سەمەيدە قازاقتىڭ سانا تاۋەلدىلىگىنەن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزۋ ۇدەرىسى توقتاۋسىز ءجۇرىپ كەلەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە تاۋەلسىز مەملەكەت بولدى دەگەنمەن تاۋەلسىزدەنۋ، وتارسىزدانۋ ساياساتى باياۋ ءجۇردى نەمەسە مۇلدە جۇرمەدى دەۋگە دە نەگىز بار. ويتكەنى، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق سانا تاۋەلسىزدەنۋ دەڭگەيىنە جەتۋ كەرەك. وسى تۇرعىدا قۇلدىق سانادان ارىلۋ ۇدەرىسىن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى، ۋكراينا، گۇرجىستان سياقتى مەملەكەتتەر ءپرينتسيپتى تۇردە جۇرگىزە ءبىلدى. ال، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل ماسەلە وتە باياۋ ءجۇردى. بۇل ماسەلە قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تاڭداعى گەوساياسي ورنىمەن ايقىندالدى. وتارلاۋ ءداۋىرىن باستان كەشىرگەن ورتا ازيانىڭ وزگە مەملەكەتتەرى بۇل تۇرعىدا قازاق حالقىنا ۇلكەن راحمەت ايتۋى كەرەك. ويتكەنى، رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتى قازاقتىڭ جەرىنە كەلىپ، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراپ، كورشىلەس ەلدەرگە بۇل لەپ السىرەپ جەتتى. ءتىپتى، قاپقاز ەلدەرىنە دە سولاي بولدى. وسى ءۇش عاسىرلىق وتارلاۋدىڭ سالدارى ءالى دە باسى اشىق كۇيىندە قالىپ كەلەدى. بىرىنشىدەن، ەلىمىزدەگى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىسشا اتالىپ كەلەدى. ولار: ۇلكەن شاھارلار پەتروپاۆل، پاۆلوداردان وزگە اۋداندار مەن اۋىلداردىڭ اتاۋلارى.

سەمەيدە قازاقتىڭ سانا تاۋەلدىلىگىنەن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزۋ ۇدەرىسى توقتاۋسىز ءجۇرىپ كەلەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، سوڭعى 20 جىلدىڭ ىشىندە تاۋەلسىز مەملەكەت بولدى دەگەنمەن تاۋەلسىزدەنۋ، وتارسىزدانۋ ساياساتى باياۋ ءجۇردى نەمەسە مۇلدە جۇرمەدى دەۋگە دە نەگىز بار. ويتكەنى، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق سانا تاۋەلسىزدەنۋ دەڭگەيىنە جەتۋ كەرەك. وسى تۇرعىدا قۇلدىق سانادان ارىلۋ ۇدەرىسىن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى، ۋكراينا، گۇرجىستان سياقتى مەملەكەتتەر ءپرينتسيپتى تۇردە جۇرگىزە ءبىلدى. ال، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل ماسەلە وتە باياۋ ءجۇردى. بۇل ماسەلە قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تاڭداعى گەوساياسي ورنىمەن ايقىندالدى. وتارلاۋ ءداۋىرىن باستان كەشىرگەن ورتا ازيانىڭ وزگە مەملەكەتتەرى بۇل تۇرعىدا قازاق حالقىنا ۇلكەن راحمەت ايتۋى كەرەك. ويتكەنى، رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتى قازاقتىڭ جەرىنە كەلىپ، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراپ، كورشىلەس ەلدەرگە بۇل لەپ السىرەپ جەتتى. ءتىپتى، قاپقاز ەلدەرىنە دە سولاي بولدى. وسى ءۇش عاسىرلىق وتارلاۋدىڭ سالدارى ءالى دە باسى اشىق كۇيىندە قالىپ كەلەدى. بىرىنشىدەن، ەلىمىزدەگى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىسشا اتالىپ كەلەدى. ولار: ۇلكەن شاھارلار پەتروپاۆل، پاۆلوداردان وزگە اۋداندار مەن اۋىلداردىڭ اتاۋلارى.

وعان ءبىر عانا مىسال كەلتىرۋگە بولادى. استانادان قوستانايعا جول جۇرسەڭىز، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبارى ورىسشا اتالاتىنىنا كوز جەتكىزەسىز. ونوماستيكا ماسەلەسى جونگە كەلمەي، قۇلدىق سانادان ارىلۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى.

