قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ىنتىماقتاستىق قاتىناستارىنىڭ حالىقارالىق ماڭىزى

قازاقستان تاريحتا ءوزىنىڭ ورنالاسقان گەوگرافيالىق ورنىنىڭ ەرەكشەلىگىمەن ماڭىزدى بولسا، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ايماقتاعى ءىرى مەملەكەت رەتىندە حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىنەن ويىپ العان ورنىمەن تانىمال مەملەكەتكە اينالدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەڭ بايتاق اۋماعىنىڭ ازيا مەن ەۋروپانى تۇتاستاندىرىپ جاتۋى، ونداعى جەر استى جانە جەر ۇستىندەگى رەسۋرستاردىڭ مولدىعى دامىعان مەملەكەتتەردى قاتتى قىزىقتىراتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى دامىعان مەملەكەتتەر تۇراقتى تۇردە دامي ءتۇسۋ ءۇشىن مول ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى قاجەت ەتەدى. ال قازاقستان سياقتى دامۋشى نەمەسە جاڭادان مەملەكەت قۇرۋشى ەلدەرگە ەڭ قاجەتتى نارسە، ول – ينۆەستيتسيا مەن جاڭا تەحنولوگيا. مىنە وسىنداي ءوزارا مۇقتاجدىق قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن الىس-جاقىن دامىعان ەلدەر اراسىن تەز جاقىنداستىردى. سونىمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق قاتىناستارى الدىمەن ەنەرگەتيكا سالاسى بويىنشا  ورىستەدى.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەرتەرەك تانىپ، ديپلوماتيالىق قاتىناسىن الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ورناتقانىمەن، ەنەرگەتيكا سالاسىنا كەشتەۋ (1997 ج.) كەلدى. بىراق ولار قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا جانە باسقا ءوندىرىس سەكتورلارىنا ينۆەستيتسيا سالۋدا الدىڭعى قاتارعا ءوتتى. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ ايماقتىق جانە جاھاندىق ينتەگراتسيا جۇيەسىنە ەنۋىنە مۇرىندىق بولىپ وتىر. سوندىقتان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ىنتىماقتاستىق قاتىناستارى – جالپى جاھاندىق حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندە ماڭىزى ورىن الادى دەپ سانايمىز. ەندەشە وسى كوزقاراسىمىزدى پايىمداپ كورەيىك.

قىتاي قازاقستانمەن بىرلەسە وتىرىپ ترانسۇلتتىق شيكى مۇناي قۇبىرىن سالدى، جانە ونى 2009 جىلى ىسكە قوستى. بۇل اتىراۋدان الاشانكوۋعا دەيىن 2798 شاقىرىم جەرگە سوزىلعان قۇبىردىڭ جىلدىق مۇناي وتكىزۋ قۋاتى 20 ملن تونناعا جوسپارلانعان. قازىرگە دەيىن ودان 156 ملن توننا شيكى مۇناي قىتايعا اعىپ ءوتتى. وسى قۇبىرمەن رەسەيدىڭ شيكى مۇنايى دا قىتايعا شىعارىلۋدا. بۇل قۇبىر «جىبەك جولىنداعى ءبىرىنشى قۇبىر»، - دەگەن اتاقا يە بولدى.

قىتاي قازاقستان، وزبەكستان جانە تۇركمەنستان مەملەكتتەرىمەن ىنتىماقتاسىپ سالعان «قىتاي – ورتالىق ازيا تابيعي گاز قۇبىرى» دا حالىقارالىق سيپات الاتىن ترانسۇلتتىق جوبالاردىڭ ءبىرى. «قىتاي – ورتالىق ازيا تابيعي گاز قۇبىرىنىڭ» ا، ۆ، س – لينيالارى، تۇركمەنستاننان شىعىپ وزبەكستاندى اينالىپ، قازاقستان جەرىن ورلەپ، قورعاس ارقىلى قىتايعا كوگىلدىر وتىن جەتكىزىپ جاتىر. قازاقستاننىڭ گازى شىمكەنتتەن وسى قۇبىرعا قوسىلعان.

اتالعان مۇناي مەن گاز قۇبىرلارى بەس بىردەي مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن تىعىز بايلانىستىرىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ نەگىزىن قالاعان قىتاي مەن قازاقستان  ىنتىماقتاستىق قاتىناستارى ەكەنىن تۇسىنەمىز. مىنە، بۇدان  قازاقستان مەن قىتاي ىنتىماقتاستىق قاتىناستارىنىڭ حالىقارالىق ماڭىز الاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

2013 جىلى قىركۇيەكتە قحر توراعاسى سي تسزينپين قازاقستانعا جاساعان العاشقى ساپارى كەزىندە نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە بارىپ «حالىقتار دوستىعىن نىعايتىپ، كوركەم بولاشاقتى بىرگە قۇرايىق» دەگەن تاقىرىپتا جاساعان بايانداماسىندا، «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن بىرگە قۇرايىق» دەگەن باستاما كوتەردى. كەيىن وسى باستامانىڭ نەگىزىندە قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» مەگا جوباسى قالىپتاستى.  بۇل ءىس جۇزىندە قىتايدىڭ جاھاندىق جاڭا ستراتەگيالىق ديپلوماتيالىق ساياساتىنىڭ تۇعىرناماسى بولىپ تابىلادى.

قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» جوباسىن ەڭ الدىمەن قازاقستان قولدادى. 2014 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەزەكتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «نۇرلى جول - بولاشاققا باستار جول» اتتى جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىن جاريالادى.

بۇل جاڭا ساياساتتا ەلىمىزدىڭ ترانسپورت، ونەركاسىپ، ەنەرگەتيكا، الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدارىن دامىتۋ باستى ورىنعا قويىلدى. سونىمەن قازاقستاننىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ -ءبىر جول» جوباسىمەن سايكەس كەلىپ، ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىق بايلانىستارى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. سودان كەيىن اتالمىش جوبا اياسىندا قىتايدىڭ قازاقستانعا سالعان ينۆەستيتسياسى مەن بەرگەن كرەديتتەرىنىڭ كولەمى كوبەيدى جانە ءوندىرىس قۋاتى سالاسىندا ىنتىماقتاستىق جوبالارىنىڭ سانى ارتا ءتۇستى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە ىسكە اسىرىلىپ جاتقان «51 جوبا» نەمەسە «56 جوبا» دەگەندەر سونىڭ ناقتى مىسالدارى.

قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» مەگا جوباسى قازاقستانمەن شەكتەلمەيدى، ول قىتايدىڭ ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان جاھاندىق ستراتەگيالىق جوباسى. بۇل جوبا نەگىزىنەن ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى مەملەكەتتەرگە نەمەسە ازيا جانە افريكاداعى دامۋشى ەلدەرە ارنالىپ جاسالعانىمەن، ءىس جۇزىندە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتار مەن دامىعان مەملەكەتتەردى دە قامتىپ وتىر. بۇلاي بولۋى تابيعي ەدى. ويتكەنى قىتاي ءوزىنىڭ وسى جوباسى ارقىلى ادامزات تاعدىرىنىڭ ورتاق قاۋىمداستىعىن قۇرىپ، الەمگە جەتەكشىلىك ەتۋدى كوزدەپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

سوندىقتان دا قحر مەن اقش اراسىنداعى  قاراما-قارسىلىقتار شيەلەنىسىپ بارادى. اقش ءوزىنىڭ جەر-جاھانداعى جەتەكشىلىك ورنىنا قىتايدى كيلىكتىرگىسى كەلمەيدى. ال قىتاي بولسا، ءوزىنىڭ مىقتى ەكونوميكالىق قۋاتىنا سۇيەنە وتىرىپ الەمگە «جاڭا ءتارتىپ» ورناتىپ، جاھانعا جەتەكشىلىك ەتۋدى اقش-پەن بولىسكىسى كەلەدى، ءتىپتى جەكە-دارا بيلەۋ نيەتى دە جوق ەمەس. مىنە، وسىنداي ءتۇبىرلى ءپرينتسيپتى ماسەلەدەگى كەلىسپەۋشىلىكتەر قحر مەن اقش اراسىندا ساۋدا سوعىسى فورماسىندا باستالىپ، قازىرگى تاڭدا كەڭ ەتەك جايىپ يدەولوگيالىق قۇندىلىقتار اراسىنداعى كۇرەسكە اينالىپ كەتتى.

اقش جالپى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتار نەگىزىندە قۇرىلعان دەموكراتيالىق قۇقىقتىق جۇيەنىڭ الەمدە سالتانات قۇرۋىن دارىپتەسە، قىتاي توتاليتارلىق رەجيمنىڭ ابزالدىعىن ايتۋدان جالىقپايدى. جانە ونىڭ ۇتىمدىلىعىن (كۇش توپتاپ، ۇلى ءىس تىندىرا الاتىنىن) پراكتيكادا كورسەتىپ تە قويادى. سونىڭ ەڭ جارقىن مىسالىن، «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» مەگا جوباسى جانە ونىڭ اياسىنداعى حالىقارالىق لوگيستيكا جەلىسىن قۇرۋىنان كورۋگە بولادى.

قىتاي ءوزىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىن ىسكە اسىرسىن، الدە حالىقارالىق لوگيستيكا جەلىسىن سالسىن، ءبارىبىر ەڭ الدىمەن مىندەتتى تۇردە قازاقستانمەن بايلانىسادى. ويتكەنى قازاقستان – قىتايدىڭ باتىسقا قادام باسقاندا الدىمەن تابانى تيەتىن مەملەكەت. سوندىقتان قىتاي ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستانمەن جاراسىمدى قارىم-قاتىناستا بولۋعا بەك مۇددەلى.

قازاقستان دا قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسى بەرىپ وتىرعان تاريحي مۇمكىندىكتى ۇتىمدى پايدالانىپ، ءوزىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتىپ، يندۋستريا جۇيەسىن دامىتىپ، تۇيىقتالعان قاتىناس-ترانسپورت ماسەلەسىن شەشۋگە وتە مۇقتاج. سوندىقتان ەكى ەلدىڭ ءتۇبىرلى ۇلتتىق مۇددەسى ءبىر جەردە توعىسىتى دا، ولاردى تەرەڭ ىنتىماقتاسۋعا جەتەلەدى.

ادامدار اراسىندا بولسىن، الدە مەملەكەتتەر اراسىندا بولسىن، ءوزارا مۇددەلىلىك قاشان دا ولاردى ىنتىماقتاسۋعا باستايدى. قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى بايلانىستار وسىنداي ورتاق مۇددەلەر نەگىزىندە قۇرىلعان، حالىقارالىق سيپاتى قانىق قاتىناستار.

سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – قىتايدىڭ ليانيۋنگاننان قازاقستاننىڭ «قورعاس – شىعىس قاقپاسى» قۇرعاق پورتىنا تارتىلعان ترانسۇلتتىق قىتاي-ەۋروپا ەكسپرەس جۇك تاسىمال ءدالىزى. ەكى ەلدىڭ بۇل جوباسى 2017 جىلى ىسكە قوسىلىسىمەن قازاقستاننىڭ قاتىناس-ترانسپورت جانە حالىقارالىق ساۋداداعى ورنىن ايتارلىقتاي وزگەرتتى. ويتكەنى اتالمىش قىتاي-ەۋروپا ەكسپرەس جۇك تاسىمال تەمىر جول كەرۋەنى قازاقستاندى باسىپ ءوتىپ ەۋروپانىڭ باتىسىنا - امستەردامعا جەتىپ جاتقان حالىقارالىق جۇيە بولىپ تابىلادى.

قىتاي مەن قازاقستان بىرلەسىپ سالعان قورعاس ەركىن ەكونوميكالىق اۋدانى، «قورعاس - شىعىس قاقپاسى» قۇرعاق پورتى حالىقارالىق ساۋدا جانە قاتىناس-تاسىمالدارىنا ساپالى قىزمەت كورسەتەدى. قازىرگى تاڭدا جالپى قازاقستان مەن قىتاي شەكاراسىندا بەس وتكىزۋ پۋنكتى جىل ون ەكى اي جۇمىس جاسايدى; بەس مۇناي-گاز ترانسۇلتتىق قۇبىرى ءوتىپ جاتىر; ءبىر حالىقارالىق شەكارالىق ىنتىماقتاستىق ورتالىعى - «قورعاس - شىعىس قاقپاسى» ەركىن ەكونوميكالىق قۇرعاق پورت ايماعى جۇمىس جاساپ تۇر; «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» جەدەل جولىمەن اۆتوكولىكتەر جۇيتكىپ ءجۇرىپ جاتىر.

قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ليانيۋنگان لوگيستيكالىق ىنتىماقتاستىق بازاسى – قازاقستاننىڭ تىكەلەي تىنىق مۇحيتقا شىعاتىن پورتىنا اينالدى. مۇنى قازاقستاننىڭ تاريحي جەتىستىگى دەۋگە بولادى. ويتكەنى ول قازاقستاننىڭ تۇيىقتالعان ىشكى كونتينەنتتىك مەملەكەت سيپاتىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، قازاقستاننىڭ تەك ترانزيتتىك تاسىمالدان تاباتىن جىلدىق كىرىسى  4 ملرد اقش دوللارىن قۇرايدى ەكەن.

