قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
توبەسىندە تەمىر مەن تورلاپ تاستاعان كىشكەنە بولسا دا ەكى كوزدى تەرەزەسى بار وسى بازدا ءدال ەكى جىلىم ءوتتى. اپرەل تاعى جەتتى. قىلمىسقا تويىمسىز تەرگەۋشىمنىڭ قارنىنا «ەل قوندىرامىن» دەپ بارىمدى توكتىم. تەز جازىپ بىتىرسەم تەز قويا بەرەر دەگەن ۇمىتپەن تەزدەتىپ-اق كوكىدىم. «ايتىپ قويايىن» دەپ قايتالاپ-قايتالاپ تاپسىرعان ماسەلەلەرىن بەرگەن قاعازىنا تولتىرىپ بولىسىممەن ايقايلاپ ەدىم، تەرگەۋشىم شىقپادى.
V
توبەسىندە تەمىر مەن تورلاپ تاستاعان كىشكەنە بولسا دا ەكى كوزدى تەرەزەسى بار وسى بازدا ءدال ەكى جىلىم ءوتتى. اپرەل تاعى جەتتى. قىلمىسقا تويىمسىز تەرگەۋشىمنىڭ قارنىنا «ەل قوندىرامىن» دەپ بارىمدى توكتىم. تەز جازىپ بىتىرسەم تەز قويا بەرەر دەگەن ۇمىتپەن تەزدەتىپ-اق كوكىدىم. «ايتىپ قويايىن» دەپ قايتالاپ-قايتالاپ تاپسىرعان ماسەلەلەرىن بەرگەن قاعازىنا تولتىرىپ بولىسىممەن ايقايلاپ ەدىم، تەرگەۋشىم شىقپادى.
كاپۋستا جاپىراعىنان جاساعان كەشكى تاماقتى اكەلىپ بەرۋشىگە دە جۇگەرى كەبەگىنەن جاسالعان تاڭەرتەڭگى ۋماشتى اكەلىپ بەرۋشىگە دە ايتىپ، تەرگەۋشىمدى كەلتىرە المادىم. ءار كۇنى تاڭەرتەڭ كىشكەنتاي تەسىكتەن مۇرنىن تىجىرا سىعالاپ اسىقتىرىپ كەتەتىن قۇدىرەتتى كورىنگەندى قويدى. قوعامدا «ۇشكە قارسى تۇرىپ، بىرگە سوققى بەرۋ ناۋقانى»[1] جۇرگىزىلىپ جاتىر ەكەن. مالمانشىلىق اسقىنداپ، قىلمىس تاسىپ كەتكەندىكتەن ونى جازدىرىپ تەرگەپ انىقتاپ وتىرۋعا تەرگەۋشىلەردىڭ قاعازدارى دا ومىرلەرى دە جەتپەيتىندىگىن بىلگەن كورىنەدى. «كوپ تە تەز» ءبىتىرىپ كوممۋنيزمگە تەز جەتۋ ءۇشىن بارلىق ماسەلەنى تۇپ-تۋرا كۇرەس ۇستىندە شەشۋگە كىرىسىپتى. مەنىڭ ءىسىمدى دە سونىڭ وشىرەتىنە ءتىزىپ قويعانىن شوشقا اسپازى تاماعىمدى اكەلىپ تۇرىپ ايتىپ كەتىپ ەدى. ەندى دوداعا سالىپ قىسىپ مويىنداتۋ امالىمەن جۇلمالاپ ولتىرەتىندىگىن سەزىپ، قاتتى قىسىلىپ وتىرعانىمدا تاۋىق اسپازى كەلىپ، بارلىق كوشەگە قۇرالدى قاراۋىل قويىلعانىن ايتتى. بەيساۋات ءجۇرىس مۇلدە توقتاپتى. تۇرمەنىڭ ەڭبەك مايداندارىنان دا ساقشى كەلىپ، قاشىپ كەتكەن ادامدارىن ىزدەپ ءجۇر ەكەن.
ءبىر ۇلتاراعىمنىڭ استىنداعى اقشانى تۇگەل الىپ بەرىپ، سونى ايتقان تاۋىق اسپازىنا جاتىپ كەپ جالىندىم: تارىم مايدانىنان ادام ىزدەپ كەلگەندەر بولسا، مەنىڭ وسىندا قامالىپ جاتقانىمدى ايتۋىن ءوتىندىم. تۇستەن كەيىن سۋ كىرگىزىپ بەرۋ سىلتاۋىمەن كەلدى الگى لاۋحان[2]. اۆتونوم رايوندىق ەڭبەكپەن وزگەرتۋ مەكەمەسىنە بارىپ حابارلاعان ەكەن. تارىم مايدانىنان كەلگەن ءبىر ۇيعىر كادر بەس-التى ساقشى ەرتە ىلەسىپتى سوڭىنان. تاۋىقشى لاۋحان ولاردى وسى قاقپانىڭ الدىنا توقتاتىپ قويىپ كىرىپتى.
- مەن قاقپادان شىعىپ كەتكەن مولشەرىمدە ايقايلا!- دەي سالا، قۇلىپتى ەسىك اعاشىنىڭ سىرتىنان جابىلعان جامان كورپەنى جۇلىپ تاستاي جونەلدى. داۋىسىمدى ساقشىلارعا ەستىرتۋ ءۇشىن ىستەگەنى ەكەندىگىن ءتۇسىندىم دە بىرەر مينۋت وتىسىمەن ايقايلادىم.
- قۇتقارىڭدار، شىعارىڭدار سىرتقا، شىعارىڭدار!.. دارەتكە!...
قاقپا جاقتان بىرنەشە ادامنىڭ سارت-سۇرت ءجۇرىسى ەستىلدى دە. - سەن كىم؟- دەدى بىرەۋى ەسىك الدىنا كەلىپ.
- شايار تارىم مايدانىنىڭ جۇمىسشىسىمىن. اتىم بيعابىل، مۇندا كەلىپ قامالعانىما ەكى جىل بولدى!...
ساقشىلاردىڭ شتاپ كەڭەسى جاققا ءوتىپ كەتكەنى سەزىلىپ ەدى. قاعازدارىمدى سارى شاپانعا وراپ دايىندالىپ بولعانىمدا ەسىك اشىلدى. كيىم-كەشەگىمدى قولتىقتاي شىقتىم. تارىم لاۋگاي مايدانىندا مەنى العاش ارىز ايتقان ورىنباسار ءبولىم باستىعى تانىماي ۇڭىلە قاراپ سۇرادى اتىمدى. قايتالاپ ايتقانىمدا مۇسىركەگەندەي باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى.
- نە بوپ كەتكەنسىڭ، قاشپاساڭ بۇل ازاپ جوق ەدى عوي!
- جۋىردا رۇقسات الا المايتىن بولعان سوڭ بالا-شاعامدى تاۋىپ، الىپ قايتايىن دەپ كەلىپ ەدىم. مىنا تاۋدان ىزدەپ تابا الماي جۇرگەنىمدە قىزىل 1-ءشى قوسىن ۇستاپ اكەلىپ وسىندا قامادى!- دەدىم.
دەرەۋ داربازا الدىنداعى جابىق اۆتوموبيلگە وتىرعىزىپ، لاۋگاي مەكەمەسىنە اپارىپ قامادى. ءۇش كۇننەن سوڭ تاعى ەكى قاشقىنمەن قوسىپ قۇرساۋلاپ، سول جابىق اۆتوموبيلمەن مايدانعا قايتارىپ اكەتتى. توقتى باسيت ۇستالماي قالىپتى. ونى بىلمەيمىنگە شىعارا سالدىم. جازعان شارپۋلى شاقپا ءتىلدى «قىلمىسىمدى» دا جاسىرا تۇرۋعا تۋرا كەلدى. مىناداي موپ-مومىن سىلتاۋىم تۇرعاندا ساقشى ورنىنا كوپ ءسوزدىڭ قاجەتى نە لاۋگاي مەكەمەسىنىڭ اباقتىسىنان اپەرگەن سارالا-ساسىق كورپە ماقتاسىنىڭ اراسىنا قاتتاي سالعانمىن. تارىم مايدانىنا جەتكەنىمدە ءتىنتۋشى كادرلار ايۋ كورگەندەي ول ماقتانىڭ اراسىنا قول سۇعا المادى.
«ۇرىمجىگە قاشىپ بارا سالا ۇستالىپ قامالعان» مەنى «ماسەلەسى جوققا» شىعارىپ، مايدان تەرگەۋىنە الىپ قالماي، ءوز اتىرەتىمە جونەلتتى. باياعى قيسىق كوز زىداۋيانىم قاسىمىزداعى لاۋگاي اتىرەتىنىڭ كىرپىشتەن قالاعان اباقتىسىنا اپارىپ كىسەندەپ، قۇرساۋلاپ قاماپ، ءوزى تەرگەدى.
وسى جىعىلعان جەرىمنەن تۇرعىزباي سوعىپ كەستىرىپ لاۋگايعا قوسا سالماق بولدى ول. كەستىرمەيتىن دالەلىم كوبەيگەن سايىن كۇشەيدى. كوز قاراشىقتارى مۇرنىنىڭ بۇيىرىنە تاعى كىرىپ كەتتى.
تاۋ ىشىمەن سوۆەتكە قاشىپ بارا جاتقانىڭدا، تۇپ-تۋرا سوۆەت شەكاراسىندا ۇستالعانسىڭ. بۇل فاكتتى مويىنداماي شىعا المايسىڭ!- دەيدى.
- مەن ءۇرىمجىنىڭ ءدال تۇسىنداعى ءنانساننان[3], بالا-شاعامدى تابۋعا ەكى ساعاتتىق جول عانا قالعاندا ۇستالدىم. نانباساڭىز مەنى ۇستاپ بەرگەن ەكىنشى ءدادۇيدىڭ ازات ەسىمدى قىزىل قورعاۋشىسىنىڭ وزىنەن سۇراڭىز!- دەپ ازاتتىڭ ادرەسى مەن اتىن قىلي كوزىنە قىستىرا بەردىم. مۇنى نەگىزگى فاكت رەتىندە ۇستاعان سەبەبىم، بىرەۋى قىلمىس ىزدەي بارىپ سۇراستىرا قالسا، ازات مەنىڭ بيعابىل ەكەندىگىمدى بىلگەن سوڭ اراشالاپ، اقتاۋعا كىرىسۋى ءسوزسىز.
قىلي زىداۋياننىڭ اتى ساۋچىڭساۋ ەدى. ءوزى قۇراعان جالعان فاكتىن قاتەگە شىعارعان اداممەن ۇزدىكسىز جاۋلاساتىن، اسقان توڭمويىن سىچۋاندىق بولاتىن. توقىپ اكەلگەن جاساندى فاكتتەرى مەنىڭ الدىما كەلگەندە جىرتىلىپ كەتە بەرگەن سوڭ تەرگەۋدى قويدى. لاۋگايدىڭ تاماعىن اباقتىنىڭ ويما تەسىگىنەن بەرگىزىپ، دارەتكە دە شىعارتپاي قاماي بەردى.
بۇل اباقتىنىڭ ءبىر «جاقسىلىعى»، قۇمايت بورباس ۇستىنە سالىنعان، جەر ەدەندى. كەز كەلگەن جەرىن كەۋلەپ ويىپ جىبەرىپ، دارەتتى جىبەرە بەرۋگە قولايلى اباقتى ەكەن. كومىپ تاستاعان قيىمنان تالاي جۇمىر قۇرىق ءوسىپ-ءوربىپ شىعىپ، سالقىن كۇڭگىرت داۋالعا جابىستى دا ون شاقتى كۇندە قاناتتى قوڭىر ءبىر جاندىككە، ودان ءسال شيراي كەلە ناقتىلى كوكباس شىبىنعا اينالدى دا، تۇڭلىكتەن ۇشىپ شىعىپ كەتە بەردى. العاشىندا بوشكە كوتەرىپ ۇشقانداي بوڭ ەتە ءتۇسىپ شوشىتادى دا، قارسى داۋالعا بارىپ تاق ەتە ءتۇسىپ، ەرىكسىز ءوز باسىمدى سيپالاتادى. ءسويتىپ شىبىن دا ءوزىنىڭ ۇشۋ ارمانىنا باستان تالاي جەپ بارىپ، ارەڭ جەتەدى ەكەن.
