«كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ» (1990ج،شىلدە، http://www.lib.ru/PROZA/SOLZHENICYN/s_kak_1990.txt ) ماقالاسىن جازعان ورىس ءشوۆينيسى ا.سولجەنىيتسىينعا (قازاقى ترانكريپتسيامەن - وسىلاي) جاۋاپ رەتىندە جازىلعان بۇل جازىندى بۇدان 20 جىل بۇرىن جارىق كورگەن ەدى.

سولجەنىيتسىين جازباسى بارىنشا تۇيىققا تىرەلدى. ورىستىڭ شوۆينيستىك قوعامى ارتىمەن سۇڭگىگەن ۇيرەكتىڭ كۇيىن كەشۋدە.قاراپ تۇرسام، سول مەنىڭ ارمان-جازبامنىڭ بۇگىنگى قازاق ەلىنەن كورىنىس تاپقانى ءبىرشاما ەكەن. سوندىقتان دا وقىرمانعا وي سالۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۇزىكتەرىن بەرىپ وتىرمىن.

 

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

سەرىك ەرعالي

 

ۇزىندىلەر

 

كىرىسپە

بودان بولعانىمىزعا ءارىسىن بىلمەيمىز، بەرىسى -  300 جىل. ال، سوڭعى 70 جىل وتار ەكەنىمىزدى دە ۇمىتتىرىپ، ماڭگۇرتكەنى ءمالىم.

«كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ» (1990ج،شىلدە، http://www.lib.ru/PROZA/SOLZHENICYN/s_kak_1990.txt ) ماقالاسىن جازعان ورىس ءشوۆينيسى ا.سولجەنىيتسىينعا (قازاقى ترانكريپتسيامەن - وسىلاي) جاۋاپ رەتىندە جازىلعان بۇل جازىندى بۇدان 20 جىل بۇرىن جارىق كورگەن ەدى.

سولجەنىيتسىين جازباسى بارىنشا تۇيىققا تىرەلدى. ورىستىڭ شوۆينيستىك قوعامى ارتىمەن سۇڭگىگەن ۇيرەكتىڭ كۇيىن كەشۋدە.قاراپ تۇرسام، سول مەنىڭ ارمان-جازبامنىڭ بۇگىنگى قازاق ەلىنەن كورىنىس تاپقانى ءبىرشاما ەكەن. سوندىقتان دا وقىرمانعا وي سالۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۇزىكتەرىن بەرىپ وتىرمىن.

 

 

كوسەگە  قايتسە  كوگەرەر

(«الاشوردانىڭ» 75 جىلدىعىنا ارنالدى)

سەرىك ەرعالي

 

ۇزىندىلەر

 

كىرىسپە

بودان بولعانىمىزعا ءارىسىن بىلمەيمىز، بەرىسى -  300 جىل. ال، سوڭعى 70 جىل وتار ەكەنىمىزدى دە ۇمىتتىرىپ، ماڭگۇرتكەنى ءمالىم.

ايتىپ - ايتپاي نە كەرەك، ازاتتىعىمىزدى جاريالادىق. ءيا، ونى العان جوقپىز، جاريالاعان بولاتىنبىز. الدىق دەپ ايتۋعا ءالى كۇنگە مەملەكەت، ۇلت تاراپىنان سۋبەكتيۆتىك جايتتار جەتكىلىكسىز. ال، تاۋلسىزدىگىمىزدى جاريالاتقان وبەكتيۆتىك جاعداي عانا. سوندىقتان دا، ايتۋلى كۇش جۇمساماي، الىسپاي-جۇلىسپاي جاريالاعان ازاتتىققا باسقانى قويىپ، ءوزىمىز دە كەيدە مەنسىنبەي قارايتىندايمىز.تەر سىڭبەگەن جەمىستىڭ قادىرى ارۋاقىتتا سولاي عوي. ازاتتىق تا - ەڭبەك پەن كۇرەس ارقىلى اۋىزعا تۇسەتىن جەمىس. قاي حالىققا دا بوداندىق بۇعاۋىن بۇزۋ جەڭىل بولماعان، وڭاي بۇزعاننىڭ وزىندە ونىڭ ارتىندا تۇيەدەي تولەمى جاتادى...

 

 

سان مەن ساپا جانە ۋاقىت

ادەتتە اتالمىش اسپاپتىڭ ىسكە جاراۋى ۇلتتىڭ سۋبەكتيۆتى جاعدايىنا (قارا باسىنا) بايلانىستى.  ال، ول جاعداي ۇلتتىڭ سانى مەن ساپاسىنان تۇرادى.

مەملەكەتىمىزدەگى سانىمىزدىڭ ازدىعىنا ءوزىمىز قىنجىلىپ، جاۋىمىز بەتكە سالىق ەتۋدە...

ال، ساپامىزدىڭ تومەندىگى ءسوز بولعاندا ۇلتتىڭ باستان كەشكەن تاريحي وبەكتيۆتى جاعدايىن ەسكەرمەي، ونىڭ سۋبەكتيۆتى مىندەرىن سانامالاپ كەتەتىنىمىز بار. اشىعىن ايتساق، جالقاۋلىق، اۋىزبىرسىزدىك، پارىقسىزدىق، داراقىلىق، ىسكە يكەمسىزدىك سياقتى ءمىننىڭ ءبارى قازاقى كەمشىلىك ەمەس. بۇل مىندەر - قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن سۋبەكتيۆتى جايتتار ەمەس، بار بولعانى وبەكتيۆتى جايتتاردىڭ سالدارى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەتىن ۋاقىت جەتتى.

