۆتىڭ سوڭىنان ەرiپ، تiل ءۇشiن، ۇلتتىعىمىز ءۇشiن، قازاق بولىپ قالىپ، قازاق بولىپ ءومiر ءسۇرۋiمiز ءۇشiن بiرگە كۇرەسiپ، جانىن ورتاعا سالىپ جۇرگەن كۇرەسكەر سەرiكتەرi دە "شۋىلداقتار" بولعانى عوي. نە دەۋگە بولادى بۇعان؟!
ال بولات اتاباەۆ كiم ءۇشiن "تۋلاپ" ءجۇر؟ جاڭاوزەندiكتەر ءۇشiن جانى اۋىرىپ، سولارعا بولىسامىن دەپ تۇرمەگە ءتۇسiپ شىقتى. جاڭاوزەندiكتەرگە، ياعني ەكiنشi جەلتوقساندىقتارعا اراشا تۇسكەندەر سەنiڭشە جاي "تۋلاعان" با؟ مۇنىڭ دا - بارىپ تۇرعان سوراقىلىق!
"مىرزان كەنجەبايدى نەگە مىقتى اقىن ەتپەيسiڭ؟.." دەگەن كەكەسiن ءسوزiڭ بار. مىرزان مىقتى اقىن ەمەس دەپ كiم ايتتى؟ جاقسى اقىن ءارi سىنشى. ال ازاماتتىق پوزيتسياسىنا كەلسەك، تۋراسىن ايتادى. ەشكiمگە جاعىنىپ جارامساقتامايدى، ەشكiمنiڭ تۋفليiن جالامايدى. ءباسپاسوز بەتتەرiندە قوعامىمىزداعى كەلەڭسiزدiكتەردi كورسەتكەن كوسەمسوزدەرi جيi جاريالانىپ جاتاتىن، ازاماتتىق بەلسەندiلiگi جوعارى جازۋشىلارىمىزدىڭ بiرi.
"مۇحتار شاحانوۆقا ەرەتiن جەر بار دا، ەرمەيتiن جەر بار", - دەپ مايدالايسىڭ. سول ەرمەيتiن جەرiن نەگە ايتپايسىڭ؟ م.شاحانوۆ جازۋشىلاردى قانداي ەرمەيتiن جەرگە باستاپ ەدi? توڭكەرiس جاساۋعا شاقىردى ما؟ شاقىرعان ەمەس جانە شاقىرمايدى دا! سەنiڭشە، تiلiمiز ءۇشiن، قازاق دەگەن اتىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشiن بەيبiت ميتينگiگە شاقىرسا، سول ەرمەيتiن جەر مە؟ ەرمەسەڭدەر ەرمەي جۇرسiڭدەر عوي...
"دات" تiلشiسi گۇلميرا تويبولديناعا ايتقان سوزدەرiڭ - تiپتi ۇيات. "وداقتاعى جيىندا قالامگەرلەر نەگە قاقتىعىسىپ قالدى؟" دەگەن توپتاما ماقالالارى ءۇشiن جەر-جەبiرiنە جەتiپسiڭ ونىڭ. گۇلميرا شىندىقتى جازىپ وتىر. جازۋشىلار جيىندارىنىڭ قاقتىعىسسىز وتكەنiن قاشان كورiپ ەدiڭ؟ ايەل ادامعا "اۋزى قيسىق", "مۇرنىنا ەشتەڭەنiڭ يسi بارمايتىن قۋىرشاق جۋرناليست" دەپسiڭ. گ.تويبولدينا وداق جيىنىنان بەرگەن رەپورتاجدىق ماقالاسىندا بولعان جايدى قاراپايىم تiل­مەن بايانداپ قانا بەرگەن. سول ءۇشiن سونشا سوگۋگە بولا ما؟ ول بولعان جايدى سول بولعان كۇيiن­­دە، حابار ءتۇرiن­دە جازعان، ەشبiر سوت ودان "اۋزى قيسىق" دەپ سوگەتiندەي iلiك تابا المايدى.

