امانگەلدى ەرمەگياەۆ، «الماتى قۇرىلىس» حولدينگىنىڭ پرەزيدەنتى، مەتسەنات:

امانگەلدى ەرمەگياەۆ، «الماتى قۇرىلىس» حولدينگىنىڭ پرەزيدەنتى، مەتسەنات:

- قازاق مادەنيەتى مەن ەكونوميكالىق دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان الاشتىڭ ازاماتى رەتىندە ءوزىڭىزدى قانداي ماسەلەلەر تولعاندىرادى؟

- جاھاندى شارپىعان الەمدىك داعدارىس بارلىق ەلگە اسەر ەتپەي قويمايدى. باسقا ەلدەردىڭ احۋالىن قازاقستاننىڭ جاعدايى­مەن سالىستىرىپ، شۇكىرشىلىك ايتۋعا بولادى. دەگەنمەن داعدارىس ءبىزدى دە اينالىپ وتپە­دى. ءبىر مەملەكەتتەر تىعىرىققا تىرەلسە، كەلەسى ءبىر مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ ەكونومي­كالىق ءتيىمدى ساياساتىمەن نەمەسە وزگە دە مۇمكىندىكتەرىن پايدالانىپ، قيىندىقتان شىعاتىن جول تابۋدا. قازاق ەلى ەكونومي­كالىق ارتىقشىلىقتارىن دۇرىس پايدالا­نۋىنىڭ ارقاسىندا داعدارىسپەن وڭتايلى كۇرەسۋدە. مۇنى ءبىزدىڭ جەتىستىگىمىزگە بالاۋعا بولادى. ەكونوميكامىز دامىپ كەلەدى دەگەنىمىزبەن، ونىڭ ءالى دە بولسا اقساپ تۇر­عان تۇستارى جەتەرلىك. وسىنداي وسال تۇسى­مىزدىڭ ءبىرى - اۋىل شارۋاشىلىعى. قاشان­عى تابيعاتتىڭ اۋا رايىنا قاراپ، جاۋىن جاۋا ما، جاۋماي ما دەپ الاڭداپ وتىرامىز. بيىل ءبىراز جەردە قۋانشىلىق ورىن الدى. بىلتىر 30 ميلليون تونناعا دەيىن استىق الساق، بيىل قانشا بولارى بەلگىسىز. كورشى­لەس رەسەيدە دە، شالعايداعى اقش-تا دا قۋانشىلىق  بولىپ جاتىر. اۋىل شارۋاشى­لى­عىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى قاجەت. قازاقستان حالقىنىڭ 40 پايىزدان استامى، قازاق جۇرتىنىڭ 70-80 پايىزى سول اۋىلدا تۇرادى. اۋىل ماسەلەسىن شەشپەي تۇرىپ، دامىعان وركەنيەتكە جەتەمىز دەۋ اعاتتىق بولار ەدى.

- ءوزىڭىز بىلەسىز، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ حالىقتىڭ اۋىلدان قالاعا جاپپاي كوشۋ ءۇردىسى ورىن الدى. قالاعا اعىلعان ءنوپىردى قۇشاق جايىپ كۇتىپ تۇرعان كىم بار؟ ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن ازاماتتاردا ەسەپ جوق. بۇل  حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى­نىڭ تومەندىگىنىڭ بەلگىسى مە، الدە قالاداعى پاتەر باعاسى­نىڭ شەكتەن تىس قىمباتتىعىنىڭ نىشانى ما؟