ال، بۇل اباقتىنىڭ «جاماندىعى» قۇرالدى كۇزەت مۇناراسىنىڭ ءدال تۇبىنە سالىنعاندىعى بولدى. ۇستىمىزدەن كۇندىز-ءتۇن اۆتومات ءتونىپ تۇرعاندىقتان، جاناشىر لاۋگايلاردىڭ تەمەكى مەن تاماق كىرگىزىپ بەرۋ مۇمكىندىگى جوق.
التى كامەرالى اباقتى دا كۇز تۇسە ءبىر حانزۋ، ءبىر ءمانجۋ لاۋگاي مەن ءۇش ادام عانا قالعان ەكەنبىز. ەسىك ويماسىنان قاراپ تۇرىپ، قارسىمداعى كامەرانىڭ ماڭدايشاسى جارىلىپ كەتكەنىن كوردىم. ماعان ىرگەلەس كامەرانىڭ ارالىق داۋالى سونىڭ ەرتەڭىنە جارىلدى. جارىپ جاتقان ءمانجۋ كورشىم ەكەن. ارالىق داۋالدى ىرگەسىنەن كىرپىش سۋىرىپ جارىپتى. سول جارىققا تۇمسىعىن سۇعىپ تۇرىپ مەنەن تەمەكى سۇرادى. ار جاعىنداعى كورشىسىندە دە تەمەكى جوق ەكەن. مەنەن دە تابا الماي، مۇشتەگىمدى سۇراپ الىپ، ىشىندەگىسىن يىسكەپ-يىسكەپ جىبەردى دە ايقاي سالدى.
- باۋگاۋ ءبانجاڭ، ءۇي قۇلادى، ءۇي قۇلادى!..
ۇشەۋىمىز قاتار باقىردىق سونسوڭ. اقىرزاماندى ءتوندىرىپ ەكى ساعات باقىرعانىمىزدا قۇرالدى كۇزەت باستىعى ارەڭ كىردى. جارىقتاردى كورە سالا لاۋگاي اتىرەت زىداۋيانىن شاقىرتىپ كورسەتىپ، ەكى كورشىمدى شىعارىپ اكەتتى دە مەنى سول تۇنگە ەرۋ قالدىردى. بۇتىندەۋ ءبىر بۇرىشقا تىعىلا وتىرىپ تاڭ اتىردىم. جارىلعان ارالىق داۋالدىڭ جارىمى ەرتەڭىنە ءتۇس اۋا كۇس ەتە تۇسكەندە سونىڭ داۋىسىن ەستىپ كەلدى بىرنەشە كادر. ايتەۋىر ءبىر جاقسىسى، لاۋگاي اتىرەت زىداۋياننىڭ ساۋچىڭساۋدى تىلدەي كىرۋى بولدى: ادامىڭدى الىپ كەت دەپ، اباقتىنىڭ قۇلاپ جاتقانىن حابارلاسا دا ماسەلەمدى تولىق تاپسىراتىن بولعانىمشا كەلمەيتىندىگىن ايتىپتى.
اباقتى تۇگەل قۇلاۋعا اينالعانىن كورىپ، مەنى لاۋگاي زىداۋيانىنىڭ ءوزى ايداپ شىقتى. وزىنە قاراستى اتىرەتتەگى ەكى گرۋپپا اراسىندا ارتىلىپ قالعان ءبىر يەن ۇيگە اپارىپ قامادى. ەسىگىنە اباقتىنىڭ ۇلكەن زاموگىن سالدى دا، بۇل ماڭعا ەشقانداي لاۋگايدىڭ كەلمەۋىن، اقىرىپ تۇرىپ تاپسىردى.
سول كۇنى كەشتە كەلىپ ءبىر تەرگەدى ساۋچىڭساۋ. تاعى دا «شەكاراداعى تاۋدان» ۇستالعاندىعىمدى مويىنداتپاق بولىپ شۇقشيدى.
مەن، شىنجاڭىڭ ءدال ورتاسىنان، ادام جارالۋدان بۇرىن جارالعان» ءۇرىمجى تاۋىنان، «بالا-شاعام تۇرعان اۋىلدىڭ» ءدال قاسىنان ۇستالعاندىعىمدى تاعى ايتتىم. لاۋگاي مەكەمەسىنە حابارلاۋعا اقى بەرىپ ادام جىبەرگەن ءوزىم ەكەندىگىم دە ايتىلدى.
ءۇرىمجى تاۋىنان وسى مايدانعا دەيىنگى تەرگەۋشىلەردىڭ ەشقايسىسى تەكسەرىپ تابا الماعان قىلمىس، وسى سۋ قويماسىندا جاتقان ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە ىڭعاي شەكارادان كورىنەتىنى قالاي؟- دەدىم سونسوڭ.
- ءسويتىپ سەندە ماسەلە جوق پا، ماسەلە جوق پا؟-ساۋزىداۋياننىڭ ەكى قاراشىعى مۇرنىنىڭ استىنا تاعى كىرىپ كەتتى.
- ماسەلە بار، ول، تەك، ۇيىمە بارىپ كەلۋىمە رۇقسات بەرمەگەنىڭ ءۇشىن قاشىپ شىعۋىم عانا! سول ءۇشىن عانا، مىنا اتىرەت زىداۋيانى بولماسا، مەنى قۇلاعان اباقتىنىڭ استىندا قالدىرىپ ولتىرمەك بولدىڭ!
زىداۋيان ەكى جۇدىرىعىن تۇيە ۇمتىلعاندا كىسەن مەن قولىمداعى شىنجىرلى قىسپاقتى شاڭعىرلاتىپ مەن دە تۇرەگەلدىم. بۇل مايداندا قالپاعى جوق ادامدى ۇرۋدىڭ شەكتەلگەندىگىن ەستىگەنمىن. قىلي قاراقشى ەسىك سىرتىنان بىرنەشەۋدىڭ تىڭداپ تۇرعانىن ءبىلىپ، شاق-شۇق باسىپ شىعا جونەلدى.
- تۇرىپ تۇر، مويىنداماعانىڭدى كورىپ الايىن سەنىڭ!- دەپ زەكىرە شىقتى.
ىمىرت تۇسىسىمەن جابىقتاعى جالعىز كوزدى تەرەزەدەن ءبىر دوربا ماحوركا مەن سىرىڭكە توپ ەتە ءتۇستى. «اسپاننان سىعالاپ تۇراتىن» سيقىر كۇشتىڭ ءوزى تاستاعانداي قۋاندىردى مەنى. مۇناراداعى اسكەري كۇزەتتەن باسقا، تۇندە قورعان ءىشىن كۇزەتەتىن لاۋگاي كۇزەتشى دە بار ەدى. بۇل كۇزەتشىنىڭ ماعان تانىستىعى جوق سياقتى بولاتىن. تەمەكىنىڭ ءتورت ايلىق كەگىن ەندى قايتارىپ، كەرە قارىس قىپ وراپ تارتىپ وتىرعانىمدا سول تەسىكتەن ەندى اۋىر ءبىر دوربا ارەڭ ءوتىپ ءتۇستى. شابدول ەكەن!...
جارىلقاۋشىلارىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەگەنىممەن سول تۇندە-اق جارىلقانىپ بولدىم. قاۋىن دا ءتۇستى، ءجۇزىم دە ءتۇستى. لاۋگاي بيشارالاردىڭ وزدەرىنە كوممۋنا كەنتتەرىنە بارماي تابىلمايتىن قىمباتتى ىرىزدىق، اباقتىداعى ماعان جاۋدى. مۇنشالىق داۋلەت ەكى-ءۇش، ءتىپتى ون شاقتى لاۋلاگايدان دا تابىلمايدى. بۇل جانە ولاردىڭ ءولىم حالىنە جەتكەن ءبىر تۇتقىندى تىرشىلىكپەن قامداۋى عانا ەمەس، جىگەر-رۋحىڭدى اسپانعا قىرانشا باپتاپ ۇشىراتىن ادامزات شاپاعاتى!...
«ادامزات جاساسىن!»- دەپ كۇبىرلەپ قالدىم دا، بۇلاردىڭ قاتارىنا وقىستا تاعى دا ادامزات مۇسىندەس ازعىندار كىرىپ الماسىن دەگەن حاۋىپپەن «جاۋباسار، ساۋچىڭساۋ سىندىلاردان باسقا ادامزات جاساسىن!» دەپ كۇلىپ جىبەردىم. مۇنى قاشانعا دەيىن ءدىن سوپىلارىنشا شۇبىرتىپ-سۋرەلەتىپ وتىرامىن. -«ادامگەرشىلىك جاساسىن!»- دەپ قورتتىم سوڭىندا.
ۇرىمجىدەگى لاۋجياۋلار تۇرمەسىندە گۇلنيسا ارقىلى ماقپالعا جازعان حاتىمدا ايتىلعان شىعارماعا ەندى ەرەكشە شابىتپەن كىرىستىم. جازۋعا قولايلى مۇنداي اباقتى تابىلا بەرەر مە، تەك مۇنداعى سوقىرلاردىڭ كوزىنە ءتۇسىرىپ الماسام بولعانى. سوندىقتان ماۋزىدۇڭ شىعارمالارىنىڭ جول ارالارىنا وتە ۇساقتاپ، باسقالار تانىعىسىز ەتىپ جازا باستادىم. قازىرگى كەزدە ماۋزىدۇڭ شىعارمالارىنان باسقا كىتاپتار شەكتەلىپ-ورتەلىپ بولعان..
كۇز كۇڭگىرەنىپ سۋي كەلە بۇل اتىرەتتىڭ سۋ قويماسىنداعى مىندەتى بىتكەن ەكەن. قورعان-قۇرىلىستارىن كۇز ەتىپ، شوشقا باعاتىن ءبىر گرۋپپادان باسقالارى تۇگەل كوشىپ كەتتى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ تالپاق تاناۋلاردىڭ قورسىلىنان وياندىم. «اباقتىمنىڭ» ەسىگى اشىق قالىپ، ەكى شوشقا كىرىپ الىپتى. ويشىلداۋ مىنەزدى بىرەۋى تابالدىرىقتان ماعان اڭتارىلا قاراپ تۇر. سۋماقى مەگەجىنى يىسكەلەپ-ءتىمتىنىپ، مەنىڭ دۇنيەلىگىمدى زەرتتەۋگە كىرىسىپتى. مەنى ساۋچىڭساۋدىڭ قايتارپ اكەتپەگەنىنە ەرەگەسىپ، بۇل اتىرەتتىڭ زىداۋيانى ەسىكتەگى قۇلبىن دا الىپ كەتكەن ەكەن. بۇل جايتتى ءبىر بۇيىردەگى شوشقا باعۋشىلاردان قايناقسۋ الۋعا بارىپ ەستىدىم. مەن كەتكەنشە تاماق بەرىپ تۇرۋدى وسى گرۋپپاعا تاپسىرىپ كەتىپتى.
سىرتتىڭ تاماعى مۇنان سوڭ ءتىپتى ەركىن كەلە باستادى ماعان. دامەلقان، ەدىلبايلار لوپنوردان شايار تارىمعا كەلگەننەن بەرى قوي باعۋعا شىعىپ كەتىپ ەدى. لاۋگايدان كەيىن بوساعان ىسقاق شال مەن باسقا قازاقتاردان دا بىرقانشاسى مالشىلدىق اتىرەتىنە شىعىپ، ءبارى دە وسى سۋ قويماسىنىڭ ماڭىندا مال باعىپ ءجۇر ەكەن. ال، وسى قورعاننىڭ ىشكى، لاۋگاي كۇزەتشىسى ۇرىمجىلىك، بۇرىن ماعان سىرت تانىس اسپاز دۇنگەن بولىپ تابىلدى. بارىنە سول كۇزەتشى حابارلاپ، وسى اتىرەتتەگى ۇيعىر، حانزۋ لاۋگايلاردى كومەككە ۇيىستىرىپ جۇرگەن دە سول ەكەن. كوشىپ كەتەرىندە ءار توعايدىڭ اراسىندا جۇرگەن مالشىلارعا جاتقان جەرىمدى ايتىپ كەتىپتى. ولاردىڭ قامداۋى ءتىپتى كوبەيدى.