ساياساتتا باتىرلىق ەمەس، باتىلدىق بار

ساياساتتاعى تاكتيكانىڭ ءمانىن تايىز ۇعاتىندار ۇشقارى دا ۇستەم سويلەيتىن قايراتكەرلەردى ناعىز ساياساتشى دەپ تۇسىنەتىنى بار. ءسويتىپ، باسەڭ سويلەۋشى ساياساتشىنى جالتاق، قورقاق سانايدى، ونىڭ ارەكەتىن ساياسي جەڭىلىس دەپ باعالايدى. ال، جالپى ساياساتتا «قورقاق»، «باتىر ساياساتشى» دەگەن ۇعىمدار اتىمەن جوق، ەگەر باتىر ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىسقان بولسا، ونىڭ شىن اتى - پوپۋليست! بىراق، ساياساتتىڭ سۇيىكتى قاسيەتى - باتىلدىق. باتىل قادام جاسالماسا، ساياسي بەيشارالىق - سول!

 

قازاققا كازىر قاي قابىلەت قاجەت؟

... اباي اتاعان ءمىن ازايعان جوق، ۇستەمەلەندى. ەڭ اۋىرى قازاقى پاراساتتان (ينتەللەكت) اجىراپ، ەبروپالىق پاراساتتى يگەرە الماي ورتا جولدا قالىپ وتىرمىز. بۇل - ۇلتتىعىمىزدىڭ ەڭ وسال تۇسى.

ۇلتتىق پاراسات - ۇلتتىڭ رۋحاني دىڭگەگى. بۇل دىڭگەك ۇلتتىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى قالىپتاسقان وبەكتيۆتى جاعدايعا بايلانىستى نە كوگەرىپ، نە قۋراپ وتىرادى. قازاقى پاراساتقا ۇلكەن  نۇقسان كەلتىرگەن وسى عاسىردىڭ  4 ونجىلدىعى...

 

ۇلتتىق سانا مەن پاراسات

ۇلتتىق سانا دەگەنىمىز - كەز كەلگەن ۇلتتىق ماسەلەگە بۇكىل حالىق بولىپ باس قاتىرۋ كورىنىسى بولسا كەرەك.

ۇلتتىق پاراسات - ۇلتتىڭ اسىل قارۋى. پاراسات بولماي، ۇلتتىق بىرلىك تە قىلاڭ بەرمەيدى. پاراسات بولماي، ەشبىر ۇلتتىق اسۋ الىنبايدى. ۇلتتىق پاراساتتىڭ بولۋى ءوز الدىنا،ونى ۇلتتىڭ يگىلىگىنە جاراتا ءبىلۋ - ەرەكشە بولەك ماسەلە.

 

ازاتتىق كوسەمسىز الىنبايدى

ءدال سولاي! ۇلتازاتتىق پروتسەسس - ۇلى ءىس. ۇلى ءىس ارۋاقىتتا ءىرى تۇلعالاردى قاجەتسىنەدى جانە تۋدىرادى، وسىرەدى. ونىڭ مىسالى از ەمەس: امريكادا - ۆاشينگتون، ءۇندىستاندا - دجاۆاحارلال، تۇركيەدە - اتاتۇرىك، ت.ب. وسىلاي ءتىزىلىپ كەتە بەرەدى. ەگەر ءبىز قازىرعى جايىمىزدى ۇلتازاتتىق پروتسەس رەتىندە مويىنداساق، وندا وسى پروتسەستە ءىرى تۇلعالاردىڭ ءجۇرۋىن قالاۋىمىز قاجەت جانە ونى تاني بىلگەنىمىز ءجون. قىسقاسى، ازاتتىق ارۋاقىتتا ۇلتتىق كوسەمنىڭ بولۋىن قالايدى، ولاي بولماعان كۇندە پروتسەس جۇرمەيدى، جۇرسە دە كەسىرگە تاپ بولادى...

ارينە، قىزىل يدەيا «كوسەم» ۇعىمىن «پايعامبارمەن» قاتارلاستىرىپ، اسىرا ناسيحاتتاپ، مانىنە نۇقسان كەلتىرگەنى راس. ال، «كوسەمنىڭ» و باستاعى مانىنە وي جىبەرسەك، ول - بار بولعانى ۇلتتى ۇلى ىسكە جۇمىلدىرۋشى. ال، كازىرگى قازاق جاعدايىندا بۇل ماعىنانى قاناعاتتاندىراتىن تۇلعا رەتىندە نۇرەكەڭدى (نۇرسۇلتان نازارباەۆ) مويىنداۋ ادىلەتتى ءارى شىنايى...

 

ساياسي قالىپ

ساياسي قالىپ نەگىزىنەن سىرتقى ساياساتتا ءوزىن كوبىرەك بايقاتادى. ماسەلەن، اقش كازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىنە بىردەن ءبىر ساياسي ىقپال ەتۋشى رەتىندە پاڭدانا قيمىلداۋدا. ال، رەسەي ءوزىن بۇرىنعى كسرو-نىڭ قانشالىقتى مۇراگەرى ەتۋگە تىرىسقانىمەن، ونىڭ ساياسي قالىبىنا بۇل امبيتسيا سىيماي وتىر... رەسەي قازىر بەينە ءبىر شايپاۋ ايەل سەكىلدى. بىردە بۇلاي، بىردە ولاي. بۇدان ونىڭ جاڭا مەملەكەت رەتىندەگى جاڭا ساياسي قالىبى ءالى قالىپتاسپاعاندىعىن كورەمىز. ەندەشە ونىڭ ساياسي ىرگەتاسى قالانباعانى. بۇل رەسەي ءۇشىن عانا ەمەس، وزگەلەر ءۇشىن دە قاۋىپ. بۇل جاعىنان قازاقستان ءوزىنىڭ ساياسي كەيپىن ءبىرشاما قالىپتاستىرۋ ۇستىندە. ونىڭ ساياسي قالىبىنا ۇستامدىلىق، بايسالدىلىق، ۇمتىلعىشتىق پەن بەيبىتقويلىق ءتان ەكەندىگى ايقىندالا باستادى...