- ەل-جۇرتتىڭ قالاعا شوعىرلانۋى - بىزدە عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە كورىنىس تاۋىپ جاتقان جاعداي. مۇنى الەۋمەتتىك-ەكونومي­كالىق دامۋعا وراي قالىپتاسىپ وتىرعان زاڭدىلىق دەۋگە كەلەدى. وسىنداي زاڭدى­لىق­قا قاراماستان، اۋىل حالقىنىڭ جاعدا­يىن ويلاۋىمىز كەرەك. كەلگەن ەلدىڭ بارىنە قالادان جۇمىس ورنى مەن باسپانا تاۋىپ بەرۋ وڭاي ەمەس. الماتىداي الىپ شاھار­لاردان جۇمىس ورنى شىعاتىن شىعار، بىراق باسپاناعا قول جەتكىزۋ - قيىننىڭ قيىنى. سوندىقتان باستى ماسەلە - اۋىل شارۋاشى­لىعىن قالپىنا كەلتىرىپ، سونىڭ نەگىزىندە جۇمىس ورىندارىن اشىپ، اۋىل حالقىن تۇراقتاندىرۋ. ۋربانيزاتسيا پروتسەسى جۋىق ارادا توقتاي قويمايدى. كوپشىلىك دامىعان ەلدەردەگى اۋىل جۇرتى 20-25 پايىزدى قۇراسا، بىزدە بۇل كورسەتكىش 40 پايىزدان اسادى. ەلىمىزدە تالاي باعدارلامالار قا­بىل­دانىپ جاتىر. سونىڭ ناقتى ىسكە اسۋىن جىل سايىن ەمەس، اي سايىن قاداعالاۋ قاجەت. اڭگىمە كوپ، ءىس از. جول، اۋىزسۋ، اۋىل شارۋا­شى­لىعى ماسەلەلەرى تولىقتاي ءوز شەشىمىن تاپپاي تۇر. بولىنگەن قاراجات اۋىلدارعا جەتىپ جاتىر ما، سونى تەكسەرگەنىمىز ءجون. ويتكەنى قازاق «بۇراۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەيدى. ەگەر بولىنگەن قارجى اۋىلدارعا جەتسە، قىرۋار شارۋا ىستەلگەن بولار ەدى. ول نەگە تالان-تاراجعا تۇسەدى؟! وكىنىشتىسى سول،  اقشانىڭ سۇراۋى دا جوق. اۋىل «نەسىبەسىن» باقىلاۋعا الۋ تەك اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى عانا ەمەس، وبلىس جانە اۋدان اكىمدىكتەرىنىڭ قۇزىرىندا بولعانى ءلازىم جانە سۇراۋ دا وسى مەكەمەلەردەن بولۋى ءتيىس. ءاربىر تيىنىنا دەيىن ەسەپ بەرىلۋى قاجەت. تابيعي قازبا بايلىقتارىمىز بار. ول دا شەكسىز ەمەس. سول سالالاردان تۇسكەن قارجىنى اگرارلىق سالانى وركەندەتۋگە جۇمساۋىمىز قاجەت. ءبىز - اگرارلىق ەلمىز. بابالارىمىزدىڭ تۇرمىس-سالتى قانىمىز­دا، تەگىمىزدە بار. اتا-بابا جولىن جالعاس­تى­رىپ، كەڭ بايتاق جەرىمىزدە نەگە مالدىڭ سانىن ارتتىرماسقا؟ بىلتىر 30 ميلليون تونناداي استىق الدىق  دەپ ايتتىم. ەلىمىزدىڭ تۇتىنۋ مولشەرى 9-10 ميلليونعا جەتپەيدى. استىق نارىعىن دا رەتكە كەلتىرگەن ءجون. ورتاداعى الاياقتاردى ازايتىپ، ناعىز ءونىم وندىرەتىندەرگە ءتۇسىم تۇسكەنى كەرەك. اۋىلدان شىققان ازاماتتاردىڭ مادەنيەتى، ومىرگە قۇلشىنىسى ەرەكشە. سەبەبى ولار ەڭبەكپەن تاربيەلەنىپ وسەدى. قازاقتىڭ قوناق­جاي­لىعى، كوپشىلدىگى، ادامي-مادەني بولمىسى، ۇلتتىق ءداستۇرى دە ءالى كۇنگە اۋىلدان ىرگەسىن سوگە قويعان جوق. ۇلتتىق بولمىستىڭ بەسىگى دە، كۇرەتامىرى دا - اۋىلدا. جوعارى جاق­تا­عىلاردىڭ كوبى وسىنى تۇسىنە قويمايدى. ەگەر مۇنى تۇسىنسە، ولاردىڭ اۋىلعا دەگەن كوزقاراسى وزگەرەر ەدى.