بۇل اباقتىم بايلىق ورداسى بولىپ العان سوڭ ەسىكتى ىشىنەن قوس تىرەۋمەن تىرەپ قويىپ، جازاتىنىمدى جازا بەردىم. وشىككەن ساۋچىڭساۋدىڭ قاشقىن تۇتقىنىن بۇلاي ەركىنە تاستاۋىندا سۇمدىق بارىن دا سەزگەندەيمىن. تىم بولماعاندا ۇرى ەتىپ ۇستاۋى، ءتىپتى، «قايتالاپ قاشقان جولىندا وق ءتيدى» دەپ ءولتىرىپ تاستاۋى دا مۇمكىن عوي. قالاي دا ءبىر سىلتاۋ تابۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەنى ءسوزسىز ەدى. بۇرىنعى جازىلعان شىعارمالارىمدى سۋلياۋمەن وراپ، تۇندە قورعان سىرتىنا شىعارىپ كومدىم دە، ەت-ماي مەن جەمىس-ازىقتارىمدى باسقا يەن ۇيلەرگە ورنالاستىردىم.
كەلەتىن دوستار بولسا كۇندىز تۇسكى دەمالىس ۋاقىتىندا ساقتىقپەن كەلۋىن حابارلاپ قويدىم دا كەش باتا اباقتىمدى مىقتاپ بەكىتىپ جاتىپ ءجۇردىم. تۇندە بىرەۋلەردىڭ كەلىپ، سىرتتان تورىپ جۇرگەنى بايقالعان سايىن مىقتاپ بەكىنە ءتۇسۋىم قاجەت بولدى. ءتىپتى، يكەمدى شوقپار دا تاۋىپ، دايىنداپ قويىپ جاتتىم. تۇندە كەلىپ ەسىك قاققاندارعا بار ەكەندىگىمدى، بىراق، كىم بولسا دا ۋاقىتسىز كەلگەندىكتەرى ءۇشىن ەسىك اشپايتىندىعىمدى ايتا جاتتىم.
- نەگە اشپايسىڭ، ەي، ساۋزىداۋيان تەرگەۋگە كەلدى، اش!- دەپ زەكىردى ءبىر ءتۇنى، ەكەۋ-ۇشەۋى كەلىپتى.
- «ءبىر ساۋزىداۋيان كەشە تۇندە دە كەلىپ كىرە الماي كەتكەن!- دەدىم ادەيى، جەڭەر ءسوز ءۇشىن وتىرىك ايتتىم. - راس ساۋزىداۋيان تەرگەۋگە ءتۇن ورتاسىندا كەلمەيدى سەندەر باسقا ادام، ەسىك اشپايمىن!
- اش، ساۋزىداۋيان - مەن!- دەدى ءوزى ۇيعىرشا تىلدە زەكىرىپ.
- كەشە تۇندە كەلگەن دە سەن بولاتىنسىڭ، ءدال وسى داۋىسپەن، وسى سوزبەن اقىرعانسىڭ عوي، ەندى ءتىپتى دە سەنبەيمىن!... ەي، سەندەر اباقتىدا جاتقان ادامنان نە تاپپاقسىڭدار!- وسى سوزدەن مەن دە زەكىدىم. -مۇنداي ۋاقىتتا كەلەتىندەي ساۋزىداۋيان ۇرى ەمەس، ءبىلىپ وتىرمىن. شىراق جوق، قاراڭعى ۇيدە قانداي تەرگەۋ بولاتىندىعىن بىلمەيتىن كىشكەنە بالا ەمەسپىن! ەگەر، اباقتى بۇزىپ كىرمەك بولساڭدار، كەم بولعاندا بىرەۋىڭ ولەسىڭ!... قاراڭعىدا باستارىڭا نەنىڭ تيگەنىن دە بىلمەي ولەسىڭدەر! كەشە تۇندە ساۋزىداۋيان بولىپ كەلىپ، كىرە الماي كەتكەن تاعى دا سەندەر. الدىڭعى تۇندەردە مەنى قۇتقارماق بولىپ، سوۆەتكە كەتسەڭ دە شىعارىپ سالامىز دەپ ۋاعدا بەرىپ تەكەلەگەنسىڭدەر! سوۆەتىڭنىڭ دە، امەريكاڭنىڭ دا، گومەنداڭىڭنىڭ دا كەرەگى جوق ماعان، كەتىڭدەر!
ەسىكتى ۇشەۋلەپ ءۇنسىز يتەرىپ قىمىرلاتا الماي كەتۋگە بەت العاندارىندا تاعى سويلەدىم.
- ەي، سەن راس ساۋزىداۋيان بولساڭ، بۇزۋدىڭ ورنىنا اباقتىڭدى مىقتاپ قۇلىپتاپ كەتپەسپە ەدىڭ! اباقتى ەسىگىن سىرتىنان يتەرىپ قۇلاتپاق بولعانىڭ كىمنىڭ ءىسى؟ بۇل جۇرىسىڭنەن قاراقشى ەكەندىگىڭ ءتىپتى انىقتالمادى ما!...
ساۋزىداۋيان ءتىسىنىڭ اراسىنان ءوز تىلىندە كۇبىرلەپ تىلدەپ، جاۋاپسىز كەتتى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ اتىرەتتىڭ ەكى كادرى كەلىپ، اباقتىما ءتىنتۋ جۇرگىزدى. جەر ەدەندى تەكسەرىپ تە ەشتەڭە تابا المادى. تۇندە «قاراقشىلار» كەلىپ، قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعانىن مالىمدەدىم ولارعا.
- اياق-قولى كىسەندەلىپ اباقتىدا جاتقان ادامنان قاراقشىنىڭ نە ىزدەيتىندىگىن تۇسىنبەيمىن. قاشىپ شىعۋىما كومەكتەسەتىن ادام بولىپ تا، ساۋزىداۋيان بولىپ تا كەلدى. ءوزىم ىشىنەن تىرەۋ تىرەپ قورعانىپ جاتىرمىن. قۇلىپسىز، كۇزەتسىز اباقتى بولا ما؟ يەن قورشاۋدا جاتقان، قاراڭعى ۇيدەگى قىلمىستىعا ءتۇن ورتاسىندا تەرگەۋشى كەلە مە؟... ەگەر سىرتتاي بايقاپ قايتۋ ءۇشىن كەلسە، اباقتى ەسىگىن ۇشەۋلەپ يتەرىپ قۇلاتپاق بولعانى قالاي؟... دەمەك، زيانكەستىك ىستەۋ ماقساتىمەن جۇرگەندىكتەرى انىق. قول-اياعىمداعى مىنا كىسەندەر مەنى قاشۋدان قورعاعانىمەن جاۋدان قورعاي المايدى! ماسەلە انىقتاۋ ءۇشىن قاماپ وتىرعان بولساڭدار، مەنى قاتەردەن دە قورعاپ، مىقتى قۇلىپپەن، كۇزەتپەن قاماڭىزدار!
اتىرەتتىڭ كىشى كادرلارى ءبىر-بىرىنە اڭتارىلا قاراسىپ الىپ، بىرەۋى جاۋاپ قاتتى:
- بۇل تالابىڭ دۇرىس، باسشىلىققا جەتكىزەيىك! بىراق، ءوزىڭ دە بار ماسەلەڭدى تاپسىرىپ، تەزدەتىپ شىعىپ كەتۋگە تىرىس!
- تەرگەۋشىنىڭ قاي ۋاقىتتا كەلسە دە شەكتەلمەيتىندىگىن تۇسىنەمىسىڭ؟- دەپ بىرەۋى سۋىقتاۋ قاراپ ءجۇرىپ كەتتى. مەن جەلكەلەرىنە جاۋاپ بەرىپ قالدىم.
- مەن تۇندە قاراڭعىدا ەسىك قۇلاتىپ كىرمەك بولاتىن «تەرگەۋشىلەردەن» قاۋىپتەنەتىن سەبەپتەرىمدى مالىمدەدىم، ەستەرىڭىزدە بولسىن!
اباقتىم وسىدان سوڭعى ەكى تاۋلىكتە دە قۇلىپتالمادى. بىراق، تۇندە شابۋىلشىلار تيىلدى. مەنىڭ قىلمىس تۋدىرۋىمدى، ءيا، قاشۋىمدى كۇتىپ، سىرتتان كۇزەت قويعاندىعىن سەزىپ جاتتىم. ءۇشىنشى كۇنى كۇندىز كەلىپ تەرگەدى ساۋچىڭساۋ. وسىنداي جاقسى اباقتىدا جاتا تۇرعىم كەلىپ، قىرسىقتانا قارادىم جۇزىنە. جاۋاپ بەرىپ بولعانىمدى، ەندى كۋاعا تارتقان ادامدارىمنان انىقتاۋدان باسقا ءىس قالماعانىن ايتتىم.
- سەن ءوز ماسەلەڭدى ويلاماي، بىزدەن ماسەلە ىزدەپ جاتىپسىڭ، ماسەلە تاپسىرماي شىققانىڭدى كورىپ الايىن!- دەي سالا اكەلگەن شويىن زاموگىن ەسىك سىرتىنان ساق ەتكىزىپ جاۋىپ كەتتى. اباقتى ەسىگىنىڭ ىشىنەن مەن تىرەپ تاستاپ، جازۋىما وتىردىم. ازىق، ءتۇس ۋاقىتىندا جاسىرىنىپ كەلەتىن مالشىلار ارقىلى تەرەزەدەن ءتۇسىپ تۇردى.
بىراق بۇل جاقسى وتىرىسىم ۇزاققا بارمادى. ون شاقتى كۇن وتپەي-اق جۋاستاۋ كادرلارىنىڭ ءبىرى تەمىرشى ەرتىپ اكەلىپ قول-اياعىمدى كىسەنمەن قۇرساۋدى الدىردى. «حوش!» دەدى جالعىز-اق. «كوش» دەگەنى شىعار دەپ ءتۇسىنىپ، نارسەلەرىمدى جيىستىرا باستاعانىمدا قۇيرىعىمنان تەۋىپ كەپ قالدى. توسىن ىزانىڭ كوزىمنەن وت شاشىپ جىبەرگەنىن كورگەن تەمىرشى باسىن شايقاپ قالدى دا قولىمنان تارتا جونەلدى. «جاۋاس» كادردىڭ «حوش» دەگەنى - ءجۇر دەگەنى ەكەن. «قازىر ءتارتىپ وتە قاتال، ۇندەمەسەڭ عانا قۇتىلاسىڭ» دەگەنىن تەمىرشى حانزۋشا كۇبىرلەپ ۇقتىردى.
ساۋچىڭساۋدىڭ «سۋ باسقارۋ اتىرەتىندە» ىڭعاي حانزۋ شىنسىڭدار عانا قالىپتى. جەرلىك ۇلتتىقتاردى تۇگەلىمەن «سۋ قۇرىلىسى اتىرەتىنە» ءبولىپ، توعان قازۋ جۇمىسىنا جونەلتكەن ەكەن. مەنى قويماداعى سۋ قاقپاسىنىڭ كۇنباتىس جاعىنا قورالاپ سالىنعان كىرپىش ءۇيۋلى «سۋ باسقارۋ پۋنكتىنە» ايداپ اپاردى. ساۋچىڭساۋ تۇنەكتەي تۇنەرىپ وتە شىقتى الدىمنان. باسىن قارا جىلانشا قاقشيتىپ ىزعارمەن قاراسا دا ىسقىرماي ءوتتى. «پۋنكت باستىعىنىڭ ءبولىمى» دەلىنگەن جازۋلى ەسىك الدىنان ادام بەينەلى بىرەۋ قاراپ تۇر ەدى. جاڭا كەلگەن اتىرەت باستىعى ەكەن. بولىمىنە شاقىردى مەنى.
- سەن وسىندا قالدىڭ،- دەدى، تابالدىرىعىنان اتتاسىممەن، تۇرا قالدىم. - ساعان قويىلاتىن ەڭ نەگىزگى شارت، كورشى اتىرەتتەردەگى ۇيعىر مەن قازاقتىڭ ەشقايسىسىنا سويلەمەيسىڭ، سويلەگەنىنە جاۋاپ بەرمەيسىڭ. بىرەۋىنىڭ ماڭايىنا بارمايسىڭ، ماڭايىڭا كەلتىرمەيسىڭ. ولارعا جاقىنداسا قالساڭ، كۇرەسكە تارتىلاسىڭ!... ۇقتىڭ با؟
- ۇقپادىم ءدۇيجاڭ،- دەدىم اڭىرا قاراپ. حانزۋشا بىلەتىن سوزدەرىمدى دە ادەيى بۇزا سويلەپ، ۇيعىرشا، قازاقشا ارالاس قويىرتپاقتاتا سويلەدىم. - مەن حانزۋشا ءتىل بىلمەيمىن، بۇل اتىرەتتە تۇرۋعا شارتىم تولمايدى ەكەن! ەكىنشى، مەنىڭ ۇيعىر-قازاقتارمەن بىرگە بولعانىمنان ەشقانداي ماسەلە تۋىلعان ەمەس. ۇشىنشىدەن مەنىڭ مۇنشالىق شەكتەلەتىندەي قالپاعىم جوق. سوندىقتان مەنى ۇلتتىق اتىرەتكە شىعارىپ بەرىڭىزدەر! ۇيرەنۋگە دە، سىن-پىكىرگە، كۇرەسكە قاتىناسۋىما دا، قىزمەت كورسەتىپ، ەڭبەك سىڭىرۋىمە دە ءتىلىم جەتەتىن اتىرەتتە بولۋىم شارت!