 

گەوساياسات - ەلدىڭ سىرتقى تۇرپاتى

قايبىر تاۋەلسىز مەملەكەت ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن بىرگە ساياسي دۇنيەدەن ءوزىنىڭ ورنىن الا وتىرىپ، اينالاسىمەن قارىم-قاتىناستىق اۋان دايەكتەيتىنى بار. ساياسي اينالانى (گەوساياساتتى) دايەكتەۋدە كازىرگى ساياسي قالىپتىڭ ءبىراز ىقپالى بار. شىنىن ايتۋ كەرەك، قازاقستاننىڭ ىشكى كەيپى كۇردەلى بولعاندىقتان، ونىڭ گەوساياساتى دا قاراپايىم بولا قويمايدى. سوندىقتان بۇل جايت قازاقستان جاعدايىندا ەجىكتەلىپ بارىپ، سومدالاتىن بولار...

 

قانداي وداق قاجەت؟

جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ەسىندە، فەدەراتسيا ءۇشىن دە، كونفەدەراتسيا ءۇشىن دە ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ بارىنەن بۇرىن وداقشىل ىنتاسىنىڭ بولعاندىعى. ءتىپتى، اقىرىندا تمدسىز قالاتىنىمىزعا بوگەت بولعان دا سول. نە سەبەپ؟ پرەزيدەنت سونشا نەگە وداقشىل؟ بار ماسەلە: قازاقستان جاعدايىندا يمپەريالىق بۇعاۋدان بوساۋدىڭ تاكتيكاسىندا. ول بۇل تاكتيكا بويىنشا رەسەيدەن ىرگەنى ءۇزىلدى-كەسىلدى اۋلاق سالۋ قانشالىقتى قاۋىپ ەكەنىن جاقسى بىلەدى...

وداق دەمەكشى، تمددان قايران جوق ەكەنى راس. الايدا، ونىڭ قاۋساعان سىقپىتىنىڭ ءوزى قازاقستان ءۇشىن، ايتالىق، قىتاي سەكىلدى قورقاۋدان قورعايتىن سەرىك ەكەنى راس...

ارينە، وداقتىڭ ءبىر نۇسقاسى: ورتا ازيا-قازاقستان. الايدا، بۇل وداقتان قازاقستاننان باسقاسىنا عانا ساياسي پايدا كوبىرەك. ال، ءبىزدىڭ سولتۇس شەكارانى الدەقانداي جاعدايدا ورتازيالىق باۋىرلاردىڭ قورعاسۋعا ءداتى بارا ما؟ ءتىپتى، بۇل وداقتىڭ تاجىكستان شيەلەنىسىنە دە ارالاسۋى نەعايبىل...

تۇركىلىك وداق قانشالىقتى مۇمكىن؟ تاياۋ مەزگىلدە مۇنداي وداق جونىندەگى باستامانىڭ بولا قويۋى دا نەعايبىل. بولا قالعاننىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ ىشكى الپەتى ونداي وداققا جىبەرە قويۋى ەكىتالاي.

ال، بۇل باستامانى جالعىز ەگەمەن تۇركى ەلى تۇركيا قولعا السا، ءۇمىت مولىراق. بىراق، جاعالاي جالاڭاش ەلگە جالعىز تۇركيا قامساۋ بولۋعا جۇرەگى داۋالاماس...

 

قوعامدىق ساياسي سىقپىت

ساياسي ۇيىمداردىڭ سانى جونىنەن ماقتانا المايتىنىمىز راس. كازىرگى وتپەلى ءولارا كەزەڭ ءۇشىن بۇل ءبىزدىڭ باعىمىز دا شىعار. ەكونوميكالىق قۋاتسىز، الەۋمەتتىك ءالسىز كەزدە ساياسي بەلسەنىم قوعام ءۇشىن بارىنەن بۇرىن باستى كەسەل. مۇنى، تجمكدەن (گكچپ) كەيىن العاش قۇرىلعان رەسپۋبليكاشىل (1991 جىلى «ازاتتىڭ» نەگىزىندە قۇرىلعان) پارتيانىڭ باستاماشىسىنىڭ ءبىرى بولساق تا، اششى شىندىق رەتىندە مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. قوعامداعى ساياسي بەلسەندىلىك، اسىرەسە، ءبىزدىڭ مەشەۋ دە جاس مەملەكەت ءۇشىن اسا قاۋىپتى. ونداي بەلسەنىم ۇكىمەت اۋىستىرۋعا قۇشتار، سول قىلىعىمەن-اق، مەملەكەتتىڭ دامۋىن جولدان قالدىرادى، تاۋەلسىزدەنۋ قارقىنىن تەجەيدى.

قازاقستان ءۇشىن قازىرعى مەملەكەتتىك قۇرىلىس اياقتالماي، جالپىۇلتتىق بيلىك ورنىقپاي، قازىرعى ۇكىمەتكە تايتالاس (وپپوزيتسيا) بولۋدان ساقتانۋ كەرەك، وعان اپاراتىن ارانداتۋدان اباي بولعان ءجون...    شىنىن ايتۋ كەرەك، الدەبىر تاريحي جاعداي قالىپتاسپاسا، قازىرعى ساياسي ۇيىمداردىڭ ىقپالى جوق. بالكىم، بۇل پايدالى دا بولار. ايتپەسە، «ازاتپەن» قوسارلانىپ «ەدينستۆو» ارەنانى بەرمەسە، مەملەكەتىمىز نە كۇيدە بولماق. ارينە، بۇل ۋاقىتشا جاعداي جانە وسى ساياسي اۋان الەۋمەتتىك جاباعى كوتەرىلگەنشە ساقتالا تۇرعاي...