- ءسىز باسقارىپ وتىرعان قۇرى­لىس كومپانياسى عيماراتتار قۇرى­لىسىن جۇرگىزۋ بارىسىندا قازاق­تىڭ ۇلتتىق ساۋلەتىنە، قازاقى ناقى­شى مەن ورنەگىنە قانشالىقتى كوڭىل بولەدى؟

- استانانىڭ جاڭا سالىنعان عيمارات­تارىن كورسەڭىز دە، الماتىدا كەيىنگى كەزدە بوي كوتەرگەن ۇيلەردىڭ ساۋلەتىنە زەر سالسا­ڭىز دا، الەمدىك دامۋ باعىتىنداعى ەرەك­شەلىكتەرمەن قاتار، ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق، ءداستۇرلى قولتاڭبالارى ايعاقتالا تۇسە­دى. جاھاندىق وركەنيەتتىڭ ۇستەمدىك ەتكەن زامانىندا قۇرىلىستاعى ساۋلەتتىڭ الەمدىك دامۋ باعىتى باسىمدىققا يە. ەۋروپاداعى، اقش-تاعى وزىق ساۋلەت ۇلگىلەرى بىزگە دە كەلىپ جەتتى. دۇنيەجۇزىلىك دامۋ ساتىسىنان ءبىز دە قالىپ قالماۋىمىز ءتيىس. ايتكەنمەن دە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىمىزدى، مادەنيە­تىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

- ەلىمىزدەگى قۇرىلىسشى مامانداردىڭ، وسى سالاداعى تەحنولوگيانىڭ دەڭگەيى قانداي؟

- راسىندا، ءبىزدىڭ كوپتەگەن سالامىز دامىعان مەملەكەتتەرمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ءوندىرىس سالاسىنىڭ وڭالماي تۇر­عانى بەلگىلى. ونىڭ ەسەسىن جەر بايلىعىمىز­بەن تولتىرىپ وتىرمىز. اۋىل شارۋاشىلى­عىمىز دا تابيعاتتىڭ اۋا رايىنا تاۋەلدى. وسىلاردىڭ ىشىندە الەمدىك تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن تەك قۇرىلىس سالاسى عانا دەپ ايتا الامىن. ەلىمىزدىڭ قۇرىلىس سالاسى ماماندارىنىڭ ءبىلىمى مەن تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرى تۇرعىسىنان الەمدىك قۇرىلىس كومپانيالارىنان قالىسپاي وركەندەپ كەلەدى. بۇرىن، نەگىزىنەن، شەتەلدىك قۇرىلىس كومپانيالارى جۇمىس جۇرگىزەتىن. وسى كۇنى وتاندىق  كومپانيالاردىڭ دا قاتارى ارتۋ­دا. ءبىزدىڭ قۇرىلىسشىلار شەتەلدىك قۇرىلىس ماماندارىنان كەم تۇسپەيتىنىن دالەلدەدى. 

- مەملەكەتتىك تەندەرلەردە شەتەلدىك قۇرىلىس كومپانيالارى­نا قاراعاندا، وتاندىق قۇرىلىس كومپانيالارىنا باسىمدىقتار قاراستىرىلعان با؟

