قازاقستان پرەزيدەنتى
                                                                ق.توقاەۆ مىرزاعا،
                                                                پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى
                                                                م.اشىمباەۆ مىرزاعا،
                                                               پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى
                                                                ە. قوشانوۆ  مىرزاعا.

«جاڭا قازاقستان» جاساۋ، البەتتە، ونىڭ كونستيتۋتسياسىن دا جاڭارتۋ جايىنداعى ءسوزدىڭ كورىگى كۇرپىلدەي باستادى. ونداعى ءبىر سويلەم، جۇرتتى ەكىداي ەتۋشى ءجايت – جاڭا كونستيتۋتسيادا: «نۇرسۇلتان نازارباەۆ – مەملەكەتتى نەگىزدەۋشى ءبىرىنشى پرەزيدەنت» دەگەن سىڭايدا اتى جازىلماعى. وسى ورايدا، قۇرمەتتى مىرزالار، ۇشەۋىڭە 3 سۇراق:

1. دۇنيە جۇزىندەگى قاي ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىندا مەملەكەتتى كىم نەگىزدەگەنى جازىلىپتى؟

2. پرەزيدەنت تاعىنا وتىرىسىمەن نازارباەۆ قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاريحى 1991 جىلدان باستالدى دەگەن «عۇلامالىق  تۇجىرىم» جاساپ، اقىن دوسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ باستاعان 28 «قۇپ، تاقسىر!» دەرەۋ قولداپ، اشىق حات جازعان ەدى، الدە سونى ەستەرىڭدە ساقتاپ، جۇزدەگەن عاسىر ارعىسىن ايتپاي-اق، بەرگىسىن ەسكەرگەندە: قازاق مەملەكەتىنىڭ اۆتونوميالى رەسپۋبليكا بولعانىنان 1991 جىلعا دەيىنگى تاريحى ەندى كەرەك ەمەس پە؟

3. جاڭا كونستيتۋتسيا جوباسى حالىقتىڭ تالقىلاۋىنا بەرىلەدى، ياعني دەموكراتيا نەگىزىندە قابىلدانادى، دەگەندى ايتىپ جۇرسىڭدەر، ول قايداعى دەموكراتيا؟ تاۋەلسىز قازاقستاندى 31 جىل بويى كەزىپ جۇرگەن ەلەس پە؟ ادام قۇقى اياقاستى ەتىلگەن، ءادىل سايلاۋ بولماعان، حالىقتىڭ ورىندى تالاپ- تىلەگىن ەستۋدى قويعان، جەمقورلىق، پاراقورلىق، ءمانسىز ماقتان، جەلكەندى جاعىمپازدىق  جايلاعان، نازارباەۆتىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ اسقىنعان قازاقستاندا، بەرەكەسىز بيلىكتى سىناعان ازاماتتارى  ايىپ تارتىپ، تۇرمەگە توعىتىلىپ، قازاعا ۇشىرىلاتىلىپ  جاتقان  ەلدە دەموكراتيا بولۋى مۇمكىن بە؟

رەفەرەندۋم بولماق. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلىندا سايلاۋ مەن  رەفەرەندۋم اتاۋلىنىڭ بارىنە  قاتىسقانبىز جانە ولاردىڭ ناتيجەسى قانشا داۋىس بەرىلگەنىنە ەمەس، ونىڭ قالاي سانالاتىنىنا بايلانىستى بولاتىنىنا كوزىمىز جەتكەن. بۇل جولعى رەفەرەندۋمدا دا «سول ءداستۇر» ساقتالاتىن شىعار.

ال نازارباەۆتىڭ «مەملەكەتتى نەگىزدەگەنى» قالايشا بولدى؟

1991 جىل. جەلتوقسان ايىنىڭ 7-كۇنى. بەلارۋسسيانىڭ ۇلتتىق پاركى – بەلوۆەج قورىعى. مەملەكەت  باسشىلارىنىڭ  سونداعى دەمالىس ورتالىعى – ۆيكۋلي. وسىندا: رەسەي پرەزيدەنتى ب.ەلتسين، مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گ.بۋربۋليس،  ۋكراينا پرەزيدەنتى ل.كراۆچۋك، پرەمەر-ءمينيسترى ۆ.فوكين، بەلارۋسسيا جوعارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى س.شۋشكەۆيچ، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.كەۆيچ نوكەرلەرىمەن جينالىپ، كەڭەسىپ، 8-كۇنى سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراتىلعانىن رەسمي جاريالادى.  ەلتسين اقش پرەزيدەنتى د.بۋشقا 13 ساعات 08 مينوتتە تەلەفون سوعىپ، 28 ءمينوت سويلەسىپ، «باتاسىن» الدى. شۋشكەۆيچ كسرو پرەزيدەنتى م.گورباچەۆتان  «ءشۇيىنشى سۇرادى». گورباچەۆ  بۋشقا جەلتوقساننىڭ 25-كۇنى 10 ساعات 03 مينوتتە تەلەفون سوعىپ، 22 ءمينوت سويلەسىپ، كسرو-نى ىدىراتۋعا قوسقان ۇلەسى جايىندا ەسەپ بەردى. بۇل دەرەكتەر ا.بۋشتىڭ قۇپيا قۇجاتتار مۇراعاتىنان ول قايتىس بولعاننان كەيىن، بەرتىندە الىنعان. كوشىرمەسى «ەلتسين ورتالىعىندا» («ەلتسين-تسەنتردە») ساقتاۋلى.