وسىنداي تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءبىرى - قازاقتىڭ رۋحاني ورتالىعى، اباي مەن شاكارىمنىڭ كىندىك قانى تامعان ولكە، ۇلتتىڭ تاەلسىزدىك تاريحىنا ۇلكەن ءرول اتقارعان سەمەيدە دە بار. بۇل ماسەلەگە باسا نازار اۋدارىپ وتىرعان سەبەبىمىز شاھاردا رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىن جەدەلدەتىپ جۇرگىزۋ ءۇشىن 18 عاسىردا اباقتى سالىنعان. انىعىن ايتقاندا، قازاققا ارنالعان تۇرمە. بۇل تۇرمەدە وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى بولعان ۇلتتىڭ باتىرلارى مەن كوشباسشىلارى، زيالىلارى مەن الاشتىڭ ارداقتىلارى قامالعان. قازاقتىڭ فيلوسوفى ابايدىڭ ءوزى وتارلاۋعا قارسى بولعاندىقتان 2 رەت اباقتىدا وتىرعان. سول اباقتى وسى ەمەس ەكەندىگىنە كىم كەپىل؟! ونىڭ ۇستىنە عيمارات «كاپيتان اندرەەۆتىڭ ءۇيى» دەپ اتالعان.

مىنە، وسى كوپە-كورىنەۋ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ نەگىزگى سيمۆولىنىڭ بىرىنە اينالعان سول اباقتى 2011 جىلعا دەيىن ساقتالعان. ءدال سول جىلى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ شەشىمىمەن بۇل نىسان قۇلاتىلىپ، ونىڭ ورنىنا وركەنيەتتى قالانىڭ كوركىن كەلتىرۋگە قابىلەتتى قارجى ورتالىعى سالىنىپ جاتىر. بۇل ماسەلە ۇلتتىق دەڭگەيدەگى سانانىڭ كۇرەسى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. تاۋەلسىزدىك سانا جانە مەتروپوليا ءبىز وتار بولعان مەملەكەتتىڭ بەسىنشى كولوناسى ءبىزدىڭ سانامىزدا.

سەبەبى، شاھار باسشىلىعىنىڭ باتىل شەشىمىنە اشىعىن ايتقاندا وتارسىزدانۋ پروتسەسىنە قارسىلىق بىلدىرگەندەر دە جوق ەمەس. مىسالى، نيكولاي يساەۆ دەگەن قالا تۇرعىنى جانە ءۇش-ءتورت ادام ول اباقتىدا د. دوستوەۆسكيدىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان دەگەندى العا تارتىپ، تاريحي ەسكەرتكىش دەپ ايعايلاپ قالا اكىمىنىڭ شەشىمىنە قارسى پىكىر تۋعىزعىسى كەلىپ جۇرگەن كورىنەدى. بىراق، قازاققا مۇنداي تىزە بۇكتىرگەن ەسكەرتكىش قاجەت پە؟! ءبىزدىڭ ويىمىزشا ءۇزىلدى-كەسىلدى جوق!

نەگىزىندە، شاھاردا د. دوستوەۆسكي اتىندا جەكە مۇراجاي بار. ول مادەني ورتالىق ش. ءۋاليحانوۆ پەن د. دوستوەۆسكيدىڭ اراسىنداعى دوستىعىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان. بۇل جەردە باسا ايتاتىن ماسەلە ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلدە ورىستاردىڭ قازاققا تەپەرىش  كورسەتكەن سيمۆولدارى ەمەس، كەرىسىنشە مادەني ۇيلەسىمدىلىك سيمۆولدارى قالۋى قاجەت. وسى تۇرعىدا دوستوەۆسكيدىڭ مۇراجايى ءدال كەلىپ تۇر.

وسى فيلوسوفيالىق كۇرەستە كىم جەڭىپ شىعادى سونىڭ مەرەيى ۇستەم بولاتىنى انىق. ال، ءبىز وسى سەمەي قالاسىنىڭ وتارلاۋ پسيحولوگياسىنان ارىلۋ ءۇشىن وسىنداي سيمۆولداردىڭ جوق بولعاندىعىن قالايمىز. سەبەبى، بۇل كۇرەس - قازاقتىڭ تاريحىندا اباقتى دەگەن تۇسىنىك بولماعانىن، وتارسىزدانۋ ساياساتىن نەگىزگە العان قازاقپەن مەن وتكەنىنەن ارىلا الماي جۇرگەن ن. يساەۆ سىندى نەكەن-ساياقتاردىڭ جەكە كۇرەسى ەمەس. اشىعىن ايتقاندا سانا تاۋەلسىزدىگى مەن ۇلتتىق بەيشارالىق اراسىنداعى تەكەتىرەس.

وكىنىشكە قاراي، قالا زيالىلارى وسىنداي ەلجان­دىلىق ماسەلەگە كەلگەندە كەي ۋاقىتتا بۇقپانتايلاپ قالاتىنى ويلاندىرادى.

جارقىن تۇسىپبەكۇلى

سەمەي قالاسى

"ۇلت Times" گازەتى