- وتاندىق جانە شەتەلدىك كومپانيالار تەندەر بايقاۋلارىندا تەڭ دارەجەدە ۇزەڭگى قاعىستىرىپ باسەكەگە تۇسۋدە. بىراق تەندەر­دەن جەمقورلىقتىڭ شەتى شىعادى. كەزىندە ىشكى ىستەر ءمينيسترى بولعان قايىربەك ءسۇ­لەي­­مەنوۆ ۇلكەن جيىندا ءسوز سويلەپ تۇرىپ، «كەز كەلگەن تەندەردەن جەمقورلىق فاكتىسىن انىقتاۋعا بولادى» دەپ ەدى. مەنىڭ پىكىرىم­شە، تەندەردىڭ تاعدىرىن مامان­دان­عان تاۋەلسىز كوميسسيا شەشۋى ءتيىس. كوميسسيا قۇرامىندا تەندەر ءوتىپ جاتقان سالاعا قاتى­سى بار ماماندار، جەرگىلىكتى بيلىك، قارجى پوليتسياسى، پروكۋراتۋرا، كاسىپوداق، ۇكىمەت­تىك ەمەس ۇيىم وكىلدەرى وتىرۋى قاجەت. ال سول كوميسسيانىڭ توراعاسى رەتىندە تازا، ادال قوعام قايراتكەرى تاعايىندالۋى كەرەك. تەندەر -جەمقورلىقتىڭ قايناپ جاتقان قازانىنا اينالعان. سول «قازاندا­عى» ەتتەن قولى ۇزىندار سيراعىن ءبىر ءىلىپ الىپ، جام­با­سىن جۇلىپ اكەتىپ، قۇر سورپاسىن قالدى­را­دى. بۇل - ساپانىڭ سورى، قارجى تاپشى­لىعىنا، ءارتۇرلى قىلمىستىق بۇرمالاۋلارعا اكەلىپ سوعادى. جەمقورلىق سالدارى قۇرى­لىس سالاسى ساپاسىنا سەنىمسىزدىك تۋدىرىپ جاتىر. تەندەر وتكىزۋدە جاڭاشىلدىق پەن وزگەرىستەر كەرەك.       

- بۇگىندە وزبەكستان، قاراقال­پاق­ستان ازاماتتارىن قۇرىلىس سالاسىندا پايدالانۋ ءۇردىسى ەتەك الدى. شەتەلدىك ارزان جۇمىس كۇشىن پايدالانامىز دەپ ءوزىمىزدىڭ ازاماتتاردىڭ ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي قالۋىنا سەبەپشى بولىپ وتىرعان جوقپىز با؟

- نارىق زامانى بولعاننان كەيىن قۇرى­لىسشىلار ارزان جۇمىس كۇشىن ىزدەيدى. شى­نىن­دا، قۇرىلىسشىلار جوعارىدا ايتقان «قازاننىڭ» تۇبىندەگى قالدىعىمەن جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. ءسويتىپ، قارجىنىڭ تاپشى­لىعى ارزان جۇمىس كۇشىن ىزدەتەدى، ەڭ ارزان ماتەريالداردى ساتىپ الۋعا يتەرمەلەيدى، سودان قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ دا ساپاسى تومەندەيدى. شەتتەن كەلەتىن وزبەك، تاجىك، قىرعىز جۇمىسشىلارىنىڭ ىشىندە بىلىكتى ماماندار جوققا ءتان. ەشقانداي ماماندى­عى جوق ادامدار ساپاسىز ماتەريالدارمەن جۇمىس ىستەسە، قۇرىلىستىڭ ساپاسى قۇرىما­عاندا قايتەدى؟ جەمقورلىق بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قۇرىلىستىڭ دا باعىن بايلاپ وتىر. كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ قيسايىپ، شى­تىناپ، قۇلاپ جاتۋىنىڭ سەبەبى - وسىندا. جوعارى دارەجەلى ينجەنەرلەردەن بولەك، كىرپىش قالاۋشى، بەتون قۇيۋشى سياقتى ءتو­مەن­گى ساتىداعى ماماندىقتاردىڭ ءوزى ارنايى دايىندىق كۋرسىنان ءوتۋى قاجەت. زاماناۋي تەحنيكانىڭ مۇمكىندىگى ارتقان سايىن بىلىكتى ماماندار قاجەتتىلىگى سەزىلە تۇسەدى. 

- استانادا قۇرىلىس نىساندارى قارقىنداپ وسسە، الماتىداعى قۇرىلىس سالاسى سايابىرسىپ قالعان ءتارىزدى. سىزدىڭشە قالاي؟