***
ەندi كەشەگi وتكەن قا­لامگەر­لەردiڭ قۇ­رىل­تايىنا كەلسەك، مەن تەلەفون ارقىلى "جاس الاشقا" بەرگەن سۇحباتىمدا "ول جيىن بۇرىنعى ستسەناريلەر قالىبىندا وتەدi, وزگەرiس كۇتپەيمiن" دەگەنمiن. سولاي بولدى دا. استاناداعى بiراز جازۋشىلار وعان بارماي قالدىق. ادەيi.
راس، ۇلت مۇددەسiنiڭ ءتۇيiندi ماسەلەلەرiن كوتەرiپ، قورعاۋعا كەلگەندە، ۇندەۋلەرگە قول جيناعاندا، العاشقى توپتان تابىلاتىن بiرسىپىرا اقىن-جازۋشىلارىمىز بار: م.شاحانوۆ، د.يسابەكوۆ، ت.ابدiكوۆ، ق.جۇمادiلوۆ، ت.مەدەتبەك، س.سماتاەۆ، س.تۇر­عىن­بەكوۆ، ە. راۋشانوۆ جانە تاعى باسقالار. ونەر قايراتكەر­لەرiنەن ءاسانالi ءاشiم مەن بولات اتاباەۆ ۇنەمi قوستاپ، بiرiنشi بوپ قول قويىپ جۇرەدi. 2010 جىلى 11 قاراشا كۇنگi "جاس الاش" گازەتiندە "ۇلتقا، تiلگە جانى اشىمايتىن جازۋشىلار وداعى قاجەت پە؟" دەگەن ۇندەۋگە سولار قول قويعان. تiپتi, ول سۇراقتى "وداق" ءسوزiن الىپ تاستاپ، سونداي جازۋشى حالىققا كەرەك پە؟ - دەپ قويساق شە! ارينە، "كەرەگi جوق" دەپ جاۋاپ بەرەر ەدi كiم-كiم دە. شىنىندا، ۇلت ۇلتتىعىنان ايىرىلىپ، انا تiلiڭ اياق استىندا قالىپ قورلانىپ جاتسا، سوعان سەلت ەتپەيتiن، ونى قورعاۋعا اتتاپ اياق باسپايتىن وداقتىڭ دا، جازۋشىنىڭ دا نە كەرەگi بار؟
انا تiلiڭ - ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە! - دەپ قادىر اقىن ايتقانداي، انا تiلدەن ايىرىلۋ اردان دا ايرىلۋ عوي. ولاي بولسا، سول ارىمىز ءۇشiن كۇرەسپەيتiن جازۋشى، مەيلi ول قانداي كلاسسيك، مەيلi قانداي سىيلىقتاردىڭ يەسi بولسىن، حالىققا قادiرi بولماسا كەرەك.
جازۋشىلار وداعىنىڭ 75 جىلدىق مەرەيتويىندا سويلەگەن سوزiندە اكادەميك سالىق زيمانوۆ: "باسقا تiلدەردiڭ وسۋiمەن سالىستىرعاندا، قازاق تiلiنiڭ تاعدىرى قۇلدىراپ، تومەندەپ كەتتi. ەگەر بiز قازاق تiلiنiڭ بۇگiنi مەن ەرتەڭiن ويلاماساق، بولاشاقتا جازۋشىلاردىڭ دا كەرەگi بولماي قالۋى مۇمكiن", - دەگەن ەدi. مiنە، قانداي اتالى دا وسيەت ءسوز! اتاقتى اۆار اقىنى راسۋل عامزاتوۆتىڭ: "ەرتەڭ تiلiم بولسا ەگەر قۇرىماق،
مەن دايىنمىن ولۋگە دە بۇگiن-اق، - دەيتiن جىر جولدارىنان باسقا:
قارعىس اتسىن، قازا جەتسiن،
ەسۋاسقا انا تiلiن قورلاعان، - دەيتiن دە سۇمدىق جىر جولدارى بار. وزبەك حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، ايگiلi شىعىس جۇلدىزدارىنىڭ بiرi الiشەر ناۋايى: "ەگەر سەن شىن ادام بولساڭ، حالقىنىڭ تاعدىرىنا قابىرعاسى قايىسپايتىن قالتاقباستى ادام دەۋشi بولما!" - دەيدi. ال ۆ.گ.بە­لين­سكيدiڭ: "جالپى، ادامگەر­شiلiك­تiڭ نەگiزi - ءار ادامنىڭ تۋعان ۇلتىن سۇيۋiندە", - دەگەن پiكiرi بار. ەگەر تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىنا قابىرعاسى قايىسپايتىن بولسا، ۇلتىن جۇرەكپەن ەمەس، قۇر تiلمەن عانا سۇيسە، وندا ونىڭ قانداي ادام بولعانى؟ ارينە، ناۋايى ايتقانداي، قالتاقباستار بولعانى.