ۇشتىك كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن سنگ (سويۋز نەزاۆيسيمىح گوسۋدارستۆ) – تمد (تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى) قۇرىلىپ، ەلتسين:  سۋۆەرەنيتەتتى ءالى الماعاندارىڭ  الىڭدار، قانشا كەرەك  بولسا، سونشا الا بەرىڭدەر! - دەپ شوقتىقتاندى.

سۋۆەرەنيتەت – مەملەكەتتىڭ وزىندىك ىشكى ەركىندىگى عانا. وداقتاس رەسپۋبليكالار ونى بالتىق بويى رەسپۋبليكالارىنىڭ تالاپتارى ناتيجەسىندە 1990 جىلى الا باستاعان. كسرو قۇرامىندا بولعان قالپىندا.  ءبىزدىڭ جوعارعى كەڭەس (توراعاسى - ە.اسانباەۆ) 1990 جىلعى جەلتوقسان سەسسياسىندا سۋۆەرەنيتەتتىگىمىزدى  جاريالادى. ال 1991 جىلى جەلتوقساندا بولعان كەزەكتى سەسسياسىندا جوعارعى كەڭەس (توراعاسى – س.ءابدىلدين)  قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. 25-كۇنى. جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانىپ، وندا مەملەكەتتى وكىمەت پەن ۇكىمەت باسشىلىعى دەموكراتيا نەگىزىندە، ۇجىمدىق سيپاتتا باسقارۋ بولاتىنى اتاپ ايتىلدى. الايدا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ 1995 جىلى كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ، پرەزدەنتتىك بيلىككە جول اشىپ الدى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى زاڭدى جاريالانعان 25-جەلتوقسان ەمەس، 16-جەلتوقسان بولىپ بەلگىلەندى. مەنىڭشە، بيلىك ءوزى ۇيىمداستىرعانىنا شاك جوق 1986 جىلعى 16-جەلتوقساندا الماتىدا باستالعان، قانتوگىسپەن اياقتالعان وقيعانى كومەسكىلەۋ ايلاسىن جاسادى. سولاي ەكەنىنە جاستارىمىزدىڭ ول جانكەشتىلىك قيمىلىنا رەسمي دۇرىس باعا ءالى كۇنگە بەرىلمەگەنى دالەل.

...«گازەتاRU»  ءتىلشىسى د.تەلمانوۆ شۋشكەۆيچپەن سۇحباتتاسىپ، ءمان-جايدى ءبىلىپ، سوڭىندا كەڭەسكە نازارباەۆتىڭ كەلمەگەن ەستىگەنىن ايتىپ، ونىڭ سەبەبىن سۇراعاندا شۋشكەۆيچ بىلاي دەدى: «كەلىسسوزگە قازاقستان پرەزيدەنتى نازارباەۆتى قاتىستىرۋدى ءجون كوردىك تە، دوسى ەلتسين ونى تەلەفونمەن ىزدەستىرىپ، تاۋىپ الىپ، بىزگە قوسىلۋعا شاقىردى: «نۇرسۇلتان، كەل، ءبىز مۇندا ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشپەكشىمىز»، دەدى. داۋىس كۇشەيتكىشپەن سويلەستى، ءبىزدىڭ تىڭداپ وتىرعانىمىزدى ەسكەرتتى. نازارباەۆ: «ءيا، بارامىن. ۇشاعىما جانارماي قۇيىپ جاتىر، قازىر ۇشامىن، جەتەمىن!» دەدى. بىراق بىزگە جولاعان جوق، گورباچەۆقا جەتتى. ول جالپى جاعدايدان حاباردار ەدى. ءبىزدىڭ بە، گورباچەۆتىڭ با، – قايسىمىزدىڭ جىعارىمىزدى بولجاي الماي ساسقالاقتادى. ميحايل سەرگەەۆيچ ونى قايتكەندە وزىنە قاراتىپ الۋدى كوزدەپ، اناتولي لۋكيانوۆتىڭ ورنىنا كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ەتۋگە ۋادە بەرگەن. شىعىستىڭ قۋ قايراتكەرى، مەن «اقىلدى»  دەمەي، «قۋ» دەپ وتىرمىن، نازارباەۆتىڭ بىزدەن سىرت اينالعانى سوندىقتان».