- ۇكىمەت استاناعا تابان تىرەگەننەن كەيىن الماتىدا شامالى قۇرىلىس سايابىر­سىعان شىعار. بىراق الىپ عيماراتتاردىڭ سالىنۋى تولاستاعان جوق. استانانىڭ ءوز ارتىقشىلىعى، الماتىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. الماتى ۇلكەن مەگاپوليسكە اينالدى. استانا دا كۇننەن-كۇنگە ءوسىپ كەلەدى. بۇرىن وندا 300 مىڭداي حالىق بولسا، قازىر 700 مىڭعا جاقىنداپ قالدى. ەلوردانىڭ كوشۋىن اركىم ءارتۇرلى قابىلدادى. «قارجى تاپشى­لىعى كەزىندە جاڭادان قالا سالۋدىڭ كەرەگى نە؟» دەۋشىلەر دە تابىلدى. «الما­تىدا كوشكىن بولۋى مۇمكىن، جەر ءجيى سىلكىنەدى، ءبىر جاق شەتى تاۋ، ءبىر جاق شەتى شولەيت، قالا جان-جاعىنا ەركىن جايىلا المايدى. سوندىقتان  استانا اقمولاعا اۋىستى» دەدىك ءبارىمىز. بۇل شەشىمنىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، ماسەلە مۇندا ەمەس. حرۋششەۆتىڭ تۇسىندا ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىن اناعان قوسايىق، مىناعان قوسا­يىق دەۋشىلەر ءجيى كەزدەستى. جۇمابەك تاشە­نوۆ سياقتى باتىر ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا بۇل جەرلەردى ارەڭ الىپ قالعان ەدىك. تاشە­نوۆ حرۋششەۆقا قارسى «ەگەر بەس وبلىستى تالان-تاراجعا ءتۇسىرىپ، ءبولىپ الاتىن بولساڭ­دار، بۇۇ-عا دەيىن ارىزدانامىن» دەپ تابانداپ تۇرىپ الماسا، جاعدايىمىزدىڭ نە بولارىن كىم ءبىلسىن؟! سويتكەن جۇمابەك تاشەنوۆ جۇمىستان دا كەتتى. بۇل ماسەلە ءالى دە وزەكتىلىگىن جويماي تۇرعان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى استانانىڭ ورىن اۋىستىرۋى ساياسي تۇرعىدان وڭ شەشىم ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ وسىنداي شەشىمگە كەلۋى - ساياسي كورەگەندىگى، ۇلتجان­دىلىعى ءارى باتىلدىعى. استانا قازاق جەرىنىڭ كىندىگىنە ورىن تەپكەننەن كەيىن «بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋشىلار» دا جىم بولدى.

- الماتى جەر ءجيى سىلكىنەتىن سەيسمولوگيالىق قاۋىپتى ايماققا جاتادى. سوعان قاراماستان، اسپان­مەن استاسقان بيىك عيمارات­تار بوي كوتەرىپ جاتىر. مۇنى قالاي ءتۇسى­نۋ­گە بولادى؟

- جاپونيا دۇنيەجۇزى بويىنشا ەڭ ءجيى جەر سىلكىنەتىن مەملەكەتتەر قاتارىندا. بىراق وندا نەگە وتە بيىك عيماراتتار سالى­نىپ جاتىر؟ الماتى ريحتەر شكالاسى بويىنشا 9-10 بالدىق سىلكىنىس اۋماعىندا ورنالاسقان. ول، نەگىزىنەن، جەردىڭ قۇرىلى­سىنا دا بايلانىستى. 9-10 بالل دەگەنىمىز - اپاتتى جەر سىلكىنىس ساناتىندا. ءۇي جەرتولە بولا ما، الدە كوپقاباتتى بولا ما، ەگەر ساپاسىز سالىنسا، اپاتتان امان قالمايدى. جەر سىلكىنىسى جاعدايىن ەسكەرىپ، ساپالى سالىنسا، بيىك عيماراتتار «ءومىر سۇرۋگە» قۇقىلى. ءۇي بيىكتەگەن سايىن ونىڭ قۇرىلىسى دا كۇردەلەنە تۇسەدى. سوعان وراي ساپاعا بارىنشا ءمان بەرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. قۇرىلىس جوبالارىن ۇسىناتىن ينستيتۋتتار، قۇرىلىس مەكەمەلەرى، ءتىپتى باقىلاۋشى ور­گان­دار جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الا بىلگەنى ءجون. 