***
بiز جوعارىدا گۇلميرا تويبولديناعا "وداقتاعى جيىندا قالامگەرلەر نەگە قاقتىعىسىپ قالدى؟" دەگەن شاعىن ماقالاسى ءۇشiن باقىت ساربالاۇلىنىڭ شالا ءبۇلiنiپ، تiلدەپ، جەر-جەبiرiنە جەتكەنiن ايتقان ەدiك. ال قاقتىعىستىڭ كوكەسi قالامگەرلەردiڭ قۇرىلتايىندا بولدى ەمەس پە؟! گازەتتەر جارىسا جازىپ جاتىر. بiر عانا گازەتتەن، "حالىق ءسوزi­نەن" مىسالدار كەلتiرەيiك. گازەت تiلشiسi قارلىعا يبراگيموۆانىڭ "جازۋشىلار وداعى "جونەلتۋ مەكەمەسiنە" اينالعان با؟" دەگەن ماقالاسىن وقىساڭ، باقىت، سەن مەنi مەن گۇلميرانىڭ جازعانىنا جىلاپ كورiسەسiڭ. تاقىرىپتىڭ وزiنە قاراڭىزدار. تiلشi ونداي تاقىرىپتى تەككە قويىپ وتىرعان جوق. ونى مىنا جولداردان كورەمiز: ء"مۇيiزi قاراعايداي اكادەميك، ۇلكەن سىنشى تۇرسىنبەك كاكiشەۆ سويلەپ تۇرىپ: "ولگەنiڭ­دi كومiپ، تiرiڭدi قۇرمەتتەپ جاتىر، نۇرلانعا وسىدان ارتىق نە قىل دەيسiڭدەر؟! - دەدi. وسى ءسوز ايتىلماي-اق تۇر ەكەن، ءسوز الۋشىلاردىڭ كوبiنiڭ ايتقانى ء"جونi­مiز­بەن جونەلتiپ جاتىر عوي" بولدى. جازۋشىلار وداعى بولماسا، قايتقان قالامگەرلەر كومۋسiز قالاتىنداي قۇددى. مiنبەدەن سويلەگەندەردiڭ ءسوز اۋانىنان بايقاعانىمىز - جازۋشىلار وداعى ولگەنiڭدە ارداقتاپ، كومەتiن جەر تاۋىپ بەرەتiن مەكەمەگە اينالىپتى. بار جۇمىسى ءولiم-جiتiمدi جونەلتۋ سىندى".
"توقسان كورەيiن دەگەن جاسىم با ەدi, بىلامىق جەيiن دەگەن اسىم با ەدi" دەگەندەي، قالامگەرلەر قۇرىلتايىنىڭ ءوتۋ بارىسى، وندا سويلەگەندەردiڭ ءسوز سىڭايلارى بiزگە "حالىق سوزiنەن" وسىنداي ءسوز ەستۋگە ءماجبۇر ەتiپ وتىر عوي. ەل اۋزىنا قارايتىن ۇلكەندە­رiمiزدiڭ وي-پايىمدارىنىڭ كۇيكiلiگiنە كۇيiنگەن تiلشiنiڭ تiلiنە سونداي ساركازم ورالماعاندا قايتەدi?! تiلشi قارلىعا قارىنداسىمىزدىڭ ماتەريالدى دايىنداپ قورىتىپ بەرۋiندەگi جۋر­ناليستiك شەبەرلiگi ەرiكسiز سۇيسiنتەدi. بۇل ماقالا التى تاراۋدان تۇرادى. "جازۋشىلاردى مارعاۋلىق باسىپتى" دەگەن ەكiنشi تاراۋداعى مىنا جولداردى قالاي اتتاپ وتەرسiڭ: "بۇل قۇرىلتايدان اڭعارعانىمىز، قالامگەر دەگەن قادiرلi اتقا يە قاۋىمدا ۇستانىم جوق پا دەپ ويلادىق. "ازاماتتىق پوزيتسيا" دەگەننەن جۇرداي ما، تiپتi دەگەن دە وي كەلدi. ويتكەنi نۇرلان ورازا­ليندi قولداپ سويلەگەندەرگە دە، قولداماي سويلەگەندەرگە دە جابىلا قول سوعادى. قايسىسىن قولداپ وتىرعانىن تۇسiنبەي­سiڭ... بiراق بiز جازۋشىلاردى مارعاۋلىق باسقانىن اڭعاردىق. ۇندەمەي باس شۇلعي بەرەدi. وزدەرi قارايتىن ۇيىمعا باسشى سايلاپ، "ورتاق ۇيدەگi" جاعدايدىڭ رەتتەلگەنiنەن بۇ­رىن، ولاردى قالاماقى ماسەلەسi­نiڭ شەشiل­گەنi الاڭداتادى...".