قازىر قازاقستانداعى ساياساتپەن ءۇش جاق اينالىسۋدا. ءبىرىنشىسى - رەسمي باسشىلىق، ەكىنشىسى - قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدار بولسا، ءۇشىنشىسى -  ەڭ ەنجار دا بىراق دۇلەي ساياسي كۇش - قاراپايىم بۇقارا. سوڭعى جاق ازىرگە، ۇيىمدارعا دا، باسشىلىققا دا توتەنشە دە تۇتقيىل قارسىلىق كورسەتە المايدى. وعان قوعامدىق پسيحولوگيا جەتىلمەگەن جانە الەۋمەتتىك كونبىستىلىك ەتەك باسادى. راس، بۇقارا ءتۇرلى ەڭبەك ۇجىمدارى دەڭگەيىندە باسشىلىققا تالاپ قويۋ كورىنىسىمەن ءوز نارازىلىعىن بىلدىرۋدە. الايدا، مۇنداي جايتتى قازىرعى اككى «كوممۋنيستىك» باسشىلىق اينالىپ ءوتۋ تاجىريبەسىن يگەرىپ تە الدى. ەندەشە قازاقستان ساياساتىنا العاشقى ەكى جاق قانا اۋان جاسايدى.

 

يدەولوگيالىق بوساڭ (ۆاكۋم)

كسرونىڭ ىدىراۋىمەن بىرگە كۇيرەگەن ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ ورنى جىنى الاستالعان سارايداي داڭعىرايتىنى راس. ارينە، اتالمىش يدەولوگياداي تۇعىرتاستى بولماعانمەن، ونىڭ وتكىنشى تۇرلەرى يەسىز قالعان ەسكى ۇيدە سوققان وكپەكتەي ازىناپ وتۋدە. ايتالىق، تجمكدەن (گكچپ) كەيىن بارلىق رەسپۋبليكالار جاپپاي تاۋەلسىزدىك يدەولوگياسىنا باس قويدى. ودان سوڭ بازارگوي ەكونوميكا مىنبەدەن ءسوز الدى...

ايتالىق، بازارگوي ەكونوميكا تۋرالى كوپ ناسيحاتتىڭ ورنىنا، بۇرىنعى كوممۋنيستىك يدەيا تاپتاۋرىن ەتكەن ساناعا قاجەتتى قاراپايىم دا نازىك يدەولوگيا ارقىلى شارۋا ادامىنا قالاي بايۋدىڭ، شاعىن كاسىپورىندى قالاي قۇرىپ، باسقارۋدىڭ نەگىزدەرى ۇگىتتەلىپ وتىرسا، قوعام قانشالىقتى العا باسىپ، بۇقارا ناقتى ىسپەن اينالىسۋدى باستاپ، ەسكى جۇيەنىڭ قۇرىم كيىزىن جامىلۋدى دەرەۋ تاستاعان بولار ەدى...

قازاقستاننىڭ ءىشى مەن سىرتىنان ۇلتتىق مەملەكەتكە دۇشپانكوز يدەولوگيا باس كوتەرمەي تۇرىپ، قازاقستان وتانشىلدىعىنا، باۋىرلاستىققا، دەموكراتيا مەن بازارگوي ەكونوميكاعا تابان تىرەگەن پراگماتيكالىق يدەولوگيانى جولعا سالاتىن ۋاقىت جەتتى. ارينە، يدەولوگيا قۇر ناسيحات پەن ۇگىتتەن تۇرىپ، ونىڭ ومىردەگى ناقتى كورىنىسى بولماسا، ول دەموگوگيالى مىلجىڭنان ءارى اسپايتىنىن تاعى ەسكەرۋ كەرەك...

بيلىك قۇرىلىمى

 

...كەڭەس ءداۋىرلى ەسكى قازاقستاندا شىن مانىندە كولبەۋ بيلىكتىڭ ورنىنا، توتاليتاريزم جۇگەنى عانا بولدى، ال كولبەۋ بيلىكسىز قوعامدا تىگىڭكى بيلىك ارۋاقىتتا بوداندىق پەن دەموكراتياسىزدىقتىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلماق.

قازىرعى قازاقستان بيلىگىن ءسوز ەتسەك، كولبەۋ بيلىكتىڭ، ياعني، بيلىك ءبولىسىنىڭ ىرگەتاسى قالانۋدا، الايدا، قازاقستاننىڭ كازىرگى جاعدايى وعان تۇپكىلىكتى ناقتى ۇلتتىق سىيپاتتاعى بيلىك قۇرىلىمىن بەلگىلەۋگە مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. سول سەبەپتەن دە قازاقستان ءوزىنىڭ بيلىك قۇرىلىمىن قۇرۋدا دا، اتازاڭ (كونستيتۋتسيا) قابىلداۋدا دا وتپەلى سىيپاتتى دۇنيە يەلەنۋگە دۋشار بولۋدا.

ايتالىق، بىزگە كەڭەس وكىمەتىنە، مۇرا بوپ قالعان قازىرعى جوعارعى كەڭەس الا-قۇلا زاڭداردى بالالاتاتىن ورگان عانا ەمەس، ونىڭ دۇرىس ورىندالۋ بارىسىن باقىلاۋ مەن قابىلدانعان زاڭداردى بۇقاراعا ۇعىندىرۋ، ناسيحاتتاۋ جايىن ىسكە اسىرۋ مۇمكىندىگىنەن تىس قالىپ كەلەدى. بۇل -بيلىكتىڭ قاۋقارسىزدىعىنىڭ كورىنىسى...

جاڭا قازاقستاننىڭ بيلىك قۇرىلىمى كەز كەلگەن مەملەكەت سياقتى ونىڭ جەراۋماق بويىنشا بيلىك بولىسىنە بايلانىستى. قازاقستاندا كازىرگى كەزەڭدە بيلىك قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەي وتىرعان سەبەپتىڭ ءبىرى دە وسى اكىمشىلىك-جەراۋماقتىق ءبولىنىس. مەملەكەتتىڭ قازىرعى بۇل ءبولىنىسى توتاليتارلىق وتارلانعان قۋىرشاق مەملەكەتكە ارنالعان تاماشا جۇيە ەكەنىن مويىندايىق. توتاليتارلىق تاۋەلدى وبلىسقا، اۋدان-قالالارعا ودان اۋىل-قىستاققا ءبولىنىم، اشسا - الاقانىندا، جۇمسا - جۇدىرىعىندا بولا قالادى. جانە الدا-جالدا ونىڭ ءبىر بولىگىن رەسەيگە قوسۋ كەرەك (ونداي ءسات 70 جىل ىشىندە كەز كەلگەن ۋاقىتتا مۇمكىن ەدى) بولسا، سولتۇستان باستاپ وبلىستاردى اۋماق-اۋماعىمەن شەكىتىپ الا بەر. ال، ەگەر دە ولاي بولماي، قازاقستان بىردەن اۋداندارعا بولىنگەندە ول توتاليتارلى تۇردە بيلەۋگە دە مۇمكىن ەمەس. جانە ساياسي جاعىنان رەسەيلىك ورتالىقتىڭ ۋىسىنان شىققان بولار ەدى. ال، قازاقستاندى وبلىستارعا ءبولۋ ولاردى تىكەلەي ماسكەۋگە باعىندىراتىن ولكەلەرگە اينالدىرۋعا دا وپ-وڭاي بولاتىن. قىسقاسى، قازاقستاننىڭ قازىرعى اكىمشىلىك ءبولىنىسى تاۋەلسىز ەلدىڭ جۇيەسى ەمەس، وتار ەلدىكى...

ازات قازاقستاننىڭ بيلىك-جەراۋماق ءبولىنىسى قانداي بولۋىندا ونىڭ بىرەگەي (ۋنيتارلى) مەملەكەت ەكەندىگى، جەراۋماعىنىڭ كەڭدىگى، دەموگرافيالىق الۋاندىعى جانە دامۋشى ەل ەكەندىگى ەسكەرىلىپ بارىپ، ءارى قازاق حالقىنىڭ تاريحي اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ داستۇرلەرى كورىنىس تاباتىنداي بولۋعا ءتيىس. ەڭ باستىسى - بولاشاق وركەنيەتتى دە قۇقىلى، دەموكراتيالىق قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ ويداعىداي جۇرگىزىلۋىن قامتيتىنداي مەملەكەتتىڭ ىشكى ورگانى جان جاقتى ويلاستىرىلعانى ابزال...

كازىرگى كەزدەگى جەرگىلىكتى اكىمشىلىك بولىنىسكە جاتاتىن جانە ءبىر ءبىرىن بيلىك جاعىنان قايتالاپ، اۋقىمى جاعىنان عانا اجىراتىلاتىن وبلىس پەن اۋداننان ءبىر عانا بىرلىك جاساقتاعان ءتيىمدى. دالىرەك ايتقاندا، وبلىستىق بىرلىك جويىلعانى ءجون. مۇنداي ءبولىنىس مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ورتاڭعى زۆەنوسى بولىپ تابىلاتىن وبلىستا ءجونسىز قارالماي-اق، اۋداندارعا ىقپالىن بىردەن تيگىزۋگە ىڭعايلى جانە يەرارحيالى تۇردە اۋدانداردى توتاليتارلىق جۇيەمەن باعىندىرىپ كەلگەن وبلىستىڭ ەندىگى جەردە ءمانى دە، ءسانى دە جوق، دەموگرافيالىق الەۋەت تە كوتەرمەيدى، ءارى اتقارۋ بيلىگى ءۇشىن ۇلىستىق بيلىكتىڭ بىردەن اۋداندارعا تارالۋى مەملەكەتتىك بيلىك ءتارتىبىن ءتيىمدى ەتەدى.

ارينە، وبلىستىق ءبولىنىس بىرلىگى قىسقارعان جاعدايدا اۋدانداردىڭ ءمان-ماعىناسى وبلىسقا تەڭەسىپ قويماي، ولاردىڭ جەراۋماعى دا ۇلكەن وزگەرىسكە تۇسەرى حاق. سونىمەن، ناقتى ايتساق، كازىرگى 220-عا تاياعان اۋدانداردىڭ سانىن 200-بەن شەكتەۋ قاجەت. بۇل اۋداندار جەراۋماعىن، دەموگرافيالىق جاعدايى مەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك احۋالدارىنىڭ ءبىر بىرىنە بارىنشا قارايلاس بولۋى بايلانىستىرىلا قاراستىرىلىپ بارىپ قايتا قۇرىلۋى كەرەك.اۋدانعا قازىرعى وبلىستىق باعىنىستاعى قالالار جاتقىزىلاتىن بولادى. سوندا كازىرگى اۋدانداردىڭ جەراۋماعى ءبىرشاما وزگەرىپ قويماي، كەڭەيىپ، ال، كەيبىر اۋداندار قىسقارىسقا تۇسەدى. ءاربىر اۋداندى اۋىلدار، كەنتتەر (پوسەلكا) مەن قالالار قۇرايدى.