- ەلباسىمىز «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپى­عا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي جيىرما قادام» ماقالاسىندا ەڭبەك ادامىن ناسيحاتتاۋ، سول تاراپتا كوركەم شىعارمالار تۋدىرۋ جونىندە باستاما كوتەردى. قاراپايىم قۇرىلىسشىلاردىڭ وبرازىن اشىپ كورسەتۋ، ولاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ناسيحاتتالۋى كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟

- كينوتۋىندىلار، تەلەسيۋجەتتەر، ءتىپتى جاڭالىقتاردا اتىس-شابىس، ۇرلىق-قارلىق سياقتى وقيعالار كورسەتىلىپ جاتادى. ال الگىندەي ەڭبەك ادامدارىنىڭ ءومىرى مەن ۇستانىمدارىن ۇلگى ەتۋ جاعى كەمشىن سوعىپ جاتادى. بارلىعى وزىنەن-ءوزى كەلە سالعان سياقتى، ءبارى دە سولاي بولۋى ءتيىس ءتارىزدى كورەمىز. بۇكىل ەلگە جاعداي جاساپ جاتقان وسى جۇمىسشىلار عوي. بۇگىندە ميلليونەر بولعانداردىڭ تابىسىن ماڭداي تەرىمەن تاپقاندىعىنا كۇمان كەلتىرەمىن. ولار، نەگىزى، قاراپايىم حالىقتى، جەر بايلىعىن قاناۋ ارقىلى كوتەرىلگەندەر. وسىلار سول ادام­دار­دىڭ دەنساۋلىعىن، تۇرمىسى تۇزە­لۋىن نەگە ويلامايدى؟

- كەزىندە قازاقتىڭ اۋقاتتى بايلارى ەلدىك ماسەلەلەردى شەشىپ، قاراماعىنداعى اۋىل-ايماققا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانى بەلگىلى. ءتىپتى مەملەكەتتىك، ول از دەسەڭىز، مەملەكەتارالىق ماسەلە­لەردىڭ شەشىلۋىنە مۇرىندىق بولىپ جاتاتىن. قازىرگى ءورىستىلدى باي-باعىلاندار وسىنداي جاۋاپكەر­شىلىكتى سەزىنگىسى كەلمەيتىنى راس. ءوزىڭىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۇلتتىق ونەرگە جاناشىر مەتسەنات رەتىندە تانىلدىڭىز. قازاقتىڭ ۇلى ونەرى ايتىستىڭ اياعىنان تۇرۋىنا سەبەپشى بولدى­ڭىز. دەمەۋشىلىكتى قانداي ۇستانىمدار نەگىزىندە جاسايسىز؟

- قامقورشىلىق قاسيەت ءوسىپ-ونگەن شاڭىراقتان، اكە-شەشە تاربيەسىنەن پايدا بولادى. مۇنىڭ ءوزى تەككە دە بايلانىستى. «جاۋىنسىز جەرگە ءشوپ شىقپاس، تەكسىزدەن تەكتى شىقپاس». بۇل - اتانىڭ تەگىمەن، انا­نىڭ سۇتىمەن كەلەتىن قاسيەت. «ۇيادا نە كور­سەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەيدى تاعى قازاق. ەڭ ءبىرىنشى، ءوز وتباسىڭدى، بالا-شاعاڭ­دى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ارينە، ول - تابيعي زاڭدىلىق. دۇنيەگە بالانى اكەل­گەننەن كەيىن ونى باعىپ-قاعىپ، تاربيە بەرۋ ادام موينىنداعى پارىز عوي. سودان كەيىن جاعدايىڭ كەلىپ جاتسا، ءوزىڭ تۇلەپ ۇشقان ەل-جۇرتىڭا قول ۇشىڭدى سوز. ودان ءارى ءمۇم­كىندىگىڭ بولسا، حالىقتىڭ مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن جاڭعىرتۋعا كۇش جۇمسا. اركىم ءوزىنىڭ شاما-شارقىنا وراي ۇلتتىق ونەرگە كومەك كورسەتۋى ءتيىس. ءوزىم وسكەن اۋىلعا مەشىت، مەكتەپ سالىپ بەردىم. مادەني شارا­لارىن دەمەپ، ءارتۇرلى مەكەمەلەرىن جوندەۋ­دەن وتكىزىپ تۇرامىز. «جارىلعاپ باتىر» اتىن­داعى قور قۇردىق. ول قيىن-قىستاۋ كەزدە ادەبيەتتەگى، مادەنيەتتەگى، ۇلتتىق ونەردەگى ازاماتتاردى قولداۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. ءالى دە سول بەتىنەن اينىعان جوق. 300-دەي ءان مەن 150 شەرتپە كۇيدى توپتاستىرىپ، انتولوگيالىق جيناقتاردى شىعاردىق. كۇيلەر انتولوگياسى ديسكىمەن جارىق كوردى. قور كونسەرۆاتوريا ىشىنەن تاتتىمبەت اتىنداعى كلاسس اشىپ بەردى. تاتتىمبەت شەرتپە كۇيدىڭ اتاسى بولعانىنان بولەك، 13 جىل بولىستىق قىزمەت اتقارعانى،  زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى ءمالىم. الماتىدا 13-14 مەترلىك رايىمبەك باتىردىڭ ەسكەرت­كىشىن سالۋدامىز. ايتا بەرسەك، جاساعان دا، جاساي­تىن دا شارۋامىز جەتكىلىكتى.