ا.لۋكيانوۆ مەملەكەتتىك توتەنشە جاعدايلار كوميتەتى – گكچپ – بۇلىگىمەن بايلانىسى ءۇشىن تۇتقىندالعان-دى.

«تاۋەلسىز ەلدەر دوستاستىعىن» قۇپتاعان گورباچەۆ كەيىن ءبارىن قايتادان جيىپ، «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر وداعىن» قۇرىپ الۋدى كوزدەگەن كورىنەدى، بىراق ول پيعىلى قاۋاشاعىندا قالا بەردى. نيەتتەسى نازارباەۆتىڭ وعان سەنۋدەن، دامەلى ۇلكەن لاۋازىمىن كۇتۋدەن كۇدەرى ءۇزىلىپ، اقىرىندا تاۋەلسىزدىكتى ەڭ سوڭىندا الدى. ول 1993 جىلى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ تىلشىسىمەن سۇحباتىندا: «تاۋەلسىزدىكتى باسقالار الىپ جاتقان سوڭ، ءبىز دە الدىق» دەسە، 1994 جىلى ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك ۋيۆەرسيتەتىندەگى (مگۋ) كەزدەسۋىندە: «سوۆەت وداعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن مەنىڭ اقىرعى پاترونىم قالعانشا سوعىسقانىمدى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر» دەدى.

نازارباەۆ كەيىندە: «ءبىز تاۋەلسىزدىكتى اتا جولىمەن الدىق، اقىلمەن الدىق»، دەپ شىقتى. ءپالى دەسەڭشى!.. اتا جولىمىز بەلوۆەج قورىعىنان باستالعان بولدى عوي؟ اقىل – گورباچەۆتىڭ  ۋادەسى ەكەن عوي؟..

ە، نۇرەكەڭنىڭ بۇلايشا «ناقىل» بولىپ كەتكەن سوزدەرى جەتكىلىكتى. تاققا وتىرىسىمەن: «قازاقستاندا شەكارا بولمادى، بۇگىنگى شەكاراسىندا مەملەكەتى بولعان جوق»، «قازاقتا پالەن باتىر، بي، اۋليە بولعانى – بەكەر، اڭىز ءسوز»،  دەگەنىنىڭ ءوزى «نە تۇرادى»؟! «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور»;  «باي باي بولادى، كەدەي كەدەي بولادى»; «اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرمەيىنشە قازاقستاندا ۇلتتىق پروگرەسس بولمايدى»; «ميكروكرەديت ال دا، ەكى سيىر ساتىپ ال، ءوزىڭدى ءوزىڭ اسىرا»... دەگەندەرى شە؟!.

بۇل «حيكاياتى» بارشاعا ءمالىم.

«اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە»، دەگەن كەشەگى قازەكەمنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ كەيبىرەۋلەرى، قولىنا  سىرەڭكە الماسا دا، اتى الەمنىڭ الىس-جاقىن تالاي ەلىنە ءورتسىز-اق تارادى. بيىل. رەسمي جولمەن. قالايشا؟.. انگليا پارلامەنتىنىڭ مۇشەسى مارگارەت حودج اقپاننىڭ 3-ءى كۇنگى ماجىلىستە «جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» سويلەپ، قازاقستاننىڭ اراماقشالى    28 بايىنا سانكتسيا سالۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، اتتارىن ءتىزىپ بەردى. ونىڭ تەڭجارتىسى –  نازارباەۆتىڭ اۋلەتى. «كوشباسى»، ارينە، «ەلباسى». ءۇش قىزى مەن كۇيەۋبالالارى: تيمۋر قۇلىباەۆ پەن قايرات شارىپباەۆ، ىنىلەرى: سامات ابىشەۆ پەن قايرات ساتىپالدى، ەڭ كىشىلەرى – داريعانىڭ ۇلى ايسۇلتان (كىشى قىزى ءاليانىڭ كۇيەۋى ديماش دوسانوۆتىڭ جەمقورلىعى كەشە اشكەرەلەنە باستاعانىنان حاباردار شىعارسىڭدار).