 

استانا جانە كىندىك قالالار

استانا - قاشاننان دا مەملەكەت قۇرىلىسىنداعى ايىرىقشا قاسيەتتى قۇرامتا (كومپونەنت). قازاقستانداي ءىرى مەملەكەت ءۇشىن استاناعا بىرنەشە ەرەكشە جاعداي قاجەت. اتاپ ايتقاندا، جاعىراپيالىق جاعىنان ەلدىڭ ورتالىق اۋماعىندا ورنالاسۋى; كولىك قاتىناستارى مەن بايلانىستىڭ استانالىق تورابىنىڭ بولۋى; دەموگرافيالىق قۇرامىنىڭ ۇلتتىق ۇلەس پايداسىندا بولۋى; قوعامدىق-ساياسي اۋانى مەن ەكولوگيالىق جايلىلىعى جانە تابيعات كوركەمدىگى، سونداي-اق تاريحي قاسيەتتى مەكەنگە جايلاسۋى مەن ەل حالقى ءۇشىن ەرەكشە قاسيەتتى ورىن ەكەندىگى; سونىمەن بىرگە قازىرعى وركەنيەتكە ساي ساۋلەتتى دە ساندىلىگى. ال، ءبىزدىڭ الماتىمىز استانانىڭ مۇنداي تالابىنا ساي كەلە مە؟

ارينە، ءبىر عانا قاناعاتتاندىراتىن تالابى - كوركەم تابيعاتى. ونىڭ ءوزى دە قانشالىقتى تابيعي اسەم بولسا، سونشالىقتى جەرسىلكىنىس قاۋپى مول جاعدايى تاعى بار. باستى كەمشىلىگىنىڭ تاعى بىرەۋى - ونىڭ ەلىمىزدىڭ وڭتۇس شىعىس شەكاراسىنا تاياۋ ورنالاسقاندىعى. مۇنداي استانانى ءبىر سامعاۋىر (سامولەت) نەمەسە ءبىر ۇشاققا (ۆەرتولەت) جۇك بولاتىن دەسانت توبى-اق باسىپ الۋى قىيىن ەمەس. قىسقاسى، الماتى استانا بولار تالاپتى قاناعاتتاندىرمايدى. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى كەزدەگى قوعامدىق-ساياسي اۋانى مەن ادەتى جاعىمسىز ۇردىسكە اينالۋدا. سەبەبى، كازىردىڭ وزىندە الماتىداعى قوعامدىق-ساياسي قاتپار (سلوي) ساياسي ءىلىمسىز، قاعيداسىز، شۋلى توبىرعا كوبىرەك ۇقساپ، ءىرى مەملەكەتتىك قادامدار كەزىندە دۇرىس ىقپالدان گورى كەسىرى تيىڭكىرەۋدە.

«ايەلدى سىناساڭ، ىشىندە اناڭ دا كەتەدى» دەمەكشى، استانالىقتارعا توپىراق شاشقانداي بولساق تا، بايقالعان مىنا ءبىر سوراقىلىقتاردى اتاساق، جالا دەپ ەشكىم سوكپەس. «اكەسى ولسە دە ەستىرتەدى»: الماتىلىق اعايىندار ەلدىڭ باسقا وڭىرلەرىنەن استاناعا ىنتىعا بارعاندار ءۇشىن كوبىنە لەپىرمەلىك، داڭعويلىق، داۋرىقپالىق، مانساپقويلىق، ىشتارلىق، مەنمەندىك، جىكشىلدىك داعدىلارىمەن كورىنۋى. ارينە، وتە وكىنىشتى.

اسىرەسە، استانا رەتىندە قازاق ۇلتىن بىرىكتىرۋ فاكتورى بولۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، جۇزگە، رۋعا ءبولىنىپ، جىكتەلۋدىڭ ورداسى ىسپەتتى; قاي ءجۇز، قاي رۋدان ەكەنىڭدى الماتىدان ۇيرەنىپ قايتاتىنىڭ ەشتەڭە ەمەس، رۋلىق، جۇزدىك دەڭگەيدەگى جىكتەلىسكە بوي الدىرىپ، ورالاتىنىڭا استانا تۇرتكى بولسا، قىنجىلۋدان باسقا امال قالمايدى. ءبىر قىزىعى، استانادا ءالى كۇنگە اتالعان سوراقىلىقتارعا قارسى اتويلاپ شىققان زيالى قاۋىمدى كورە الماي وتىرمىز. بەينە ءبىر شەتىنەن زيالى قاۋىمنىڭ وكىلى ەمەس، ينتەلليگەنتتەر (زيالى قاۋىم مەن ينتەلليگەنتسيا ۇعىمدارى قابىسپايدى) عانا سەكىلدى. ال، ەگەر ءبىرلى-جارىمى (ولجاس، مۇحتار، نۇرسۇلتاندار) اتتان سالسا، باسقالارى وزگە ەلدىڭ ادامدارىنداي الگى اتويعا ءمان بەرمەيدى.

الماتىنىڭ استانا بولۋىنىڭ ءوزى اۋەل باستا كۇمان تۋدىرادى. ويتكەنى، كەڭەس يمپەرياسى قازاق استاناسىنا باسىندا سولتۇستاعى ورىنبورعا كەلىسەدى، يمپەريالىق وكىمەت ورنىققاسىن اقمەشىتكە كوشىرىپ، ونى «قىزىلوردا» اتاپ نىقتايدى، ال سونان سوڭ قازاقستاننىڭ ۇلانعايىر جەراۋماعىن وڭتۇسقا قاراي تىقسىرعىسى كەلگەندەي، استانانى وڭتۇس شىعىستاعى ۆەرنىي قالاشىعىنا ءبىر-اق اۋداردى. قىيتۇرقىلىق قايدا جاتىر! ارينە، تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان بۇل قىيتۇرقىلىققا كوز جۇمۋى مۇمكىن ەمەس. جوعارىدا اتالعان استانالىقتاردىڭ مىنەزى ءبىر جاعىنان كەشىرىممەن قاراۋعا بولاتىنداي وبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە بار. ويتكەنى، الماتى قازاق ءۇشىن جۇماقپەن تەڭ بولدى. - رەسپۋبليكاداعى ەڭ ءىرى، ەڭ اۋەلى ەڭ، ەڭ... استانا! سول سەبەپتى سول جۇماققا جەتكەن قازاقتىڭ كوكىرەگىنە نان پىسەتىنى، ارينە، ءبىر جاعىنان مويىندارلىق جايت. ونىڭ ۇستىنە قىزىل يمپەريا قازاق ۇلتىنا قۇلدىق، ماڭگۇرتتىك مىنەزدى مىقتاپ ەككەنى بەلگىلى...