تiلشiنiڭ وي-پايىمداۋلارىنان اعاتتىق تاپپايسىز. جازۋشىلار ورتاسىندا قالىپتاسقان اتموسفەرانى، ۇستانىم-پرينتسيپ دە­گەننiڭ جوقتىعىن، ازاماتتىق پوزيتسيادان جۇردايلىعىن ءدال باسىپ ايتقان، ءدال باسىپ اڭعارعان. "سىرت كوز - سىنشى" دەگەن وسى!
ال ەندi بۇل قارىنداسىمىزبەن "جوق، بiزدە ازاماتتىق پوزيتسيا بار", - دەپ داۋلاسىپ، پiكiر ايتىسقا شىعاتىن بiرەۋ-مiرەۋ ورتامىزدان شىعا قويار ما ەكەن؟ شىعا المايدى، سەبەبi بەلگiلi, شىندىق سولاي.
ال "اشىق الاڭ (تريبۋنا)" گازەتi رەپورتاجدى "ماڭگi ءتور­اعا" تاعىندا قالدى..." دەپ بە­رiپتi.
"دات" گازەتi دە مۇحتار شاحانوۆتىڭ "ەگەر ۇلت پەن تiل كەتسە، كiمگە كەرەكسiڭدەر؟!", ق.جۇ­ما­دi­لوۆتiڭ "سروگى وتكەن" باسشىنىڭ سۇيكiمi بولمايدى", - دەگەن سوزدەرiن جاريالاعان. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى ابىرويمەن كەتۋدiڭ ورنىنا، كرەسلوعا جابىسىپ ابىرويسىزدىققا ۇشىرادى. مiنە، وسىنى گازەتتەر­دiڭ ءبارi دە ايتتى.
جوعارىدا "حالىق ءسوزi" تiلشiسi جاقسىلاپ جازعانىنداي، جازۋشىلاردىڭ، اسiرەسە، اقساقال جازۋشىلاردىڭ پرينتسيپ­سiزدiكتەرi دە ءارتۇرلi جاعىمسىز اڭگiمەلەردiڭ وربۋiنە سەبەپشi بولدى. مىسالى، الدىڭعى پلەنۋمدا قاليحان ىسقاقوۆ: "ورنىڭا لايىقتى iزباسار iزدە! - دەپ نىعارلاعان ەدi عوي ورازالينگە. بۇل جولى ايتقانىنان اينىپ: "مەن ن.ورازاليندi ۇسىنامىن!" -دەپ تايقىپ شىعا كەلiپتi. باسقالار دا سولاي. وسىدان كەيiن...

***
مiنە، الدىمدا "قازاقستان-زامان" گازەتiنiڭ وسى جىلعى 24 مامىر كۇنگi سانىندا جاريالانعان "تار جول، تايعاق كەشكەن" ساربالاەۆ پا، الدە مەن بە؟"-دەگەن بولات تاقلىشەۆ ەسiمدi ازاماتتىڭ جانە ەلگە بەلگiلi ساتيريك جازۋشى تابىل قۇلىياسوۆتىڭ "قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق!" دەگەن ماقالاسى جاتىر. ەكەۋi دە قر جوعارعى سوتىنىڭ توراعاسى بەكتاس بەكنازاروۆتىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان.