- سەنى ءبىز وسىندا جوعارى جاقتىڭ بۇيرىعىمەن قالدىرىپ وتىرمىز. جەرگىلىكتى ۇلت حالىقتارىنا سەنىڭ رەاكتسيوندىق ىقپالىڭ كۇشتى ەكەن. سوندىقتان ولارمەن بايلانىسپايسىڭ!
- باسقالارعا رەاكتسيوندىق ارەكەت جۇرگىزۋ تۇگىل ءوز ىسىمدە دە رەاكتسيوندىق ىستەگەن ەمەسپىن. مەن ناحاق جازالانىپ، 64-ءشى جىلى تولىق اقتالعان اداممىن. دەلوممەنەن ەشقانداي تانىستىقتارىڭىز جوق ەكەن!...
- بۋرجۋازيا اتاۋلى ءبارىڭ دە ماعان ارينە تانىسسىڭدار! ازاتتىقتان بۇرىن زاۆوت يەسى، كاپيتاليستىڭ، قانشا مىڭ جۇمىسشىنى ەزىپ-قاناعانسىڭ. دەلوڭدى بىلمەيمە ەكەنمىن، قانە؟- دەپ اتىرەت باستىعى ۇستەمسي قارادى ماعان. قالجىڭداپ وتىرما دەگەندەي اڭىرا قالىپپىن. شىنىمەن-اق جازعىرا قارايدى. جۋان قاسقا باستى، قىزعىلت قوڭىر مول دەنەلى، ورتا جاسقا كەلگەن، ماڭدايىنداعى اجىمىنەن تالاي ءومىر كورگەندىگى، مىنەزدىلىگى بايقالىپ تۇراتىن ادام، وسىنشالىق اقىماق پا ەدى دەگەندەي مەن دە جازعىرا قارادىم. مۇنىسىنا نە ايتۋىم كەرەك؟
- ءسىز مۇلدە بىلمەيدى ەكەنسىز ءدۇيجاڭ، مىنا شاشىم وتىرىك جالادان اعارعان!.. مەنىڭ بىلەتىن، دەلو-ماتەريالدارىم تۇرعان جەرگە جولداپ بەرىڭىز! نەرۆىم ەندى ءۇزىلۋ شەگىنە جەتكەندە، ماعان وبال بولماسىن!- دەپ ءوتىندىم سونسوڭ.
- اۋىستىرۋ ءىسىن ساۋزىداۋيان بىلەدى!- دەدى باستىق. كەكسىز-دىقسىز ۇنمەن سويلەدى ەندى. - مەن وسى جەردەگى ءتىزىم بويىنشا باسقارۋدى عانا بىلەمىن. حانزۋ ءتىلىن جاقسى بىلمەيتىندىگىڭ ءۇشىن ۇيرەنۋدى ءوز تىلىڭدە ۇيرەنە بەرەسىڭ، ساعان باسقا تالاپ قويمايمىن. كوپ قامالعاندىعىڭ - دەنساۋلىعىڭ ءۇشىن دە كوڭىل ءبولىپ تۇرمىن. مەن جۇمىسشىمىن، جۇمىستى جاقسى بىلەمىن. تاماقتارىڭدى بىرتىندەپ جاقسارتا الامىن! ايتەۋىر سىرتتاعى ادامدارمەن سويلەسپەسەڭ بولعانى!... ال، سەنىڭ الدىڭعى جىلى قاشقاندا قالعان مۇلكىڭ كىلەتتە تۇر ەكەن. زاپحوزعا ايتىپ سونىڭدى جيىستىرىپ الىپ، وسى قارسىداعى اناۋ ۇيگە جاتىپ تۇر، قالعانىن كەيىن ۇعىسىپ الارمىز، بۇگىن جايلاسىپ ال!- دەپ شىعاردى.
قاشقانىمدا قاپاسقا تاپسىرىپ كەتكەن مۇلكىم سونىڭ ءوز قولىمەن دارىلەنىپ، مىقتاپ تاڭىلعان ەكەن. قالىڭ سىرماق، كورپە-جاستىق، كيىم-كەشەگىم، ءتىپتى چەمودان، سۋمكالارىم دا ءتۇپ-تۇگەل تۇرىىپتى. ءتورت-بەس ادام عانا جاتقان كەڭ ۇيگە اعاش كەرەۋەت قۇرىپ جايلاستىرىپ بولىسىممەن كومۋلى قاعازدارىمنان باسقا اباقتىدا قالعان كەرەك-جاراق، ازىق-تۇلىكتەرىمدى قول اربا اپارىپ، تۇگەل جەتكىزىپ الدىم.
مەنىڭ ەندىگى اتىرەتتەس، گرۋپپالاستارىم جۇمىستان كۇن باتا قايتتى. ءار گرۋپپا ءار ءتۇرلى مىندەتتە ەكەن. بىرنەشە گرۋپپا باقشا كوگەرىپ، تاربيىپ، سۋدان شىعىپتى. لايدان، سابان-توپان اراسىنان شىعىپ كەلگەندەر دە ءوزدى-ءوز كاسىپتەرىنىڭ لاس جۇعىندى باتپاق قوقسىعىن الا كەلدى دە، جۋىنباي-اق جيىن زالىنا جۇگىردى. سەمىزشەلەۋ قاراتورى حانزۋ جىگىت تازا قازاق تىلىمەن كۇبىرلەپ، مەنى ەرتە كەتتى جيىنعا.
- ءسىز زالداعى نامازعا كۇلىپ قويماڭىز!- دەپ تومسارىپ قانا كۇبىرلەدى.
جيىن زالىنىڭ تورىنە ماۋزىدۇڭنىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتى ءليۋشاۋشيسىز جالعىز اسىلىپتى. استىڭعى جاعىندا ونىڭ قىزىل كىنەشكە بولىپ شىققان «ءۇزىندىسىن» باسىنان اسىرا كوتەرگەن ليڭبياۋدىڭ سۋرەتى تۇر. ۇستىڭگىسى اسپانعا ادىرايا قاراپ تۇر دا استىڭعىسى مەكەر كۇلكىمەن تومەن قاراپ تۇر. «اسپانىڭىزدا ءبۇيىمتايىم جوق. باسەكەلەسىڭىزدىڭ باسىن كەسىپ بەرگەن ەڭبەگىم ءۇشىن مەنشىگىمە وسى جەرشارىن عانا بەرە كورىڭىز» دەپ تۇرعانداي. وسى ەكى سۋرەت كەسكىنىنەن مەن تاۋدا ۇستالىپ قامالعاننان بەرى تالاي قاندى وقيعا تۋىلىپ، قارا قۇيىننىڭ تالاي ابزال باستاردى جۇتىپ بولعانىن ۇقتىم. ليۋشاۋشيدى جاركەمدەپ، ورنىنا اسكەري باستىعى بياۋدى ورىنباسار ەتىپ العانى، جۇڭگوداعى ادال كوممۋنيزم تەورياشىلارىنىڭ قاساپتالىپ بولعانى سياقتى كورىندى ماعان.
اتىرەت مۇشەلەرى سول ەكى سۋرەتكە قاراپ نامازعا تۇرعانداي ىزەتپەن تىزىلە قالىپتى. ەشكى باس جىڭىشكە قارا جىگىت (دازۋجاڭىمىز ەكەن) زالعا كولدەنەڭ تىزىلگەن اتىرەتتىڭ الدىندا دارا تۇر. اتىرەت مۇشەلەرى تۇگەل جيىلىپ بولعانىن ارتىنا قايرىلىپ ساناپ كورە سالا كادىمگى يمامدىق بەينەمەن سارناي جونەلدى سۋرەتكە قاراپ:
«ۇلى ۇستاز، ۇلى كوسەم، ۇلى قولباسشى، ۇلى رەوشى ماۋجۋشي، ءبىز بۇگىنگى مىندەتىمىزدى نەگىزگى جاعىنان جاقسى ورىندادىق. ەكى شىنسىڭ اۋىرىپ، تاڭەرتەڭ رۇقساتپەن قالعان. ءۇش شىنسىڭ اۋرۋمىز دەپ جۇمىس مايدانىندا جاتىپ الدى. اۋرۋلارىنىڭ راس-وتىرىگىن، وزىڭىزگە، تەكسەرىپ انىقتاپ مالىمدەيمىز. شىنسىڭ ۋاڭكاي سۋ جۇزە بىلمەيتىندىكتەن كولگە شوگىپ كەتىپ، قالپاقتى جاڭليڭسان قۇتقاردى. باسقاداي ماسەلە وتىلگەن جوق».
دازۋجاڭ كۇندەلىكتى جۇمىس احۋالدارىن وسىلاي مالىمدەي سالا، جانقالتاسىنان قىزىل كنەشكەنى سۋىرىپ الدى. رەسمي داۋىسپەن «ەڭ جوعارى نۇسقاۋ» دەدى دە ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن بىرنەشە ءۇزىندى وقىدى. ول ءبىر سويلەم وقىعاندا ونى قايتالاپ «ۇيۋشىلار» وقيدى ەكەن. سوڭىندا «ماۋجۋشي شەكسىز ۇزاق جاساسىن!» دەگەن ۇراندى ءۇش رەت قايتالاپ ايقايلاتىپ تاراتىپ ەدى. ساۋزىداۋيان ەسىك كوزىنە كەلىپ تۇرا قالىپ توقتاتتى كوپشىلىكتى.
- نەگە اسىعاسىڭدار؟ ...ماۋجۋشيعا دوكلات ەتۋ جيىنى سونشالىق ويىنشىق بولدى ما سەندەرگە! -دەپ زەكىرىپ بۇقتىرىپ الدى دا تىزىلۋگە قايتا بۇيىرىپ، ەكى-ءۇش تاپسىرماسىن ۇزاق سويلەپ ءتۇسىندىردى. - مۇنان سوڭ مەن ۇيرەتكەن ءتارتىپتى مۇلتىكسىز ورىندايسىڭدار! جانە ايتىپ قويايىن، ماۋجۋشيدىڭ ءوز ءسوزىن ءوز الدىندا ءوز كىتابىنان وقىپ بەرۋدەن ۇيالمايسىڭدار ما؟... تۇگەل جاتتاپ الىپ، ءبارىڭ بىرگە وقيتىن بولىڭدار! بوس ۋاقىتتارىڭ، جۇمىسقا بارۋ-قايتۋ، تاماق جەۋ، دارەتكە بارۋ ۋاقىتتارىڭ تۇگەلىمەن جاتتاۋعا بەرىلسىن، الدىمەن «ءلاۋسانپياندى»[4] جاتقا وقىڭدار! ماۋجۋشيدەن ءبىر سيكونتتارىڭ دا ايرىلماسىن، ونسىز تىرشىلىك جوق ەكەندىگىن لياڭ فۋجۋشي[5] ۇقتىرمادىما! «تەڭىزدە پاراحوت رولشىمەن عانا جۇزەدى. تىرشىلىك كۇن نۇرىمەن عانا جاسايدى» دەمەدى مە! ماۋجۋشيعا ارنالعان ارقانداي قۇرمەت جيىنىندا «شىعىس قىزاردى» مەن ءلياڭفۋجۋشيدىڭ وسى ۇلى ولەڭى الدىمەن ايتىلسىن!...
ءساۋزىداۋياننىڭ سۋرەت الدىندا قايتا ءتىزىلىپ الىپ سويلەگەن ءسوزى ىمىرت ۇيرىلگەندە ارەڭ توقتاپ ەدى. «شىنسىڭدار» تاماق اسىعىسىنان جۋىنۋلارىنا تاعى دا مۇرسا تابا الماي، ءبىر-ءبىر مومىلارىن كاپۋستا جاپىراقتارىنا وراپ جۇتا-جۇتا سالا تاعى جۇگىردى زالعا. ەندى ءبىر-ءبىر قۇيرىقتىق الاسا ورىندىقتارىن الا جۇگىردى. جيىننىڭ كەرەمەتى ىڭىردە ەكەن. الگى قىلدىرىقتاي دازۋجاڭ ساقىلداي جونەلدى.