ورنىن دالىرەك ايتساق، استاناعا لايىقتى ءارى كوپشىلىكتىڭ اۋىزىندا جۇرگەن، تاريحتىڭ ءوزى كۋا ۇلىتاۋ بار ەكەنى راس. شىندىعىنا كوز جىبەرسەك، سارى ارقا الاشتىڭ ءامىر تەمىرگە دەيىنگى تايقازانى - ورتاق جايلاۋى دا، ۇلىتاۋ استانالىق مەكەنى بولعانى، وعان سوڭعى رەت ۇلى تەمىر قىپشاقتەكتىنى جىيناپ، كوكتەن تۇسكەن عارىشتاسقا (مەتەوريت) بار رۋدىڭ تاڭباسىن باستىرۋى كۋا. ۇلىتاۋ بيىكتىگىنە وراي ەمەس، ءوزىنىڭ كوشەگەندەر ءۇشىن ءمانى زور استانالىعىنا بايلانىستى، ۇلى ماسەلەلەر بىرىگىپ شەشىلىپ، تارىداي شاشىراعان الاشتىڭ (ەجەلگى تۇركىلەردىڭ) اۋىق-اۋىق ءىرى ىستەرى قارالىپ، باس قوساتىن ورنىنا وراي اتالسا كەرەك، ارينە. ونىڭ ۇستىنە اڭىز بويىنشا جەردى قاپتاعان توپان سۋدان توبەسى كورىنگەن جالعىز نۇكتە قازىعۇرت تا وسى ءۇستىرتتىڭ قاسيەتتى شىڭدارىنىڭ جالعاسى بولىپ ەسەپتەلەدى.

ۇلىتاۋداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك: كازىرگى قازاقستاننىڭ ناق ورتاسى (ەپيتسەنترى) ەكەندىگى جانە شولەيت-ءشولدى بەلدەۋ مەن سۋى دا نۋلى بەلدەۋ ارالىعى بولىپ تابىلادى، مال شارۋاشىلىعى مەن سولتۇستى قاپتاي ورنالاسقان ەگىن شارۋاشىلىعى قىيىلىسقان، باتىستان شىعىسقا قاراي سوزىلعان جولاقتا ورنالاسقاندىعى، دەموگرافيالىق جاعىنان: ۇلىتاۋ ماڭى نەگىزىنەن مالدى مەكەن بولعاندىقتان، قازاق جۇرتى تۇتاسا تۇرىپ جاتىر جانە وزگە جۇرتتى سولتۇستىڭ دەموگرافيالىق بەلدەۋىمەن شەكتەلۋى كوڭىل اۋدارارلىق جايت.

ال، ەندى بولاشاق استانانىڭ قوعامدىق-ساياسي احۋالى مەن مادەني اۋانى، ارينە، وزىمىزگە بايلانىستى. ەگەر دە 300-400 مىڭدىق تۇرعىنى بولاتىن استانالىق قالانى سالۋشىلاردى ىرىكتەي بىلسەك، استانا تۇرعىندارى دا سولار بولىپ شىعا كەلەدى. ۇلتتىق استانا بولارلىق الاش قالاسى سالىنار بولسا، ونىڭ ساۋلەتى دە ۇلتتىق ورنەككە مالىنعان ەرەكشە قالا بولارى ءسوزسىز. ءسويتىپ، ول رەسپۋبليكاداعى بارلىق قالالاردىڭ ساۋلەتتىك سىمباتىنا ىقپال ەتەر ەدى. ۇلىتاۋدان ورىن تەبەر الاش قالاسى قازاقستاننىڭ گەوساياسي اينالاسىنا كىندىك بولاتىنى تاعى بەلگىلى، ويتكەنى، ول رەسپۋبليكا ءۇشىن ءتورت قۇبىلاعا تۇگەل بىردەي ارالىقتا ورنالاسىپ، گەوساياساتتىڭ ىسكە اسۋىنا بىردەن ءبىر سەپتىگى تيەر ەدى جانە مۇنداي گەوگرافيالىق ورىن كولىك قاتىناسى مەن بايلانىسقا ىڭعايلى ەكەنى ايان.

 

الماتى

ارينە، كوز ۇيرەنىپ، ويعا سىڭگەن، جول توراپتانىپ، بويعا بىتكەن قازىرعى استانا تۋرالى قاساڭ پىكىردەن جەمە جەمگە كەلگەندە ارىلۋ دا وڭاي ەمەس. دەگەنمەن، ارۋ الماتى بارىنەن بۇرىن سۇلۋلىقتىڭ نىشانىنداي ونەر مەن سپورتتىڭ، تۋريزم مەن ساياحاتتىڭ جانە ءبىلىم بەرۋ مەن بيزنەستىڭ قالاسىنا اينالسا، قۇبا قۇپ بولار ەدى، ءارى وسى باعىتقا لايىقتى دا. الماتى مۇنداي مارتەبەنى الار بولسا، وعان العىشارت جاسالعانى ءجون. ول ءۇشىن ءىرى ءوندىرىس ورىندارىن كوشىرىپ، تابيعي اينالاسىن تازارتىپ، ساۋلەتىنە ۇلتتىق ءار مەن ساۋلەتتى قوسا ءتۇسىپ، جەتىستىرە ءتۇسۋ قاجەت. سوندا عانا الماتىعا كەلگەن قازاقتىڭ دوسى دا، دۇشپانى دا سۇقتانا تۇسەدى. ايتپاقشى، الماتىنى الاقانىمەن كومكەرىپ تۇرعان ءتاڭىرتاۋدىڭ «تيان-شان» اتاۋىمەن اۋىسۋىن قولعا الۋدى ۇلكەن ساياسي ءىس دەپ ۇققان ءجون.

 

تۇركىستان

ياسسى قالاسىنىڭ تۇركىستان اتالىپ، جالپىتۇركىلىك استانا بولۋى دا تەمىر ءامىردىڭ اتىمەن بايلانىستى. ول ماڭدى اقساق تەمىر نەگە تاڭدادى؟ وعان باستى ەكى سەبەپ بار ەدى:

-         سول كەزدە ياسسىنىڭ تەمىر حاندىعى ءۇشىن ورتالىق ورىن بولعاندىعىندا;

-         ياسسىنىڭ ەكىنشى مەككە بولا الاتىنداي جاعدايى مەن تۇركىلەردى توپتاستىرۋ رۋحىنىڭ بارلىعىندا.

مىنە، سول سەبەپتى دە استانا اتى ياسسى بولىپ قايتا اتالماي، تۇركىستان بولىپ جاڭعىردى. ال، بۇل تۇركىلەرگە جالاۋشا جەلبىرەگەن اتاۋ ەدى:

-         ق.ا.ياسساۋي مازارى ەكىنشى (تۇركىلەر ءۇشىن) قاجىلىق ورىنعا اينالۋى قاجەت (ەڭ بولماسا رۋحاني);

-         تۇركىلىك جانە الەمدىك تىلدەر زەرتتەۋ ينستيتۋتى، تۇركىلىك جانە الەمدىك تاريحتى زەرتتەۋ ينستيتۋتى، تۇركىلىك ونەر مەن مادەنيەت، ەتنوگرافيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلۋى ءتيىس;

-         ساۋلەتتىك كەلبەتىن جانداندىرۋ ءۇشىن جەر بەتىندە قانشا تۇركى جۇرتى بولسا، سونشا بولاتىن جانە ساۋلەتتىك سىيپاتى سول جۇرتتارعا ءتان ميكرواۋداندار سالىنسا قۇبا قۇپ...

 

بايقوڭىر (لەنينسك)

لەنينسك اتالىپ جۇرگەن بولاشاق بايقوڭىر قالاسىنىڭ دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ادامزات تاريحىندا عارىش قاقپاسىن العاش ايقارا اشقان قالا رەتىندە-اق ونىڭ تاعدىرىنا ەنجار قاراۋعا قاقىمىز جوق. ءارى ونىڭ قازىرعى ءمانى دە ءبىر مەملەكەتكە جەتەرلىك ابىروي. الايدا، بايقوڭىردىڭ كازىرگى وتپەلى تاعدىرى وتە قىنجىلارلىق، دەگەنمەن، دۇنيە جۇزىندەگى ءىرى عارىش ايلاعى بولىپ قالاتىنىندا كۇمان جوق.

سوندىقتان دا ونىڭ مارتەبەسى تەحنيكالىق پروگرەسس بولىپ بەلگىلەنىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى تەحنيكا جاڭالىعىنىڭ لابوراتورياسى مەن قازاقستاننىڭ عارىشتىق جانارىنا اينالعانى ماقۇل بولار ەدى. بۇل ءۇشىن، ءسىرا، بايقوڭىردا عالامشار، عارىش جانە جەر زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلعانى ءجون بولار.

 

دەگەلەڭ (كۋرچاتوۆ)

تۇبىندە وسى قالانىڭ اتاۋى، جۇلىم-جۇلىمى شىعىپ، يادرولىق جارىلىس كەسىرىنەن جەر استىنا جۇتىلعان دەگەلەڭ تاۋىنىڭ اتاۋىن السا، وڭدى بولار ەدى. دەگەنمەن، ونىڭ اتىنا ەمەس، زاتىنا توقتالايىق. كۋرچاتوۆ قالاسىندا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى اسكەري پوليگوندى عىلىمي قامتىعان عالىمدار شوعىرى قازىرعى كەزدە سەتىنەي باستاعان بولار. ايتسە دە، قازاققا ءتورت بىردەي ۇلى ادام (قۇنانباي، اباي، شاكارىم، مۇحتار) سىيلاعان بۇل توپىراققا دۇنيەگە كەلگەن قالانىڭ دا تاعدىرى بەكەر ەمەس دەپ ويلايمىز. سوندىقتان بۇل قالانى ىدىراتۋدان قازاقستان ۇلكەن زيان شەگەدى. وعان، ءتىپتى، كەڭەس كەزىندەگى مارتەبەدەن دە جوعارى ساتى بەلگىلەگەن ءجون.

ەگەر كۋرچاتوۆ كەڭەس كەزەڭىندەگى يادرولىق جابىق قالا بولسا، ەندى ول بارلىق تابيعي عىلىم سالاسى جانە تەحنولوگيا قالاسى بولىپ مارتەبەلەنۋى الدەقايدا پايدالى جانە ىقتيمال جايت.

سونىمەن، استانانى قوسا ەسەپتەگەندە، مارتەبەلى قالالار مەملەكەتتىك باعىنىستا بولاتىندىعى ونسىز دا اڭعارىلىپ تۇر. بۇل قالالار وزدەرىنە قاجەتتى جەراۋماعىمەن ەشبىر اۋدانعا نە كىرمەۋى، نە باعىنباۋى دۇرىس. سونداي-اق، بۇلاردىڭ باس جوسپار بويىنشا عانا دامۋى قولعا الىنسا، نۇر ۇستىنە نۇر.

قاراستىرىلعان وزگە تاقىرىپتار:

مەملەكەتتىك قۇرىلىم

ۇلتتىق مۇددە

ىشكى ساياسات

سىرتقى ساياسات

ەكونوميكانىڭ كەيبىر قالتارىسى

ءتىل

ءدىن

حالىقناما (دەموگرافيا)

تاريح

جۋرناليستيكا

تاربيە مەن بىلىمدەندىرۋ

قۋات

جول قاتىناسى

 

«اقتوبە» گازەتى،

«كوسەگە قايتسە، كوگەرەر؟»،

2 قازان، 3 قاراشا، 4,18 جەلتوقسان 1992 ج.،

5 قاڭتار 1993 ج.