ەكi ماقالادا دا استانادا ب.تاقلىشەۆتىڭ ءوز قارجىسىنا ماڭداي تەرiمەن سالىپ العان كوتتەدجiن باقىت ساربالاۇلىنىڭ تارتىپ الماقشى بولعان ارەكەتi باياندالادى. وقىپ وتىرساڭىز، جاعاڭىزدى ۇستايسىز. 2002 جىلى ت.قۇلىياسوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ استانا بولiمشە­سi­نiڭ مەڭگەرۋشiسi بولىپ جۇرگەندە 50 جازۋشىعا اكiمشiلiك ارقىلى تەگiن جەر تەلiمiن الادى. سودان الماتىدا تۇراتىن ب.ساربالاۇلى بiر تەلiم جەر الىپ، زاڭداستىرىپ مەنشiكتەنەدi. بiراق ءۇي سالا المايدى. زاڭ بويىنشا، 2 جىل iشiندە ءۇي سالىنباسا، جەر قايتارىلىپ الىنادى. ساتىپ جiبەرەيiن دەسە، الۋشىلار تابىلمايدى. سودان تابىلعا سول جەرگە وزدەرi ءۇي سالىپ قونىستاناتىن ادام تاۋىپ بەر، كەيiن جەردiڭ قۇنىن بەرەتiن بولسىن دەپ ءوتiنiش ەتەدi. سول كەزدەگi بiر تەلiم جەردiڭ بازار باعاسى 5000 دوللار ەكەن. سونشا اقشانى ب.تاقلىشەۆ تاۋىپ بەرە المايدى. "5000 دوللاردى ارتىنان بەرەم" دەپ كەلi­سەدi.
تاقلىشەۆ ءاۋپi­رiم­مەن باسقا قالالارداعى ءوزiنiڭ جانە قارىنداستارىنىڭ ۇيلە­رiن ساتىپ، قار­جى جيناپ، قۇرىلىسشىلار جالداپ، 2007 جىلى ەكi قاباتتى كوت­تەدجدi سالىپ بiتi­رەدi. ءدال وسى كەزدە باقىت جەر باعاسىن قىمباتتاتىپ، 100 مىڭ دوللارعا جەتكi­زەدi. بۇرىنعى ۋادەنi ۇمىتادى. ءارi-بەرiدەن سوڭ، ءۇيدi ءوزiم سالدىم، ءۇي مەنiكi دەپ سوتتاسا باستايدى. اقىرىندا ءتۇرلi قيتۇرقى جولدارمەن ءۇيدi بiلدiرمەي سىرتتارىنان پازىلبەكوۆا ۇلبولعان دەگەن ايەلگە 170 مىڭ دوللارعا ساتىپ جiبەرە­دi. اقشانى تولەگەن ۇ.پازىلبەكوۆا ءۇيدi الۋعا كەلەدi. شايقاس باستالادى. تاقلىشەۆتار اۋلەت­تەرiمەن جينالىپ، بارريكادا قۇ­رىپ، باتىل قورعانىس جاساپ، ءۇيدi بەر­مەيدi. ەكi جاق نەشە جىل بويى سوتتاسادى. قاعاز جۇزiندە سوتتاردىڭ شەشiمدەرiمەن ءۇي قولدان-قولعا وتەدi. اۋداندىق، قالالىق سوتتاردىڭ باستارى قاتادى. سوڭعى سوتتا باقىت ساربالاۇلىنان ءۇيدi ءوزiڭ سال­عان بولساڭ، قانداي ماتە­ريال­دان سالدىڭ دەپ سۇراسا، ول ءارتۇرلi كiر­پiشتەردەن سالدىم دەپ جاۋاپ بەرiپتi. تاقلىشەۆ ونى بلوكتاردان سالىپتى. ءوزi وسىنداي تالاي iستەر مەن قىلمىستاردى تەكسەرiپ، فەلەتوندار جازىپ، اشكەرەلەپ جۇرەتiن ساتيريك جازۋشى تابىل قۇلىياسوۆ ب.ساربالا­ۇلىنىڭ قۇرىلىس باسىندا بiر رەت تە بولماعانىن، وعان كوك تيىن اقشا جۇمساماعانىن ايتادى. تابىلدىڭ ءوزi ءدال سول جەردەن كوتتەدج سالىپ، تۇرىپ جاتقانىن، سوندىقتان ءبارiن جاقسى بiلەتiنiن ايتىپ بەردi. قالالىق سوت سوڭىندا ءۇي تاقلىشەۆقا تيiستi دەپ شەشiپتi. ولار سوندا قازiر اۋلەتتەرiمەن بiرنەشە وتباسى تۇرىپ جاتىر ەكەن. ال باقىتتىڭ ەندi كاسساتسيالىق سوتقا شاعىمدانىپ، iستi بۇزعىزىپ، ءۇيدi قالاي دا تارتىپ الۋعا بار كۇشiن سالىپ جاتقانىن بiلدiك.
مەن "اقيقاتشىل" ب.ساربالاۇلىنىڭ جوعارىداعى گازەتتەگi بiر بەتتiك ءوز ماقالاسىن دا وقىپ شىقتىم. قاپتاعان قايشىلىق­تار­عا تولى. باقىت ماقالاسىندا iستi قاراپ، تاقلىشەۆتىڭ پايداسىنا شەشكەن سۋديا م.ا.قوجا­بەر­گەنوۆتiڭ اتىنا اۋىر سىن ايىپ­تاۋلار ايتىپ، تiپتi, ول قۋىلۋ كەرەك دەپ قوقان-لوققى جاسايدى. ونىڭ قوقان-لوققىسىنان ەشتەڭە شىقپاپتى. ب.ساربالاۇلىنىڭ اپەللياتسيالىق ارىزىن قاراعان استانا قالاسىنىڭ سوتى 2012 جىلى 17 تامىز كۇنi مىناداي قاۋلى قابىلدادى: "استانا قا­لاسىنىڭ الماتى اۋداندىق سوتىنىڭ 2012 جىلى 12 ماۋسىم كۇنi وسى iستi قاراپ شىعارعان شەشiمi وزگەرiسسiز قالدىرىلسىن، ال جاۋاپكەر وكiلiنiڭ اپەللياتسيالىق شا­عىمى قاناعاتتاندىرىلماسىن".
جوعارىداعى داۋلى ءۇيدi ب.ساربالاۇلى سوتتىڭ اقىرعى شەشiمiن كۇتپەي، تاقلىشەۆقا بiلدiرمەي سىرتتاي پازىلبەكوۆا ۇلبولعان دەگەن ادامعا ساتىپ جiبەردi دەدiك قوي. ەندi كەزiندە وڭباي قاتتى الدانعان ۇ.پازىلبەكوۆا 20 ميلليون تەڭگە اقشاسىن داۋلاپ باقىتتى سوت­قا بەرiپ جاتىر. بۇل iستiڭ دە ۇزاققا سوزىلاتىن قالپى بار. ايتپاقشى، ۇ.پازىلبەكوۆا "جازۋشىمىن دەگەنگە سەنiپ قالىپ ەدiم... الداپ كەتەتiنiن قايدان بiلەيiن..." دەپ زار ەڭiرەيدi.
مiنە، "الاشتى الداپ، اداستىرمايىق" دەپ ماقالا جازىپ، بiزدi قاتتى ايىپتاعان، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باس­قارما مۇشەسi, "سىن" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى باقىت ساربالاۇلىنىڭ مورالدىق بەت-بەينەسi. ەندi ونىڭ بۇدان ءارi جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسi بولىپ قالۋىنا قۇقىعى بار ما؟ وداق باسشىلارى مەن وزگە دە جازۋشىلار بۇعان قالاي قارايدى ەكەن؟ بۇدان بۇرىن جازۋشىلار وداعى مۇشەلiگiنەن شىعا­رىل­عانداردىڭ كiناسi ب.ساربالاۇلىنىڭ قىلىعىمەن سالىس­تىر­­ع­اندا ايتۋعا دا تۇرمايدى.
وداق باسشىلارى ەندi ءوز قاتارىنىڭ، ياعني ءوز iشتەرiندەگi مورالدىق احۋال-تازالىقتى ساقتاۋعا قانداي شارا قولدانار ەكەن، سونى كۇتەلiك.  

جۇما-نازار سومجۇرەك،
ادەبيەت سىنشىسى

"جاس الاش" گازەتى