نازارباەۆتاردىڭ ءبىر عانا انگلياداعى دۇنيە-مۇلكىنىڭ جالپى سوماسى 330 ميلليون فۋنت ستەرلينگ ەكەنى!

«ۇلت ليدەرىنىڭ» جەمقورلىعى شەكسىز بولعانى بۇگىندە الىس-جاقىن ەلدەردىڭ كوبىنە ايان. ينتەرنەت جۇيەسى – گۋ-گۋ. باق –  دۋ-دۋ.

ەلىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ  بايلىعى نازارباەۆتىق جۇيە بيلىگى جىلدارى قالاي ساۋدالانعانى، قالاي تونالعانى، جەكەلەپ ايتقاندا نازارباەۆتاردىڭ شەت ەلدەردە مەنشىكتى: نەشە ساۋلەتتى سارايلارى، ۇشاقتارى، كەمەلەرى، ارالدارى... بار ەكەنى تۋرالى ماعلۇمات تۇگەلدەي وزدەرىڭدە بار ەكەنى ءسوزسىز. سونى كورە-بىلە تۇرا، جەمقورلىق جۇيەنى قۇرعان  «كوسەمدى» ەندى «مەملەكەتتى نەگىزدەگەن» دەپ، اتى-ءجونىن كونستيتۋتسياعا جازۋ تۋرالى ءسوزدى كولدەنەڭدەتىپ وتىرعاندارىڭ نەلىكتەن؟ كونستيتۋتسيا بيلىكتىڭ «قۇرمەت تاقتاسى» بولماق  پا؟ كەزىندە كەڭشار، ۇجىمشار، زاۋىت-فابريك... كەڭسەلەرىندە «قۇرمەت تاقتاسى» بولعان. وعان ادال ەڭبەگىمەن ۇجىمدا ۇلگى-ونەگە بولىپ جۇرگەن جاندار تۋرالى جازىلىپ، فوتو-سۋرەتتەرى قوسا ىلىنەتىن.  نازارباەۆتىڭ «يگى ۇلگى-ونەگەسى» انگليا پارلامەنتىندەگى تىزىمگە ىلىككەنى مە؟

«سەن» دەگەنىمە رەنجىمەسسىڭدەر. اتامىز قازاق جاسى ۇلكەن-كىشى:   بولىس، بي، باتىر، حان، سۇلتان – بارىمەن «سەن» دەپ سويلەسكەنىن بىلەتىن شىعارسىڭدار.

ەندىگى ءبىر ەسكەرتۋىم: كەراۋىزدار جامانداپ جۇرگەن كەڭەس داۋىرىندە كىمنەن، قايدان حات كەلسە دە، ونى العان ادام، مەكەمە ءبىر اپتادان كەشىكتىرمەي جاۋاپ جازۋعا مىندەتتى بولدى، ول بيلىك پەن حالىقتىڭ ءوزارا تۇراقتى بايلانىس جولى ەدى. تاۋەلسىزدىك بۇيىرىسىمەن ءبىزدىڭ بيلىك حالىقتان تاۋەلسىز بولۋدى ءجون كورسە كەرەك، «سوۆەتتىك ءتارتىپ» جايىنا  قالدى، جەكە دە، ۇجىمدىق تا حاتتارعا جاۋاپ قايتارمايتىن «مودا» شىعاردى. ءبىر عانا مىسال: 2021 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 9-كۇنى ق.توقاەۆقا، م.اشىمباەۆقا، ن.نىعمەتۋللينگە ء(ماجىلىستىڭ سول كەزدەگى توراعاسى. ۇلكەن لاۋازىمدى جەمقورلاردىڭ ءبىرى بولعان ەكەن، تۇتىلىپ قالماس ءۇشىن شەت ەلگە قاشىپ كەتتى ەمەس پە؟) پوشتا ارقىلى دا، ينتەرنەت جولىمەن دە «ۇسىنىس-حات» جولداپ: پەتروپاۆل، پاۆلودار قالالارىنىڭ تاريحي اتتارىن قايتارۋدى كوپپەن بىرگە قولدايتىنىمدى جازىپ، ەسكى اتتارىنىڭ ماعىنالارىن ايتتىم. اقمولانىڭ ءاۋ باستا سولاي اتالۋ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ، «قالپىنا كەتىرۋ قاجەت»،  دەدىم. حاتىم قۇمعا قۇيىلعان سۋ بولدى.

ساۋ-سالەمەتتىكتەرىڭە تىلەكتەس جازۋشى عابباس قابىشۇلى

Abai.kz