- بۇگىنگى جاستاردىڭ بويىنان قانداي قاسيەتتەر كورەسىز، ولاردىڭ قانداي بولعانىن قالار ەدىڭىز؟

- جاس تولقىننىڭ كوزى اشىق، جان-جاقتى، جاڭالىقتاردان حابارى بار. جاستاردىڭ ءوز ادامي بولمىستارىنىڭ قۇلى، اقىل-وي، پاراسات يەسى بولعانىن قالايمىن. جاس وركەننىڭ ءبىرشاما بولىگى قيىنشىلىقتاردى دا باستان وتكەرىپ جۇرگەن بولۋى مۇمكىن. اۋىرتپالىقتى ادامنىڭ ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇلشىنىسى جەڭەدى. بىزگە دە كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا وڭايعا سوقپادى. بىراق «ۇكىمەت ولتىرمەيدى» دەپ سەنەتىنبىز. قازىر نارىق زامانى. جاستار جاعى نارىق زامانىنا بە­يىم­دەلىپ، ەڭبەك ەتۋى قاجەت. ادامي قاسيەتتەن ايىرىلمايمىن دەسەڭ، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ كەرەك.    

- بيىل لوندونداعى وليمپيادا ويىندارى رۋحىمىز­دى ءبىر كوتەرىپ تاستادى. تۋريزم جانە سپورت اگەن­ت­­­تىگىنىڭ توراعاسى تالعات ەر­مە­گياەۆتىڭ ءسىزدىڭ ۇلىڭىز ەكەن­دى­گى ءمالىم. سپورتشىلاردى باستاپ بارعان ۇلىڭىز جەتى التىن­مەن ورالعاندا، اسىرەسە، ءسىزدىڭ قۋانىشىڭىزدا شەك بولماعان شىعار؟!