«ەڭ جوعارى نۇسقاۋدان»[6] ەكى-ۇشەۋىن وقىدى دا ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى قالپاعىن قوسىپ ءبىر شىنسىڭنىڭ اتىن اتادى. «كەرى توڭكەرىستىك قىلمىسىنىڭ ءبىر شەتىن ءالى دە اشقان جوق» دەپ قالعانىندا-اق اقىرىستى. ءوڭ-ءتۇسى قاشىپ، بۇرىشتا وتىرعان وتىز جاستار شاماسىنداعى جىگىت ورنىنان تۇرەگەلىپ بارىپ، كوپشىلىك الدىنا توقتادى. شاقىلداپ-شاپشۋىرلاي كوتەرىلگەن «جوعالسىن» ۇراندارى جيىن باسقارۋشى قىلقارانىڭ كوتەرگەن قولىمەن توقتاي قالدى دا ءسوز جاۋاپكەردىڭ ماسەلە تاپسىرۋىنا بەرىلدى.
سانالىلىعى قاس-قاباعى مەن جازىق ماڭدايىنان ءبىلىنىپ تۇراتىن بۇل جىگىتكە ەڭ قىرسىقتى قىلمىس ءليۋشاۋشيدىڭ سۋرەتى ءماۋجۋشيدىڭ قاتارىنان الىنعان شاقتا جابىسقان ەكەن: ءبىر جيىن ۇستىندە ءساۋزىداۋياننىڭ كۇبىرىمەن قىلقارا تۇرەگەلىپ بارىپ، ءليۋشاۋشيدىڭ سۋرەتىن جىرتا جۇلىپ لاقتىرعاندا ىشقىنىپ قالىپتى بيعابار جاۋاپكەر. «ءۇي ەندى ءماۋجۋشيدىڭ قاسىندا كىم قالدى؟» دەپ جىبەرگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالىپتى. ساۋچىڭساۋدىڭ قيسىق كوزى وعان جىلت ەتە تۇسكەندەي عانا ءبىر كورىنىپتى دە قىدىرىستاپ كوپشىلىكتى ارالاي جونەلىپتى. ونىمەن بىرگە ىشقىنعاندار كوپ ەكەن. بارىنە بىردەن قاراپ ۇلگەرە الماي اداسىپ قالعان كۇيكەنتاي ايلانا ۇشىپ بارىپ، سويلەي قالعان جاۋاپكەردىڭ توبەسىنەن قايتا ءتۇسىپتى.
- تاعى قانداي پىكىرلەرىڭ بار، قانە سويلەڭدەر!- دەپ سۇراپتى دا ەشكىمنەن ءۇن شىقپاعان سوڭ ستولدى شارت ەتكىزىپ ۇرا تۇرەگەلىپتى ورنىنان. - ءماۋجۋشيدىڭ قاسىندا سەگىز ءجۇز ميلليون حالىق بار! پرولەتارياتتىڭ قىران وكىلى مارشال ليڭبياۋ بار!... بۇلارعا قارسى پىكىرلەرىڭ بولسا، سويلەڭدەر قانە! ۋاڭ ءجۇنشىڭنىڭ جاڭاعى ءسوزى - وسىندا وتىرعان، وزگەرۋگە قارسى كەرى توڭكەرىسشى - وڭشىلداردىڭ ورتاق پىكىرى. ونىمەن بىرگە جاڭاعى ىشقىنعاندار - ءوپپورتونيزمنىڭ جوقتاۋشىلارى! رەۆيزيونيزمنىڭ مۇريتتەرى جۇرەكتەرى قوجالارىنىڭ جۇرەگىمەن بىرگە سوعاتىندىعىن جاڭا كوردىڭدەر!... بۇلاردىڭ ماسەلەلەرىن اشىپ، جۇرەكتەرىن جۇلىپ الاتىن قۇدىرەت بىزدە بار ما، جوق پا؟
- بار، بار، بار! - زالداعىلار شۋلاي كوتەرىپتى جۇدىرىقتارىن. ءليۋشاۋشيدىڭ سۋرەتى جۇلىنعاندا ۋاڭجۇنشىڭمەن بىرگە ىشقىنىپ قالعاندار قورققاندىقتارىنان ءتىپتى جىنىگە كوتەرىلىپ ۇرانداپ، الدىعا تۇسە جونەلىسىپتى...
ءۋاڭجۇنشىڭ اتالعان جاۋاپكەردىڭ ءوزى دە لاۋگايدان شىنسىڭ بولىپ وسىندا كەلگەننەن بەرى بەلسەندى ەكەن. بەلى توسىننان ۇزىلگەندەي جىلاپ، قيرالاڭداي شىعىپتى الدىعا. سودان بەرى كەرى توڭكەرىسشى اتالىپ، كۇرەسكە الىنىپ كەلە جاتىپتى. «ليۋشاۋشي جاڭا جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ ەكى كوسەمىنىڭ ءبىرى ەدى. مۇنىڭ قاشان، قالاي قەتەلەسكەنىنەن حابارىم جوق. سوندىقتان سۋرەتى توسىن جۇلىنعاندا اشىنعانىم راس!» دەگەن شىندىعىن ايتىپ، قۇتىلا الماي، بۇلقىنعان سايىن تورلانىپتى دا، «ماقساتىن»، «يدەيالاس سەرىكتەرىن» اتاپ بەرە الماي، شىبىنشا بىجىلداي بەرىپتى.
بۇگىن ىڭىردەگى كۇرەس اسا قاتال ءتيدى وعان. بۇيىشە تۇكسيگەن ساۋچىڭساۋ قاق توردەگى ورىندىققا، ماۋجۋشي مەن ليڭبياۋدىڭ ءدال استىنا كەلىپ وتىرىسىمەن كۇرەس جيىنى ءتىپتى ساقىلداي جونەلدى. توبەدەگى جۋان بورەنەگە ارقانمەن ەكى رەت اسىلىپ شىرىلداپ، ەكى رەت ءتۇستى جاۋاپكەر. ەشكىممەن بىرلەسپەگەنىن، دارا وتكىزگەن «قىلمىسى» ەكەنىن ارەڭ ايتىپ ەدى. جەلكەسىنە قايرىلىپ بايلانعان قولىنان اسىلىپ ءۇشىنشى رەت كوتەرىلگەندە جاۋىرىنى يىعىمەن ايلانىپ الدىنا شىقتى دا ءۇنسىز-دەمسىز بۇكتەتىلىپ ءتۇستى. بايلانعان ارقاندى بوساتىپ، سۋ بۇركىپ، قول-اياعىن سىلكىلەپ جۇرگەن ءۇش-ءتورت ەمكوستەن باسقامىزعا زىداۋيان باستاپ، ءماۋجۋشيدىڭ «حالىق ءۇشىن ىستەلىك» دەگەن شىعارماسىن وقىتتى. جاۋىرىنى ورنىنا تۇسىرىلگەندە جاۋاپكەر ىڭىرسىپ، ءتىرى ەكەندىگىن بىلدىرىسىمەن جاتقىزباي كوتەرىپ سۇيەپ تۇردى ەمكوستەر. ساۋزىداۋيان سول وقىعاننان قايتالاپ تۇسىنىك ايتىپ، وسى جيىنعا بايلانىستىردى.
- شىن جۇرەك، شىن پەيىلىمەن حالىق ءۇشىن ىستەگەن ادامنىڭ ءولىمى «تيانشان تاۋىنان دا قادىرلى». ال حالىقپەن - پارتيامەن قارسىلاسىپ ولگەندەردىڭ ءولىمى «سارالا قاز قاۋىرسىنىنان دا قادىرسىز». بۇل، وسى ۇلى شىعارمانىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى. ءۋاڭجۇنشىڭ وسى جايىلدىلىگىمەن ولسە، ولە بەرمەي مە!... ول وتىرىك تالىپ جىعالعاندا جاناشىرلىق قىپ ۇدىرەيىپ، سونىمەن بىرگە ولەتىندەي كوزدەرى الارىپ، مەلشيە قالعاندار بار. مۇنداي ەكى جۇزدىلەردىڭ وزگەرىپ، توڭكەرىس سابىنا قوسىلا الۋى مۇمكىن بە، قىراعى بولىڭدار!...
ءۋاڭجۇنشىڭنىڭ جاۋىرىنى ايلانىپ الدىنا شىققاندا كوپشىلىك تۇگەلىمەن-اق ۇدىرەيىپ ەدى. وسى ءسوز شىعىسىمەن دەرەۋ ءىز جاسىرىپ، تۇگەل شاقىلداي جونەلدى.
- مويىندايمىسىڭ، مويىندامايمىسىڭ؟»، «جايىلدىعىڭمەن ولەمىسىڭ، اقيقاتقا قايتامىسىڭ؟»، «قايتا بايلانسىن!»، «اسىڭدار اسپاققا!»- دەسەدى.
بىرنەشەۋى ىرشىپ بارىپ، جانسىز قولىن قايتا قايىرىپ بايلاي باستاعاندا دارمەنسىز ءۋاڭجۇنشىڭ ىڭىرسىپ جىلاي قارادى جان-جاعىنا.
- ەندى اسىلسام ولەمىن عوي!... مويىندايىن!... مويىندايىن!.. مەن بۇرىننان ليۋشاۋشي جاقتا تۇرىپ كەلگەن ەلەمەنتپىن!... مەن.. مەن... ونىڭ «ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارى مەن جەردى كوتەرەگە بەرۋىنە» شۋجىڭجۋيشىلدىعىنا... بارىنە دە الدىمەن قوسىلعان ءوپپورتونيسپىن!... بۇل اتىرەتتە ماعان سىرلاس-سىبايلاس بولىپ كەلگەندەر... ونى ءوزىم ەسىمدى جيعان سوڭ ءبىرىن قالدىرماي ايتىپ، اشكەرەلەپ بەرەيىن!...
وندىرشەكتەپ وتىرعانداردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ ءجۇزى ءىسىنىپ، سۇرلانا قالدى دا، بىرنەشەۋى ءتىپتى ورشەلەنە ءتۇستى.
- قازىر اشكەرەلەسىن!... وسى جەردە ايتسىن!...
ساۋزىداۋيان جاۋاپكەردەن بىرنەشە رەت ۋاعدا الىپ، بايلاۋدان بوساتتى. ءبىر كلەتكە اپارىپ قاماتتى دا كىلتىن ءوزى الدى. ەڭ كۇرەسكەر سۇيەنىشى قىلقارا دا ءۋاڭجۇنشىڭنىڭ ماڭايىن باسا المادى مۇنان سوڭ. بىرنەشە كۇن وتكەندە انىقتالدى، ول كىلت اتىرەت باستىعىنىڭ قولىنا دا ءبىر تيمەپتى. ۋاڭجۇنشىڭعا دوقتىر كىرسە دە، تاماق كىرسە دە زىداۋياننىڭ قيسىق كوزىنىڭ الدىنان بۇراڭداي ءوتىپ ءجۇردى.
جالعاسا بەردى كۇرەس جيىنى. ءۋاڭجۇنشاڭنىڭ كورسەتكەن ادامدارى ءبىر-بىردەن بايلانىپ، اسپاققا ءبىر-بىردەن اسىلا بەردى. بىراق، ۋاڭجۇنشىڭشە اسىلسا جۇمىسقا مۇلدە جاراماي، جاتىپ ىشەر بولىپ قالاتىندىقتارى تەز كورىندى دە كەيىنگىلەرىنىڭ قولدارىن قايىرماي، بارماقتارىنان، ءيا اياقتارىنان اسۋعا اۋىستى. بۇل قيناۋلارى وتىرىككە مويىنداتا الماي قالعاندارىنىڭ عانا استىلارىنان تەمىر پەش قويىپ، وت جاعىپ مويىنداتادى. اسپاققا اسىرەسە اياعىنان اسىلعانداردىڭ باسى، استىنداعى تاسكومىردىڭ جالىنداپ تۇرعان شوعىنا تيەر-تيمەس جاقىنداعاندا تەز مويىندايدى ەكەن: باسى «ويناقتاپ» شورشي باستاعاندا شىرىلدايدى دا، ءحالى ءبىتىپ، شورشۋعا شاماسى كەلمەي ءبىرراز جاتقاندا «شىندىعىنا» كەلە قالادى. بۇل ەڭبەك مايدانىنا باس ەمەس، قول قاجەت قوي. اسپاقتان قۇتىلعان سوڭ ماڭگىرە ءجۇرىپ-اق ىستەي بەرەدى جۇمىسىن.
جيىندا وسى جۇرتشىلىق قاتارىندا سويلەي الماعانىممەن جۇمىستى الدىڭعى قاتاردا تىندىرىپ ىستەپ مەن ءجۇردىم. كۇز سۋىعىنا قاراماي كولگە ءتۇسىپ، قامىس-قوعانى مەن دە وردىم. باستارى وتقا ءۇيىتىلىپ جاتقاندا سۋىقتان بولعان اۋىرىم بار دەپ سىلتاۋ ايتۋ قيىن عوي. باسقالارىنان جالعىز-اق پارقىم، تۇندە ۇيقىنىڭ ۋاقىتىنان پايدالانىپ، بىرنەشە تاس كىرپىشتى قىزدىرامىن دا تابانىم مەن بەلىمنەن ىستىق وتكىزىپ جاتامىن. مۇنى «بۋرجۋازيالىق ايەنشەكتىك، جان قورعاۋشىلىق» دەگەندەرىنە مويىندامايمىن. «بارلىق جاقسى قاسيەتتى بۋرجۋازياعا بەرىپ قويماڭدار» دەپ داۋلاسامىن وندايدا. - «دەنساۋلىق دەگەن ەڭ الدىمەن ەڭبەكشىلەرگە كەرەك شىعار!... سوتسياليزم ىسىنە دەنساۋلىق ءتىپتى قاجەت!»
ال، باسقا بۇيرىقتارىنا داۋىم جوق، ىستەي بەردىم. قولىمنان ءىس كەلەتىن جۋاس مىلقاۋعا قوجايىن كوپ، كۇندىزگى جۇمىستان شارشاعاندا موينىما ارتىلا قالاتىن تۇنگى جۇمىستان دا تارتىنبادىم.
مەنىمەن بىرگە تۇنگى جۇمىسقا جەگىلەتىندەر، وسىندا سۇلۋ ايەلى بار شىنسىڭدار عانا. ساۋزىداۋيان ءوزى سياقتى سالپاۋىز كەمپىرى مەن قىلي قىزدارىن كورلا قالاسىنا قالدىرىپ، مۇندا ءوزى سالت تۇرىپ ىستەيدى ەكەن. سۇلۋ ايەلدەرىن ءوز قاستارىنا كەلتىرىپ العان شىنسىڭداردىڭ «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەپ» تۇندە دە جۇمىسقا شىعاتىن بولعان سەبەپتەرىن ساۋزىداۋياننىڭ سول مۇقتاجدىعىنان ەكەنىن سەزدىم. تارىم بويىنا دا قىلي ۇرپاق شاشقىسى كەلگەن «ىزگى نيەتى» بار سياقتى. اسىرەسە اتىرەت دوقتىرى مەن تەحنيك شىنسىڭدارعا مازا بەرگەندى قويدى. ول بەيشارالارعا تەحنيك بولعاندىقتان سۇلۋ ايەل بىتكەنىن، ءيا، سۇلۋ ايەل بىتكەندىكتەن تەحنيك بولعانىن تۇسىنبەيمىن...
سۋ قويماسى بىتىسىمەن جاڭا ءدۇيجاڭ بالىق ۇرىعىن شاشىپ، بالىقتى كولگە اينالدىرعان ەكەن. تايازىراق جەرلەرىن قالىڭ قامىس باسىپ السا دا، بۇرىنعى وزەك-جىرالى وياڭ جەرلەرى قامىس-قوعا باسا المايتىن تەرەڭگە ايلانىپ، بالىقتىڭ قىستىق مەكەنى، جينالاتىن مۇز قۇرساۋسىز ءورىس-جىمى بولىپ قالىپتى. سونداي تەرەڭ ءۇش قىلىعىنا بىرنەشە جەردەن مۇز ويىپ، كولدەنەڭىنەن اۋ قۇرامىز دا ەكى-ەكىدەن ءبولىنىپ، ءتۇن بويى سولاردى كۇزەتەمىز. ماڭىمىزداعى كوممۋنا ۇرىلارىنان قورعايمىز. تاڭەرتەڭ اۋلاردى تارتىپ، تۇسكەن بالىقتى شىعارىپ بولعان سوڭ عانا قايتامىز. ال، كۇندىزگى قامىس ورۋدىڭ، كولدە قالعان قۇرلىسقا قاجەتتى توراڭعىلاردى جىعىپ، جاعاعا تاسۋدىڭ، سۋ تىشقانعا قاقپان قۇرۋدىڭ قاربالاس جۇمىستارى ءبىزدى تاعى دا قاعىپ اكەتە بەرەدى.
جاز شىعا، اسىرەسە دارياعا تاسقىن كەلەر شاقتان باستاپ جۇمىس ءتىپتى كوبەيدى. كولىمىزگە سۋ كەلەتىن توعامداردى ورلەپ قىرىق-ەلۋ شاقىرىم الىسقا، ءداريانىڭ ءۇش يىننەن الىنعان ءۇش كومەيگە كەتەمىز. قۇمايت سورتاڭداعى جۇگەنسىز قۇتىرىق تاسقىندى ءداريانى نوقتالاۋ ءۇشىن، بۇل شاقتا الدەنەشە مىڭ «باقسى» قاجەت. مايداننىڭ ەركەك كىندىكتىلەرىنەن ەشكىم قالماي ءداريا مەن توعامداردى كۇزەتۋگە مىندەتتەلەدى.
مايدان كادرلارىن جىل بويى بالىقپەن، سۋتىشقان تەرىسىمەن قامداپ تۇراتىن ساۋزىداۋياننىڭ «قامقورلىعى» وسى ماۋسىمدا ءوز اتىرەتىنىڭ ايەلدەرىنە مولىنان جەتەدى ەكەن. ونداي قۇدىرەتىن، الا جازداي ەرىن كورمەگەن ءبىر پاك ايەلدىڭ قىس وتە كەلە ويلاماعان جەردەن قىلي قىز ساڭعىتا قويۋىنان ءتۇسىندىم. «تەحنيك» ەرى ىشىنەن تاۋسىلىپ، جەلكەسى قىرداي، سيراقتارى شيدەي بولسا دا ءۇنسىز قالىپ ەدى. ارلى ايەلى سوندا دا ءولىپ الۋعا ۇرىنا بەرگەندىكتەن اتىرەت باستىعى جاعىنان ونى كۇزەتۋگە بەس ايەل مىندەت الدى.
ەرى ايەلىنە، ايەلى ەرىنە قاراي الماي، جازىقسىز جاڭا قىليدى باعاتىن ەشكىم شىقپاي، ءولىم حالىنە جەتىپ قالعاندىقتارىنا جانىم ۋداي اشىدى. ساۋزىداۋياننىڭ جانى ءتىپتى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلىپتى: پالەدەن قۇتىلۋ ءۇشىن سول «تەحنيگىن» پارتكومعا ءبىر اپتا ماقتاپ، بايلانىستى باسشىلارىن تىشقان تەرىسىمەن باپتاپ ءجۇرىپ، بۇرىنعى ورنىنا جاڭا قىليىن كوتەرتىپ قايتاردى.
وسى زۇلىمدىقتى كورگەن سوڭ ماقپالىم مەن اسقارىم كوزىمە ىڭعاي قاتەر مەن ەلەستەپ، ءىشىمدى ورتەي بەردى. بىراق لاج نە، وسى مايدانداعى باسقا باۋىرلاردىڭ اتىمەن اقياعا ءۇش-ءتورت رەت جازعان حاتىما دا جاۋاپ كەلمەي قويدى. قولدان كەلمەيتىن ارمانمەن قولقاعا پىشاق سالعانداي اششى ويدان اۋلاقتاۋعا تىرىسا بەردىم. «بولمايتىن قاسىرەتكە بولاتتان بەرىك بول!»، «دۇنيەدە توقتاۋسىز وزەن دە جوق قوي، بۇل مادەنيەت» لايساڭنىڭ قارا تاسقىنى توقتاۋعا قانشا قالدى دەيسىڭ، سۋ الۋىنا تۇرالاپ شوڭقيۋىنا كۇن جاقىن-اق شىعار!» دەپ كۇرسىنەمىن. اياعىم تىنىشتىق كورمەگەننىڭ ۇستىنە باسىما دا تىنىشتىق بەرمەي، جازا ءجۇرۋدى باسقا ويدى ۇمىتۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىردىم. ەڭبەك ايىقتىرۋشى كۇش ەكەندىگىنە سەنىمىم تولىقتانعان سايىن «سەكىرىپ ىلگەرىلەي» بەردىم. ءجۇرىپ بارا جاتىپ تا ەشكىمگە سەزدىرمەي جازۋدىڭ ءادىسى تابىلا بەردى. سۇڭگي بەردىم تۆورچەستۆو قيالىنا. بارلىق مەدەۋىم - تياناعىم، وسى ەڭبەكتەرىمدى حالىق كەرەگىنە جاراتۋدا عانا...
بۇل اتىرەتتە مەنى اڭدىمايتىن، بولە قارامايتىن ەكى-اق ادام بار كورىندى. ءبىرى - شىنجاڭدا وسكەن تيانجىندىق سەمىز سارى اسپاز - ليسىپۋ. جەرلىكتەردەن، اسىرەسە قازاق حالقىنان كوپ جاقسىلىق كورگەنىن ايتىپ جۇرەتىن. ول، مەنىڭ جۇمىستان قينالىپ قايتقان شاعىمدا اسحانانىڭ مايعا قۋىرعان بالىعىن جاسىرىپ بەرىپ تۇرادى دا، تىنىعاتىن شاعىما ءتورت كىرپىش قىزدىرىپ دايىنداپ قويادى. ەكىنشى ءبىرى - الگى قازاقشا تىلگە جەتىك جاڭدالي.
جاڭداليدى مەن تانىماي قالىپپىن. ءوزى ايتقاندا ەسىمە ءتۇستى: بەيجيندەگى ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ قازاقشا ءتىل كلاسىن 55-جىلى ءبىتىرىپ، شىنجاڭعا كەلگەن. مەن ونىڭ مەكتەپ بىتىرەر جىلى جازعىتۇرىم بەيجىنگە بارىپ، ستۋدەنتتەردەن وقۋلىق جايىندا پىكىر العانىمدا تانىسقانمىن. جازىندا ءۇرىمجىنىڭ وڭتۇستىك تاۋ جايلاۋىنداعى قازاق اۋىلدارىنا سولاردىڭ ءبىر توبى پراكتيكاعا كەلگەنىندە تۇرمىس ورنالاستىرۋ، ۇيرەنۋ جاعىنان مەنىڭ ءبىر سىپىرا كومەگىمدى كورگەن. «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانىندا ول دا «وڭشىلدىق» جاقتا بولىپ، ۇكىمەتتى تىلدەپ قويعاندىعىنان بەس جىلعا كەسىلىپ، وسى مايدانعا لاۋگاي بولىپ ايدالىپ كەلىپتى. ساۋچىڭساۋدىڭ تۇرمەسىنەن شىققانىمدا ءجاڭداليدىڭ مەنى قورعاشتاپ، كۇبىرلەپ ساقتاندىرىپ جۇرگەن سەبەبى سول تانىستىعى ەكەن.
سۋ باسقارۋ پۋنكتىنە وسى كەلگەنىمنەن باستاپ ول مەنىمەن وڭاشادا اڭگىمەلەسىپ، احۋالداسىپ تۇردى. لاۋگايداعى ۋاقىتىندا مەنەن دە قاتەرلى قاشقىن بولعانىن ايتادى. قازاقستانعا ءۇش رەت قاشىپتى. ءبىرىنشى رەتىندە وسى مايداننىڭ قۋعىنشىلارى جاعىنان ۇستالىپ قايتىپتى دا، ەكىنشى رەت قاشقانىندا بۇل جاقتىڭ شەكارا قورعاۋشى اسكەرلەرى جاعىنان ۇستالىپتى. ءۇشىنشى رەت قاشقانىندا ارى ءوتىپ كەتسە دە ءۇش ايدان سوڭ سوۆەت ۇكىمەتى قايتارىپ بەرىپتى. سول سەبەپتەردەن كەسىم مۇددەتى بەس جىلدان ون جىلعا ۇزارتىلىپ، بىلتىر ارەڭ ءبىتىرىپ شىققان ەكەن. «كوزىر ۇلتتان شىققاندىعىم بولماسا، الدەقاشان اتىلىپ كەتەتىن ەدىم» دەپ كۇلدى ءوزى.
جاڭدالي مەنىڭ باسقا اتىرەتتەردەگى دوستارىمنان حات-حابار، سالەم ساۋقات اكەلىپ بەرە ءجۇرىپ، كومەگى تيگەن سايىن كوسىلە سويلەيتىن بولدى. قازاقستاندا، ءتىپتى، شەكارا بويىندا دا مەنى كوپ ادامنىڭ سۇراعانىن، راديودا جوقتايتىندىعىن ءالى دە ەستىپ جۇرگەنىن ايتتى. كۇرەسكە تۇسە قالسا، مۇنىڭ دا ميى قىزا كەلە ءۋاڭجۇنشىڭشا كوكۋى مۇمكىن عوي. بۇل حابارلارىنا سۇراۋ دا قويماي، راي دا بىلدىرمەي قويىپ ەدىم. جاڭدالي وسى پوزيتسيامنان-اق بۇرىننان حاباردار ەكەن دەپ بىلگەندەي، ءوزىنىڭ ەندىگى سىرىن اشىق ايتتى.
- مەن سوۆەت وداعىنا قاشىپ وتەتىن توتە جولىمدى جەتە تەكسەرىپ ءبىلىپ قايتقانمىن، بيعابىل جولداس، كوزىمدى جۇمىپ تا تاۋىپ بارا الاتىندىعىما سەنىڭىز! ءسىزدى ەشكىمگە كورسەتپەي وتكىزۋگە كەپىلدىك بەرە الامىن. سىزبەن بىرگە بارسام، سوۆەت ۇكىمەتى مەنى دە ءسىڭىرىپ الىپ قالاتىندىعىنا سەنەمىن. وسى جاز وتپەي، تەزىرەك ءجۇرىپ كەتەلىك!- دەدى.
بۇل سىرىنان ءۇستى اشىق تۇرعان پەشتەگى قىپ-قىزىل شوققا باسىم ءتۇسىپ كەتكەندەي سەزىممەن توبەمنىڭ شىج ەتە تۇسكەنىنە كۇلىپ جىبەردىم ءوزىم.
- دالي، سەن ماعان مۇنى ايتپا!... مەن ءۇرىمجى ماڭىنداعى بالا-شاعامدى تاستاپ، ەشقايدا قاشپاق ەمەسپىن. ال، مەنى ەرتىپ اپارعانىڭدا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ سەنى ءسىڭىرىپ الىپ قالاتىندىعىنا دا سەنىم بەرە المايمىن! - ازاردا-بەزەر بولدىم بۇل تالابىنان. قايتالاپ وتىنگەن سايىن قايتالاپ تويتارا بەردىم. پەشتەگى شوقتان قورىققاندىعىم دا ەمەس، ماقپال مەن اسقارىمنىڭ ول جاققا ءوتىپ كەتكەن-كەتپەگەنى انىقتالعانشا شىداپ كۇتۋىم شارت. ۇرىمجىدەگى اقيا مەن تاۋداعى انۋارعا، ولاردىڭ ءادرىسى تابىلا قالسا، حابارىن ماعان قايتكەندە دە جەتكىزۋلەرىن كوپ وتىنگەنمىن.
- ولاي بولسا، مەنىڭ ادالدىعىما ول جاقتى سەندىرەتىن ءبىر ەستەلىك جازىپ بەرسەڭىز!- دەپ ءوتىندى جاڭدالي.
- تاعى دا قولعا تۇسە قالساڭ ساۋچىڭساۋ مەنى سول ەستەلىكپەن بايلاپ، باسىمدى پىسىرىپ جەمەي مە!
- نەمەسە قولجازبا شىعارماڭىزدىڭ ءبىرىن ماعان بەرىڭىز، ۇرلاپ اكەتكەن بولايىن!...
بۇعاندا كونبەي، ءۇمىت ۇزدىرەتىن جاۋاپ ايتا بەردىم.
وسى سويلەسۋىمىزدىڭ ەرتەڭىندەگى كەشتە-اق جاڭدالي جوعالدى. كىنەشكەمنىڭ اراسىندا جۇرەتىن ءبىر سۇڭدىق قانا فوتوسۋرەتىم قوسا جوعالدى.
ۇستىنەن ماتەريال ءتۇسىپ، اتىرەتتەگى كۇرەس نىساناسىنا اينالعاندار ازايعان شاقتا ساۋچىڭساۋ مەنى تاعى دا ايلاندىرا باستادى. مەنى بۇرىننان-اق قانشا يىسكەلەگەنىمەن قىلمىس تابا الماي جۇرگەنىن بىلەتىنمىن. «سوتسياليزم - ۇزدىكسىز توڭكەرىستىك كۇرەس ءداۋىرى» دەگەن نۇسقاۋ شىعىپ، قالپاقشىلاردىڭ ءار جارىم ايدا ءبىر رەت ءوزىن تەكسەرىپ، يدەيالىق وزگەرىسىنەن دوكلات جازاتىن ءتارتىپ ورناسىمەن ساۋچىڭساۋ كۇيەنتاي ماعان مىقتاپ ءتوندى. ءوزىنىڭ ءار كۇنى شىقىلىقتاعانىندا قالتىراي تۇسەتىن قالپاقتى تىشقاندارىنىڭ قاتارىنا قوسىپ الماق بولدى.
- ءوزىڭنىڭ يدەيالىق احۋالىڭدى سەن دە تەكسەر!- دەدى ءبىر كۇنى كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ، ۇيعىرشا سويلەدى.
- وزىڭىزگە ءمالىم، مەن وسىندا قايتىپ كەلگەننەن بەرى ەشقانداي ماسەلە تۋدىرمادىم. سوندىقتان تەكسەرىپ جازارلىق ەشتەڭەم جوق!- دەپ ادەپپەن عانا جاۋاپ قايتارىپ ەدىم، كوز قاراشىقتارى تاعى دا اتۋعا دايىندالعان مەرگەنشە تۇمسىعىن دالدالانا قالدى.
- باسقا قالپاقتىلار جازىپ جاتقاندا سەن نەگە جازبايسىڭ، قايتسەڭ دە جازاسىڭ!
- مەن دە قالپاق جوق، زىداۋيان، دەلومدى كورىڭىز! -تاعى دا ادەپپەن سويلەپ، قالپاعىمنىڭ 64-جىلى مارتتا الىنعاندىعىن انىقتاپ سويلەپ بەردىم. -ەگەر دەلومنان پالەن قالپاعى بار دەگەن تاڭبالى قاعاز تابىلسا، قىلمىس وتكىزبەسەم دە شارتسىز جازۋعا بورىشتىمىن. قالپاعى جوقتىعىن ءبىلىپ وتىرىپ، ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىز بويىنشا جازا بەرسەم، مۇنىڭ ءوزى دە ءبىر ۇلكەن قىلمىس. ولاي بولاتىنى، «قالپاق» دەگەن قازىرگى ەڭ ۇلكەن ساياسي ماسەلەنىڭ ءبىرى. ساياساتپەن ويناۋىمىزعا رۇقسات جوق. دەلومنان ىزدەپ، قالپاعىم بولسا، وزىمە كورسەتىپ وتىرىپ بۇيىرىڭىز مۇنداي ءىستى!
- سەندە قالپاقتىڭ ءتىپتى ۇلكەنى بار، ۋاقىت شىعارىپ ىزدەسە ءسوزسىز تابىلادى! وعان قاراماي جۋاستىقپەن جازا بەرگەنىڭ جاقسى! - ساۋچىڭساۋ تاعى دا ناسيحاتتاپ قالدى دا، مەن سول دوكۋمەنتتى كورمەي جازبايتىندىعىمدى تاعى دا ايتىپ شىقتىم.
سودان ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ماۋجۋشيعا دوكلات بەرە سالىپ، جۇمىسقا شىعىپ بارا جاتقانىمىزدا الدىمنان توسا قالدى:
- جازىپ بولدىڭ با، اكەل!
- دوكۋمەنتىڭىز قانە؟
- ەرتەڭ تاڭەرتەڭگە دەيىن وزدىگىڭنەن جازىپ تاپسىرماساڭ، الىپ قالىپ، كوزىڭە شۇقيمىن. بار قالپاعىڭدى جاسىرماق بولعانىڭ ءۇشىن قاتال كۇرەسكە تارتىلاسىڭ!
- قالپاق فاكتىن كورمەي جازبايمىن. ماۋجۋشيدەن قالپاقسىز-اق قالپاعىم بار دەپ جازا بەر دەگەن نۇسقاۋ جوق!...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ساۋزىداۋيان الدىمنان تۇنجىراي كەلىپ توستى.
- جازدىڭ با؟
- جوق، جازبادىم!
- نە ءۇشىن؟
- قالپاعىم جوق! ءسىز مەنىڭ دەلومدى ءالى كورمەپسىز، ايتقانمىن عوي! قالپاقسىز ادامعا قالپاق كيدىرۋ ءۇشىن ەڭ كەم بولعاندا وسى مايداننان ءبىر دارەجە جوعارى ورىننىڭ بەكىتكەن تاڭباسى قاجەت!... وندا دا قالپاق كيۋشىنىڭ وزىنە ۋاقىتىندا كورسەتىپ، ۇقتىرىپ قويۋى شارت!... بۇل زاڭدى بىلەتىن ساياسي نۇسقاۋشى، مەنى ورىنسىز-فاكتسىز قيناماڭىز! -وسىنى ايتا سالىپ بۇرىلىپ جۇرە بەرىپ ەدىم.
- كورەسىڭدى ءدال بۇگىن كەشتە كورىپ، كۇرەسكە تارتىلماي تۇرعانىڭدا دەرەۋ جاز!- دەپ ءجۇرىپ كەتتى كابينەتىنە. تىڭداپ تۇرعان اتىرەتتەستەرىم وعان جارامساقتانىپ تۇگەل شۋلادى: «وزىڭە-ءوزىڭ ماسەلە تاپپاي، زىداۋيان بۇيىرعان سوڭ، ءسوزسىز جازۋىڭ قاجەت!»- دەپ ەسەدى.
ولارعا تۇسىنىكتى جاۋاپ ايتىپ، بىرگە كەتە بەردىم. سول كۇنى كەشكە دەيىن قىلقارا دا قىليلانا قارادى ماعان. بىراق، كەشتە قايتىپ كەلىپ، ماۋجۋشيعا جۇمىس دوكلاتىن بەرىپ بولعان سوڭ دا، ءبىر سورلىنى كۇرەسكە تارتىپ شىرىلداتىپ بولعان سوڭ دا، ۇيىقتاۋ قوڭىراۋى سوعىلعان سوڭ دا ماعان تونگەن كۇرەس تۇگىل زىداۋيان كورىنبەدى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ «ماۋجۋشيعا» كۇنىمىزسىڭ دەپ ولەڭ ايتىپ، جۇمىسقا شىعاتىندىعىمىزدى مالىمدەپ، تاعى دا جونەلە بەرىپ ەدىك، ساۋچىڭساۋ ەسىگىنىڭ سىرتىندا تۇر ەكەن.
- جازىپ بولدىڭ با؟- دەپ تاعى سۇرادى مەنەن.
- قانە، قالپاعىمنىڭ بارلىعىنا فاكت كورسەتىڭىز، دوكلاتىمدى قازىر-اق جازىپ بەرەيىن! - قارسى الدىنا بارىپ تۇرا قالدىم.
- ەي سەن ونى كۇتپەي-اق جازا بەر دەگەن سوڭ جازا بەر!- دەپ زەكىدى زىداۋيان. - قالپاعىڭنىڭ بارلىعىن زىداۋيان تۇرىپ مەن بىلمەيمىن بە؟ مەنەن دوكۋمەنت سۇرايتىن نە قۇقىعىڭ بار سەنىڭ؟
- ماۋجۋشي بىزگە مىنا نۇسقاۋىن الدەقاشان بەرگەن،- دەپ جىميا قارادىم جۇزىنە. «تەكسەرىپ بىلمەگەن ادامنىڭ پىكىر بەرۋ قۇقىعى جوق». ءسىز مەنىڭ دەلومدى مۇلدە كورمەگەنسىز، بىلمەيسىز. ول ءسىزدىڭ شكابىڭىزعا دا كەلىپ تۇسپەپتى. دەمەك، تەكسەرىپ بىلمەگەن سىزگە ءوز جايىمدى تولىق بىلەتىن مەنىڭ جاۋاپ قايتارۋ قۇقىعىم تولىق! وسى فاكتىمدى ەندى مەن كورسەتىپ سىزگە، نەشە كۇننەن بەرى قانشا ايتسام دا قىر سوڭىمنان قالمادىڭىز، ەندى ايىپقا بۇيىرا المايسىز. ءوز ءىسىمدى الدىمەن ءوزىم بىلەم بە، سەن بىلەمىسىڭ؟ قانە قالپاق فاكت كورسەت! -القىمىنا ەكى الاقانىمدى جايا ۇمتىلدىم. ءتۇسىم بۇزىلىپ كەتكەن سياقتى. ساۋزىداۋيان شەگىنگەننەن شەگىنىپ كابينەتىنە كىردى، مەن قۋا كىردىم. - قانە كورسەتىڭىز دوكۋمەنتتى. كورسەتىپ تۇرىپ «كوزىمدى شىعارساڭ» دا، باسىمدى ءۇيىتىپ جەسەڭ دە قۇقىقتىسىڭ! قانە، تاپ فاكتىڭدى، اكەل! - زىداۋيان ستولىن ايلانا شەگىندى دە مەن ايلانا قۋدىم. باسقا شىنسىڭدار سىرتتا دابىرلاسىپ جاتتى. اڭىزداعى اۋليەنىڭ جاتىن ورنىنا جىن-شايتاننىڭ جولاي المايتىنى ءتارىزدى، شىنسىڭدار بۇل كابينەتكە رۇقساتسىز كىرە المايتىن. ول مەنەن قالپاق تابىلماعاندىعىن قاشقان سايىن ءتۇسىندىم، تۇسىنگەن سايىن القىمدادىم. - اكەل، تاپ قالپاعىمدى، كورسەت كوزىمە!...
مەنىڭ ەندى قۇتقارمايتىندىعىمدى بىلگەندەي، بوساعاداعى ۆەلەسيپەتىن جەتەكتەي جونەلدى سىرتقا.
- اسىقپا، قازىر-اق كورسەتەمىن ساعان!- دەدى دە سەكىرىپ ءمىنىپ مايدان ورتىلىعىنا قاراي زىتا جونەلدى. باسقالاردىڭ قورقىنىشتى كوزدەرىن الارتىپ الدىلارىنا ءتۇستىم دە كەتە بەردىم ەگىس اتىزىنا....
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كابينەتىنىڭ الدىنان زىداۋياننىڭ ۆەلەسيپەتى كورىنسە دە ءوزى كورىنبەدى. كەتپەن مەن وراعىمدى سىرتقا قويا سالا «باۋگاۋ!» دەپ كىرىپ باردىم.
- ءانزىڭ[7] ەرتەڭ كەلەدى!- دەپ تومەن قاراي بەردى.
- ەرتەڭ تۇگىل ەندىگى جىلى دا كەلمەيدى زىداۋيان. كەشە انزىمنەن ەشتەڭە تابا الماي قايتقانى تۇسىنىكتى. «بار نارسە جوق بولمايدى، جوق نارسە بار بولمايدى!» بۇل ماتەرياليزمنىڭ ءتۇپ ءپرينتسيپى. مۇنان سوڭ ماعان مۇنداي ساياسي قالجىڭ ايتپاڭىز!... ەگەر مۇنىڭىز ساياسي جالا بولماسا، سىزگە قارسى تۇرۋدان قورقار ەدىم. كەشە قۇتىرۋدان ارەڭ ساقتاپ قالدىم ءوزىمدى. مەندە قالپاق تا، ماسەلە دە جوق. باستان-اياق وسىنداي جالادان سورلانىپ كەلە جاتقان اداممىن. ويلاپ كورىڭىز، توڭكەرىس سابىنان ءومىر بويىنا شەتتەپ كورمەگەن ءبىر ادال ازاماتتىڭ جالادان عانا «جىن-شايتان» قاتارىنا قوسىلىپ كەتۋى، نەرۆتى قانشالىق حالگە تۇسىرەتىندىگىن تۇسىنەرسىز...
كوزىمدەگى ىزانىڭ جاسىن وسى سوزبەن سۇرتە سالا جونەلدىم جۇمىسقا. ءۇنسىز قالعان ساۋچىڭساۋدىڭ كونتەك ەرنى سالپيىپ، كوگىلدىر ىزعارمەن شاڭىتىپ تۇراتىن قالىڭ قارا تەرىلى ءجۇزى ءتىپتى قارايا ءتۇستى. كوز قاراشىقتارى «اكوپتارىنا» كىرىپ العانى بەلگىلى.
وسىدان سوڭ ماعان قالپاعىم جونىندە اۋزىن اشپادى. دوكلات سۇراۋ تۇگىل قاراۋدى دا قويدى. مەن وعان قارامادىم. قالپاقتى شىنسىڭدار ماعان سۇيىنە ءتۇستى دە قالپاقسىزدارى قودىراڭداماي، تەڭدىكپەن قارايتىن بولدى. تەك، قىلقارا عانا وكتەمدىك دەكتاتۋراسىن كۇشەيتىپ، اۋىر جۇمىسقا ايداي بەردى. ونىسىنا مويىمادىم. قانداي جۇمىس بولسا دا ونىڭ وزىنەن الىسىراق جۇرسەم جەڭىل سەزىلەدى. تەك، ءجونسىز تيىسكەنىندە عانا «قالجىڭداپ» جەلكەسىنەن مىتىپ-مىتىپ قويا بەرەمىن. ول ويىنىما شىداماي شايپاۋلىق تىلدەرى شىعا قالعان كۇندەردە اتىرەت باستىعىنا مالىمدەپ قويامىن دا ەرتەڭىنە وزىنە ەسكەرتەمىن. «ەندى مۇنداي جولسىزدىق ىستەسە، مايدان شتابىنىڭ تاربيەلەپ باسقارۋ بولىمىنە بوربايىنان سۇيرەپ اپاراتىندىعىمدى» جاريالايمىن. بىراق بۇل مالىمدەمەم، ءبىر-جار كۇن عانا كۇشىن ساقتاي الادى...
اتىرەت باستىعى ونى توتە تەجەي الماي، زىداۋيانعا ايتىپتى ءبىر كۇنى. ساياسي نۇسقاۋشى تاربيە بەرىپ تۇزەتكەنى سول، اۋلادا قىلقارا مەن قولتىقتاسىپ، قارقىلداپ كۇلىسە ءوتتى الدىمنان. تۇسكى دەمالىس ۋاقىتى ەدى. ماعان قىر كورسەتكەندەرى ەكەن. اتىرەت باستىعىنىڭ ولارعا تىجىرىنا قاراپ تۇرعانىن بايقادىم. مەن كۇلە قولشاپالاقتادىم سونسوڭ. اتىرەتتەگى كادر-شىنسىڭدارى تۇگەل ۇقسىن دەگەن ويمەن حانزۋ تىلىندە سويلەدىم.
- ەي زىداۋيان، «شىنسىڭ» دەگەندەردىڭ «ليۋگۇي شەسىڭ»[8] ەكەندىگىن ەڭ الدىمەن سىزدەن ەستىپ ەدىك. سول «جىن-شايتانمەن» ساياسي جەتەكشىنىڭ قولتىقتاسىپ-قۇشاقتاسقانىن دا سىزدەن كورىپ قۋانىپ تۇرمىز، قۇتتىقتاۋعا رۇقسات ەتىڭىز!
وعان نارازى شىنسىڭداردىڭ بىرنەشەۋى ماعان قوسىلىپ قولشاپالاقتاعاندا كادرلاردا ءبىر-بىرىنە قاراسىپ كۇلىپ كەتتى. ساۋزىداۋيان قاراسا دا ەلەمەگەنسىپ، قىلقاراسىن قولتىقتاعان كۇيى وتە بەردى.
سول كۇنى كەشكى جيىن سوڭىندا سويلەگەن ساۋزىداۋيان «قالپاقتى الباستىلاردىڭ ءجۇنى ءوسىپ، كۇلەتىن بولىپ بارا جاتقانىن» ايتا كەلە ماعان بارلىق كەگىمەن شىنداپ، اشىق جاۋاپ قايتاردى.
- بيعابىل دەيتىن بۇزىق ەلەمەنت، ءوزىنىڭ قالپاعىن جاسىرىپ جوعالتتىم دەپ الىنەن اسىپ الدى!- دەپ جىبەرىپ، قولاپايسىز ەرنىن سالپيتا كىجىندى. - ساعان قالپاق كيگىزە الماسام، ساۋزىداۋيان بولماي كەتەيىن!...
- كوپشىلىك، ساۋزىداۋياننىڭ مىنا سەرتىن ەستىدىڭىزدەر عوي؟- دەپ جوعارى داۋىسپەن مەن سۇراۋ تاستادىم. - بۇل اتىرەتتە قالپاقتى ساۋزىداۋيان جاساپ كيگىزە مە، ءيا، اركىم ءوز قىلمىسىمەن كيە مە؟... ەگەر، بارلىق كۇش، بارلىق راسحوت ساۋزىداۋياننان شىقسا، ونداي قالپاقتى مەن كيمەيمىن. مەن ءوزىم تۋعىزباعان بالا مەنىڭ بالام بولماق پا! ەرتەڭ-اق ءوز اكەسى شىعا كەلىپ، «كىمنىڭ بالاسى ەكەندىگىن كوزىنەن دە تانىمايمىسىڭ» دەپ اۋزىما ءبىر قويىپ، تارتىپ اكەتپەي مە! ونداي پالەدە نەم بار مەنىڭ!
الداعىلار تۇگەل تۇقىرىپ الىپتى. بۇل تەڭەۋىمە بۋلىعا-تۇنشىعا كۇلدى. ساۋزىداۋيان وزىندەي قىلي قىرسىق پايدا بولعان سەميانى تەزدەتىپ قايتارعانىنا ەندى تولىق قاناعاتتانسا كەرەك. ءسوزىمدى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەگەندەي، ءجۇنىن قامپيتىپ، تۇكسيگەن تاكاپپارلىق قالپىن بۇزباي شىقتى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، استىنداعى تايى تۋلاي بەرگەن ءبىر بالانىڭ «وسى تايدان جىعىلماي كوزىم اشىلمايدى ەكەن» دەگەنى سياقتى، قىلمىسىمدى سىزگە سوڭىنا دەيىن جازىپ تاپسىرماي مەنىڭ دە كوزىم اشىلمايدى ەكەن. «قاشپاق بولساڭ زىمىرا» دەيدى، ءسىز بۇل جەردە بولماساڭىز دا جيعان-تەرگەنىمدى جازا بەرەيىن. ساۋچىڭساۋ سىندى مىنا اسىراندى بۇگەلەكتەرىڭىز تۇبىندە مەنى ءسىزدىڭ كورىڭىزگە دەيىن قۋالاپ اپارىپ قاماماي قويماس. گۋانسايىڭىزدى[9] دا قىلمىسقا تولتىرامىن-اق!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] جەكەشىلدىككە، ەسەكشىلدىككە، رەۆيزيونيزمگە قارسى تۇرىپ، كەرى توڭكەرىسكە سوققى بەرۋ ناۋقانى.
[2] لاۋحان (حانزۋشا) - شال.
[3] وڭتۇستىك تاۋ - ەرەنقابىرعانىڭ ءۇرىمجى تۇسىن حانزۋشا سولاي اتايدى.
[4] ءلاۋسانپيان - ۇلى ءۇش ماقالا (ماۋجىڭ ءۇش ءسوزىن لياڭبياۋ وسىلاي اتاپ جاتتاتقان)
[5] لياڭفۋجۋشي - ورىنباسار توراعا لياڭبياۋ.
[6] ەڭ جوعارى نۇسقاۋ - ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن ءۇزىندى.
[7] ءانزى (حانزۋشا) - دەلو (قىلمىس بوقشاسى).
[8] ليۋگۇي شەسىڭ (حانزۋشا) -جىن-شايتان.
[9] گۋانساي - حانزۋلاردىڭ ولگەندە سالىناتىن تاقتاي ساندىعى.