دەمەك، قازاقستان – قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق قاتىناستارىنىڭ حالىقارالىق ماڭىزى ايرىقشا. قازاقستاننىڭ حالىقارالىق قاتىناس-ترانسپورتى جاعدايىنىڭ جاقسارۋى – قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتىپ كەلەدى. بۇعان سوڭعى ءۇش جىلدى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى.

سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق ساۋدانىڭ قۇلدىراۋىنا قاراماستان، قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا دامۋ ديناميكاسىن كورسەتتى. 2019 جىلى ەكى جاقتى ساۋدا كولەمى 21,9 ملرد اقش دوللارىنا جەتىپ، ونىڭ الدىنداعى جىلىنان 10,6% ارتتى. ونىڭ ىشىندە قىتايدىڭ قازاقستانعا ەكسپورتى 12,73 ملرد اقش دوللار بولىپ، وتكەن جىلدان 12,1% وسكەن; قازاقستاننىڭ يمپورتى 9,26 ملرد اقش دوللارىنا جەتىپ، وتكەن جىلدان 8,6%-عا كوبەيگەن. ەكى تاراپ ساۋداسىنىڭ وڭ سالدوسى 3,47 ملرد اقش دوللارىن قۇراپ، ونىڭ الدىنداعى جىلدان 22,7% ارتقان.

2020 جىلى قازاقستان مەن قىتاي COVID-19 ىندەتى كەلتىرگەن قيىندىقتاردى ەڭسەرە وتىرىپ ساۋدا دامۋ قارقىنىن ساقتاپ قالدى. قىتاي كەدەندىك ستاتيستيكالىق دەرەكتەرى بويىنشا: 2020 جىلدىڭ قاڭتارىنان جەلتوقسان ايلارىنداعى ەكى ەلدىڭ ساۋدا كولەمى 21,43 ملرد اقش دوللارىن قۇراپ، ونىڭ الدىنداعى جىلدان 2,6%-عا ازايعان. ونىڭ ىشىندە قىتايدىڭ قازاقستانعا ەكسپورتى 11,71 ملرد اقش دوللارىن قۇراپ، وتكەن جىلدان 8%-عا تومەندەگەن; قازاقستاننان يمپورتى 9,72 ملرد اقش دوللارى بولىپ، الدىڭعى جىلدان 4,9%-عا وسكەن. ەكى جاقتى ساۋدادا قىتاي تاراپتىڭ وڭ سالدوسى 1,99 ملرد اقش دوللار بولىپ، وتكەن جىلدان 42,7%-عا تومەندەگەن. «تەمىر كەرۋەن» دەپ اتالاتىن «قىتاي-ەۋروپا پويىزى»  ون مىڭنان استام رەيس قاتىناعان.

2021 جىلى قىتاي مەن قازاقستاننىڭ ەكى جاقتى ساۋدا كولەمى 252,5 ملرد اقش دوللارىنا جەتىپ، وتكەن جىلدان 17,6% ءوستى. ونىڭ ىشىندە قىتايدىڭ قازاقستانعا ەكسپورتى 13, 98 ملرد اقش دوللارى بولىپ، وتكەن جىلدان 19,5% ارتقان; ال قازاقتاننان يمپورتى 11,27 ملرد اقش دوللارىن قۇراپ، وتكەن جىلدان 15,3 % كوبەيگەن. ەكى جاقتى ساۋدادا قىتاي تاراپىنىڭ وڭ سالدوسى 2,71 ملرد اقش دوللارىنا جەتىپ، وتكەن جىلدان 36,2 % وسكەن.

جوعارىداعى فاكتىلەردەن قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق قاتىناستارى تەك ەكى ەل ءۇشىن عانا ەمەس، حالىقارالىق قاۋىمداستىق ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى ەكەنىن كورۋگە بولادى. قازاقستان مەن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك سيپاتىندا ايىرماشىلىقتار الشاقتاۋ بولعانىمەن، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن مۇددەلىلىگى «ەلۋدە ەلۋ» - قارايلاس كەلەدى. ەندەشە ەكى ەل قاتىناستارىنىڭ دامۋ پەرسپەكتيۆاسى زور جانە ونىڭ حالىقارالىق ماڭىزى دا ايىرىقشا بولىپ قالا بەرمەك. سوندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ وسىنداي الەۋەتىن پايدالانا وتىرىپ، حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندە ءتىپتى دە بەلسەندى ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورىستەتۋى كەرەك دەپ سانايمىز.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

ت.ع.د.، پروفەسسور،ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 
جانىنداعى «قازىرگى زامانعى قىتايدى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى

Abai.kz