- بيىلعى وليمپيادا جەڭىسىنىڭ ماڭىزى زور. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا دا، كەيىنگى تاۋەلسىزدىك جىلدارى دا مۇنداي جەتىستىككە قول جەتكىزگەن ەمەسپىز. ەل پرەزيدەنتىنىڭ بۇل الەمدىك دوداعا دايىندىقتى ءوزى باقىلاۋعا الۋى سپورتشىلارعا ەرەكشە سەرپىن بەردى. كەز كەلگەن ادام ءوز قىزمەتىنە جاۋاپكەرشى­لىكپەن قاراۋى ءتيىس. ۇلىمنىڭ وزىنە جۇكتەل­گەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ، ابىرويمەن ورا­لۋى مەنى قاتتى قۋانتتى. وسىلاي تياناق­تى جۇمىس ىستەۋ قاسيەتى تەكتەن، بىزدەن، ياعني اتاسىنان دارىعان بولار. مەن تالعاتتىڭ جۇمىسقا جاۋاپتى بولۋ كەرەكتىگىن قاشاندا قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وتىراتىن ەدىم. قىسقى ازيادا ويىندارىندا دا جەڭىس تۇعىرىنان كورىنە بىلدىك. مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءوسۋىن ەلدىڭ ونەرى مەن سپور­تى­نىڭ وركەندەۋىمەن ولشەۋگە بولادى. مادەنيەت پەن سپورت - حالىقتى الەمگە پاش ەتەتىن ماڭىزدى سالا. لوندونداعى قازاق قۇراماسىنا جانكۇيەر بولىپ مەن دە بارعان ەدىم. قازاقستان قۇراماسى جوعارى مەجەدەن كورىنگەندە لوندونداعى ءتۇرلى حالىقتار بىزگە قۇرمەتپەن قاراي باستاعانىن اڭعار­دىم. ەلباسى وليمپيادا جەڭىمپازدارىن قابىلداعاندا: «بۇكىل الەم الدىندا تۋى­مىز­دى جەلبىرەتىپ، ءانۇرانىمىزدى شىرقا­تىپ، ۇلتتىق نىشاندارىمىزدى پاش ەتۋ - ەشقانداي قارجىنىڭ، بايلىقتىڭ كۇشىمەن ساتىپ الۋعا كەلمەيتىن جەڭىس»، - دەگەن ەدى. ەندى وسى مەجەدەن تۇسپەۋگە ۇمتىلعانىمىز ابزال. وسى تۇرعىداعى تاعى ءبىر ويىم، اۋىل سپورتى مەن مادەنيەتىن دامىتۋعا كۇش سالىنسا ەكەن دەيمىن. بۇعان ەلدەگى بۇكىل سالا باسشىلارى جۇمىلۋى ءتيىس.

وقشاۋ وي

قازاق ەلىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ءبىرشاما باعدارلامالار قابىلداندى. دەگەنمەن مۇندا ولقىلىقتار دا جەتكىلىكتى. ءۇي دەگەنىمىز - تەك الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق cالانىڭ كورسەتكىشى عانا ەمەس، ول بارلىق سالانىڭ العا جىلجۋىنا ىقپال ەتە الاتىن لوكوموتيۆ. قۇرىلىسسىز بىردە-ءبىر سالانىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى، ونەرى مەن عىلىمى قۇرىلىسقا تاۋەلدى. قۇرىلىس - ەلدىڭ دامۋىنىڭ ايناسى. ءۇي ماسەلەسىنەن جاستاردىڭ ماسەلەسى شىعادى. وتباسىن قۇرۋ ءۇشىن دە، ونىڭ بەرەكەلى بولۋىنا دا، ءوسىپ-ونۋىنە دە شاڭىراق كەرەك. قازاقتىڭ ۇلان-بايتاق جەرىنە 16 ميلليون حالىق دەگەن نە؟ داستارقاننىڭ بەتىنە شاشىپ جىبەرگەن ءبىر ۋىس تارى سەكىلدىمىز. 50 ميلليون حالىقتى اسىراي الاتىن جەر بايلىعىمىز بار. جاستاردى جۇمىسپەن، باسپانامەن قامتاماسىز ەتىپ، ولاردىڭ بالالارىنا ساپالى ءبىلىم الۋعا جاعداي جاساساق، ايىمىز وڭىنان تۋماي ما؟ قاراپايىم حالىققا مەملەكەت تاراپىنان جىلدىق ءتۇسىمى ەكى-ءۇش پايىزدان اسپايتىن نەسيەگە ۇيلەر سالىناتىن بولسا، ەلگە قانشاما پايدا بولار ەدى؟ بۇدان كوپ جۇرت جۇمىس ورنىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. وندىرىسكە قاجەتتى عيماراتتار سالىنسا، وڭدىرىستىك وشاقتاردىڭ دا قاتارى ارتىپ، ەڭ قوزعاۋشى ەكونوميكالىق سالانىڭ ىلگەرلەۋىنە جول اشىلماق. باسپانا ءۇشىن نەسيە العان ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى اكىمشىلىكتە بولۋى قاجەت.  سوندا ازاماتتار اقشا تولەپ وتىرعان ۇيىنەن ايىرىلىپ قالىپ، زار يلەمەيدى. وسىلايشا اكىمشىلىك نەسيەگە ءۇي الۋشىلاردىڭ جۇمىسسىز بولماۋىنا مۇددەلىلىك تانىتار ەدى دەپ ويلايمىن.

اۆتور: ارمان سەرىكۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى